Erbolat Qoshqarbaev.Tarıhı shyndyqty TÚRKISENTRISTIK turǵydan negizdeý qajet

"Qazaq eli - 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine! 

(Qazaq tarıhyndaǵy sensasııalar toptamasy - Ekinshi jazba )

Bısmıllahır rahmanır rahım!

Bul taqyrypta qandaı másele kóterilip otyrǵanyn onyń ataýynan birden ańǵarýǵa bolady. Taqyryptyń bulaısha atalýynyń basty sebebi, bedeldi ári resmı tarıh retinde kezinde ádiletsiz ornyqqan eýropasentrızmge degen negizdi qarsylyqtan týyndap otyr. Qarsylyqtyń máni birinshiden, eýropasentrızmniń jalǵan dáıekterine qarama-qarsy jáne bara-bar jaýap qaıtarýda bolsa, ekinshiden, olardy joqqa shyǵaryp teristeýde. Taqyryp tańdalǵandaǵy basty maqsat ta osy bolatyn. Bul maqsattyń oryndalyp, tarıhı máselelerdi qarastyrǵanda «túrkisentrızm» uǵymynyń qoldanylǵany aqıqattyń ornaǵany bolyp sanalar edi. Al, aqıqat – álemdik órkenıettiń qalyptasýynda túrkilerdiń qatysqandyǵy. Olardyń qatysyp qana qoımaı órkenıet órilýinde sheshýshi ról atqarǵandyǵy. Ári beriden keıin, Eýropasentrızm uǵymy qalyptasqandyǵynyń ózi tabıǵattyń zańyna qaıshy jáne aqylǵa syımaıdy. Qandaı da nárse bolmasyn onyń qozǵaýshy kúshi esh jaǵdaıda shetinde emes, onyń ortasynda bolady. Tipti matematıkalyq-geometrııalyq jolmen qarasaq ta «sentr» shette emes qaq ortada bolady. Jerdiń ıadrosy da dál ortada, adamnyń júregi de ózge jerde emes – keýdede. Eýropasentrıstik, egoıstik dúnıetanymnyń qatelikteriniń ózi resmı ornyǵyp, Kolýmbtyń Úndistanda júr ekenmin dep jańylysyp, Amerıkandyq túrkilerdi úndister atap ketken «qate» tujyrymy da resmı qabyldanyp ketkendigi eýropasentrızm yqpaly... Olar tipti jer-jahannyń keńdigin taryltyp máni boıynsha «Kúnbatys» atalýy tıis teńizdi de «Jerorta» teńizine aınaldyrdy. Osy zańdylyqqa sáıkes eshbir dálelsiz-aq órkenıet oshaǵy qurylyqtyń dál ortasynda degen formaldy tujyrymnyń ózi jetkilikti. Alaıda, formaldy túrde bunyń ras ekeni bylaı tursyn, shyn máninde jáne is júzinde de órkenıet eýrazııa kindiginen bastaý alyp turǵany jáne oǵan túrkilerdiń tikeleı qatysqany búkpesiz shyndyq bolyp otyr. Eger eýropasentrızm órkenıet damýynda eýropa halyqtarynyń sheshýshi ról atqaratynyn kórsetip, basqalardyń úlesin joqqa shyǵaratyn bolsa, meniń tarapymnan taqyrypta belgilenip, usynylyp otyrǵan «túrkisentrızm» azııanyń ádeıi elenbeı júrgen aýmaqtary men kóshpendiler úlesin negizdeýge jáne adamzat jetistikterinde túrkilik izderdiń bar ekenin dáıekteýge baǵyttalyp otyr. Eýropasentrızm túrkiler jetistikterin joqqa shyǵarǵan bolsa, túrkisentrızm eýropa halyqtarynyń jetistikterin joqqa shyǵarmaıdy, tek tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýdi kózdeıdi. О́ıtkeni orta, taıaý, qıyr shyǵys qana emes, qazirgi qaǵynan jeringen eýropa halyqtarynyń ózegin kezinde túrkiler quraǵan.

Birinshi jazbamda retroekskýrs jasaýda zeıinimizdi san tarapqa shashyratyp almaý úshin basty naýa medısına bolsyn dep sheshken edik. Baıqap otyrǵandaryńyzdaı osy taqyryp aıasyndaǵy máselelerdiń medısına men medısnalyq quqyq tarıhyna tek janama ǵana qatysy bar. Bul maqalada qorytyndyǵa kelerde kóbinese aksıomatıkalyq ádisterdi paıdalandym. О́ıtkeni, shyndyǵynda da jazǵandarymnyń basym bóligi tipti dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıomalar. Sonymen qatar, oraıyna qarap birqatar jaıttardy alternatıvtik, adekvattyq sarynda qarastyrdym. Qajetine oraı eýropasentrıstik mándegi keıbir tustarǵa qatysty negasıonızm men revızıonızmdi qoldana otyryp, tipti olardy joqqa shyǵarǵan jaǵdaılar da boldy. Dese de otarshylyq rýhynda qalyptasqan qoldan jasalǵan tarıh ózin ózi saqtandyryp qoıǵandyqtan kóp jaǵdaıda onyń búkpesiz shyndyqty, jańa ádister men betalystardy tanýǵa qulyq tanytpaıtyndyǵy túsinikti. Osylaısha, «bekitilgen» jalǵan tarıhqa qarsy, eýropasentrızmge syn keltirip nemese keńestik qattalǵan tarıhtyń burmalanǵan ekenin kórsetý jolymen jasalǵan jańa zertteýlerdi eleýsiz qaldyrý úshin qalypty-nomenklatýralyq tarıhta «folk-hıstorı» tirkesi qoldanylyp, tarıhtan aqıqat izdegen zertteýshilerdi folk-tarıhshylar sanatyna qosý úrdisi de qalyptasqan. О́tirikke senbeı shyndyqty jazǵany úshin opponentterimiz atalǵan tirkespen E.Bekmahanov, O.Súleımenov syndy tulǵarymyzdy da atap ketken. Bundaı kedergilerge qaramaı aldaǵy ýaqytta da adekvattyq túrkologııa boıynsha zertteýlerimizdi jalǵastyryp, olardy endi jekelegen salalyq arnaǵa bura otyryp zerdelegen durys. Túrkisentrızm ataýy tilimizben birshama úılespegeni bolmasa, dál qazirgi sátte bolmysymyz aıqyndalyp, ózge elder tarapynan «laıyqty» turǵyda moıyndalýymyz úshin bul tirkestiń kóp qoldanylýy taptyrmas sheshim bolyp tur. Osy arqyly tarıhtaǵy aqtańdaqtar bul kúngi paradıgmalar aýysqan shaqta laıyqty zerdelenip ádil baǵasyn alatyn bolady. Al bulaı bolmasa áli eki júz, úsh júz jyldan keıin de opponetterimiz tarapynan tarıhy bolmaǵan 20-shy ǵasyrdyń 90-shy jyldary ǵana ǵaıyptan paıda bolǵan, oǵan deıin artta qalǵan, jabaıy, varvar, taǵy, buratana, aborıgen halyq bolǵan degen tańbamen sıpattalyp júretinimiz aıdan anyq. Túrkisentrızm – ǵylymı progress pen órkenıet damýynyń ózegin túrkiler men túrki tildes halyqtar quraıtynyn ýaqyt turǵysynan jáne keńistik jóninen, burmalanǵan derekterdi qalpyna keltirý arqyly obektıvti zertteýge baǵyttalǵan ǵylymdaǵy adekvattyq-vındıkasııalyq tujyrym, – degen anyqtama usynar edim. Bul turǵyda túrkilik faktordyń Amerıkaǵa, tutastaı alǵanda Eýropaǵa, sonymen qatar  birinshi jazbamda baıan etilgendeı Azııaǵa: ejelgi shýmer, mysyr, arab, parsy, úndi, qytaı jerine degen yqpaly da qamtylady.

Árkim qolynda bardy ǵana jaratady. Basqanyń qolyndaǵy nemese odan jasyryn turǵan nárse, qolynda bolmaǵasyn belgisiz bolyp qalady. Salǵan jerden dál osy oıdy eýropasentrıstik kózqarastaǵy ǵalymdarǵa qatysty aıtqym kelip otyr. Mátin arasynda bunyń máni ózdiginen aq túsinikti bolar dep oılaımyn. Qazaq halqynda «Er azyǵy men bóri azyǵy – jolda», degen qanatty sóz bar. Tylda káriler men qarttar, áıelder men balalar ǵana qalatyn bolǵan. Al erler túzde, qula dúzde júretin. Túz taǵysymen bir maǵynada sıpattalatyn erler ǵumyry saıyn dalamen bite qaınasyp óriletin. Sondyqtan da júrekterin Atajurt pen Atameken syndy qasterli uǵymdar eljiretip turǵanymen qazaq balasynyń mekeni men babasynyń mekenin geografııalyq keńistik turǵysynan qashyqtyq pen alshaqtyq bólip turatyn. Bul tipti myna shýmaqtardan da kórinedi:

Taǵdyr aıdap Urym ketken Oǵlanym,

Qurylyqty dúbirletken Oǵlanym,

Arǵymaǵyn tarpań etken Oǵlanym,

Jat qamalyn talqan etken Oǵlanym,

Bóten jurtta bórili tý kóterip,

Túrki dańqyn qalqan etken Oǵlanym!

Amanat jurt mende qalǵan, Oǵlanym,

Júregimdi sherge malǵam, Oǵlanym.^[1]

О́z tarıhymyzǵa kelgende ózimizdi ýaqytpen de, keńistikpen de shektemeýimiz kerek (Mysal retinde saýal tastasam: Ákeńniń osynda júrgeni ómir, al onyń áskerde, aıtalyq Irkýtskide, sibirde júrgen kezderi ómir emes pe? Atańnyń munda júrgeni ómir al belarýs pen ýkraın maıdanynda shaıqasqany ne? Ol jaqta boldy ǵoı, jyldaryn sonda ótkizdi ǵoı?!). Ata babalarymyz qaı soqpaqpen júrdi, qaı jerde olardyń súıegi qalsa, sol jerde bizdiń tarıhymyzdyń bir bólshegi jatyr degen sóz. Búgin ol jerler bizdiki bolmaǵanymen, sol jerlerdiń qoınaýy bizdiń tarıhymyzdy jasyryp jatyr. Sebebi ol jerlerde ata babalarymyzdyń izderi saırap jatyr. Bul oıymnyń astarynda ne jatqanyn ańǵarǵandaryńyz abzal bolar edi. Oıymdy taratyp aıtsam biz eshqashan da Qazaq tarıhyn Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵymen ǵana baılanystyrmaýymyz kerek. Tek qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵymen ǵana baılanysty, onyń sheginen qarys qadam shyǵa almaıtyn, shekaradan tysqary jerdiń tarıhyn qaraýǵa ımengen tarıh: tarıhty jazýshy ǵylym doktory, meıli akademık bolsyn, ol – tarıh emes, tarıh bolsa da tolyq tarıh emes, tolyq tarıh bolsa da, bar bolǵany О́LKETANÝ TARIHY ǵana! Sondyqtan da tarıhqa kelgende keńistigimizdi úsh Alataý^[2](E.Q.) aralyǵyna syǵymdaǵym kelmedi. Al tarıhı ýaqytty qazir áli dáriptelip júrgendeı ánsheıin, «Reseıdiń qazaq elin jarylqaǵan» tusynan bastaǵym kelmedi.

Qazaq jerindegi jáne qazaqtar, protoqazaqtar men prototúrkiler júrgen jerdegi tarıhymyz taımyr men shýmer aralyǵynda qattalyp jatyr.

Taımyr ataýy prototúrikter zamanynda qalyptasqan. Túbirinde «tamyr» uǵymy jatyr dep túsinýimiz kerek. Tamyr birinshiden jerdiń qıyry, jerdiń bastalýy, jerdiń tamyry uǵymyn bildirse, ekinshiden týys, týysqan uǵymdarymen tórkindes (E.Q.). Pıreneıdegi úńgirde qashalyp salynǵan, ústine teri jamylyp, basyna buǵy múıizin qadaǵan baqsy beınesi ǵalymdar zertteýi boıynsha 20 myń jyldyq tarıhty sıǵyzyp turǵan kromanondyq kezeńge jatady eken. Bul kim, bul kimniń beınesi? Árıne bul shaman. Bul baqsy. Bul prototúrik. Buǵyny Ispanııa men Jerorta teńizi mańaıyndaǵylar bilmeıdi de, al ony biz aýdarmashysyz túsine alatyn sibir halyqtary qaster tutady. Taımyrlyq protúriktik kósh shyǵysqa da, batysqa da taramdalyp polıar sheńberimen parallel túrde Berıngov ótkeli, Skandınavııa, Grenlandııa, Atlantıda jerlerimen ótse kerek. Taımyr prototúrkilerdiń bir legin – teriskeı túrkilerin Amerıkaǵa ótkizgen, olardyń kelesi legin Sibirden Shýmerge jetkizgen tereń tamyrly BEKET! Bir kezdegi jadyraǵan kún raıynyń sýytýy, muhıt sýynyń moınaqty jaýyp, ońtústik jáne soltústik álemdi eki materıkke bólip tastaýy sekildi faktorlar prototúrkilerdiń shýmer órkenıetiniń negizin qalaýyna alyp keldi. Shýmer eliniń túrkilik ekeni, onyń halqy qańǵarlar, ıaǵnı kıeńkirler túrki tilinde sóılegeni ár saladaǵy ǵalymdarmen áldeqashan zerttelip ketkendikten, sol zertteýler negizinde senimdi túrde Shýmerdi túrkiler eline jatqyzyp otyrmyn. Bul oraıda tek Shýmerden sál keıin úshinshi myńjyldyqta qazirgi Iran eli aýmaǵynda qalyptasqan Elam (Elam) eliniń negizin túrkiler qalaǵany jónindegi boljamymdy da keltire ketkenim jón bolar. Empilhan (Enpılýhan), Untash (Ýntash), Hýmban Haltash sekildi adam attary da, Adamdýn, Shoshan (Shýshen), Syz (Sýz) sekildi toponımderi de bul eldiń túrkilik bolmysyn aıqyndap tur. Tipti Elam ataýynyń ózinen-aq túrkilik turmaq birneshe qazaqy ataýdy bólip kórsete alamyz. Olar: «Álem», meniń elim uǵymy maǵynasyndaǵy «Elim» (tipti, «Álim» rýynyń ataýy da osymen úılesip tur). Osylaısha protoqazaqtar atynyń tuıaǵy tımegen jer Taımyr, Sibir, Shýmer, Kemer adyrlarynda kemde kem dep aıtýǵa tolyq negiz bar.

Osy bir qaltarysta eleýsiz jatqan taımyr jaıyn áldeqandaı qylyp kóterip ne kórindi degendeı saýaldarǵa joǵaryda «Taımyr beketi» tirkesi arqyly jaýap berildi dep oılaımyn. Birinshi jazbamdaǵy «TT» dep keltirgen abbrevıatýramnyń máni osy: «Taımyr-Tamyr» bolatyn baýyrlar. Úshinshi jazbamda da taımyrǵa basqa qyrynan qysqasha toqtalatyn bolamyn. Dese de taımyr hám tamyr qazaqtyń bolmysyn ashyp tur degen tujyrymdy keltirgim keledi. Búkil ult pen ulystyń máıegi men bastaýy, ıaǵnı tamyry – qazaq! Bári de qazaqtan bastaý alady. Otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn, fenıksteı kúlden qaıta tirile alatyn, ońynan da, teris te «qazaq» bolyp oqylatyn, qurlyqtyń qaq ortasyndaǵy ór rýhty halqymyz da, qazaq etnonımi de, uǵymy da osy tamyrdan bastaý alsa kerek. Kóp dálel keltirmeı-aq aksıomatıkalyq túrde qazirgi bárimizge málim qazaq etnonımderi qataryna qazaq sóziniń máni jóninde jáne bir, olarmen tamyrlas boljam usynbaqpyn. Boljam máni mynada ... Shýmermen, tipti sonaý mıkronezııadaǵy Indonezııamen, Amerıkandyq úndistermen tabıǵı «tamyrlas» qazaq, qazyqtaıyn nyq bolyp eýrazııanyń ortasyna «máńgi el» irgetasy retinde qaǵylǵan «QAZYQ» uǵymynan bastaý alady. Mine, kezekti sensasııalyq ári aksıomalyq túrde keltirer boljamym osy! Ultymyzdyń ataýyna qatysty buǵan deıingi boljamdardyń mánin záredeı de tómen túsirmeımin. Tek sol boljamdarmen qatar osy oqyp otyrǵan joramalymdy usynyp otyrmyn. Sonymen: QaZaQ tereńge ketken tamyrdaı, tereńge qaǵylǵan QaZyQ degen sózden bastaý alsa kerek!

Shýmer órkenıetindegi prototúrkiler qalyptastyrǵan medısına men medısınalyq quqyq negizderi tipti keıin paıda bolǵan antıka kezeńinen de alda turdy. Tutastaı eýropa tútinine tunshyqqan eýropasentrızm jetegindegi ǵalymdardyń kópshiliginiń pikiri syn kótermeıdi. Oıyma emosıonaldyq reńk berip aıtar bolsam, sanaly túrdegi, ádeıilep shyǵysty muqatý maqsatyndaǵy dokrınalary anyqtalǵan jaǵdaıda, bul saryndaǵy búkil ǵalym ataýlyny «Ǵylymı sotqa» berip búkil dúmshe eńbekterin joıyp, ǵylymı ataqtarynan ada ǵylyp, marqum bolsa da ar jazasyna berý kerek. Bundaı pıǵyldylardy «qylmysker» ataý kerek. Mundaı ǵalymdar tutas ultqa, ulysqa, mádenıetke, órkenıetke, halyqqa, memleketke, tutastaı tarıhqa qarsy, keshirilmes qylmys jasap otyr.

Qolynda bar derekter arasynda túrkige qatysty málimet joq pa – jabaıy, taǵy;

Oqylýy qıyn nemese qosymsha bilimdi talap ete me – jabaıy, varvar;

Arnaıy baryp zertteý kerek pe, barýǵa ýaqyt joq – jabaıy;

Zertteýge ýaqytty jáne qosymsha quraldardy qajet ete me – jabaıy, aborıgen;

Túsiniksiz be – jabaıy;

Túrkilik jetistik ekeni daýsyz ba – meıli, onda arabtarǵa ne parsylarǵa jazylsyn, tipti bolmasa úndi ne qytaıǵa jazylyp «shyǵystyq» dep belgilensin, áıteýir túrkilik dep jazylyp ketpese bolǵany;

Jetistikteri bar ma – múmkin emes, bular buratana halyqtar, bular jabaıylar. Mine, sýbektıvti kózqarasta bolǵan ǵalymdardyń óz ǵylymı jumystaryn uıymdastyrý ádisin dál osy mysaldarda kórsetilgendeı sıpattar edim.

A.Toınbı men O.Shpenglerden bastap bul «ǵalymdar» kúlli álemge qarsy, kúlli adamzatqa qarsy, tarıh pen dıalektıka zańdaryna qaıshy bolǵandaı áser qaldyrady. Qanshama múmkin bolar damýdy tejep otyr. A.Toınbı kóshpendi túrkilerdiń otyryqshylarǵa qaraǵanda joǵary turǵanyn, jabaıy ańdardy alǵash qolǵa úıretkenin jaza tura nomadtardǵa órkenıetter qatarynan oryn bermedi. Túrki dúnıesin vakkýmda qaldyryp, esesine «Afrıkandyq órkenıetti» pash etken ǵalymdar bardy joq, joqty bar etip kórsetip ketkeni ókinishti. Shetkeri Brıtanııa Uly atalyp, Uly dala, Uly Azııa Orta Azııa keıpinde búginde. Volter sekildi eýropasentrızmge qarsy shyǵýshy dep senip júrgen nemis mádenıet tarıhshysy I.G.Gerderdiń ózi túrkilerdiń tarıhtaǵy roline mensinbeýshilik tanytqanymen qoımaı, «Ǵasyrlar boıy jabaıy kúıde qalǵan bul azıattar kimge kerek? Eýropaǵa kelgen jatjurttyqtar kimge kerek?»^[3] degen jónsiz saýaldardy alǵa tartady. Eýropasentrızm ǵana emes Patshalyq Reseı, al keıinnen Keńestik ıdeologııa tarapynan da túrkilik jetistikter moıyndalmaı aıtýly tulǵalar qatań sanksııalar men repressııaǵa ushyrap jatty. "Alash" qozǵalysynyń kóshbasshylary Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Túrkistan avtonomııasynyń kósemi Mustafa Shoqaı sekildi arystar osyǵan mysal bola alady. Tipti Úlken Keńes Ensıklopedııasynyń (Bolshaıa Sovetskaıa Ensıklopedııa) úshinshi basylymynda túrkiler jaıyndaǵy maqala múldem alynyp tastaldy.^[4]Al orystyń aqıqatty aıtyp, túrki halqynyń muń-muqtajyn joqtaǵan tarıhshysy Mıhaıl Hýdıakov bolsa «Velıkoderjavnyı shovınızm v rýsskoı etnografıı» sekildi maqalalary úshin NKVD quryǵyna ilinip atylyp ketti. Keńestik bıliktiń quryǵy jetpeıtin sheteldikterdiń túrkiler men qazaqtar jaıynda jazǵan ońdy týyndylaryna esh nazar aýdarylmady. Mysaly, kóptegen pozıtıvti oı aıtqan zertteýshiler sekildi, polıak zertteýshisi Adolf Iаnýshkevıchtiń: «…Qazaqtyń oılaý qabiletiniń keremettigine barǵan saıyn kózim jetti. Ár qazaq óz sharýasyn jete túsindiredi. Tipti balalarynyń aqyly erte tolysady. …Sonda bular taǵy, jabaıy bolǵany ma? Jo-joq! Imandaı syrym! Táńirim boıyna osynshama qabilet darytqan halyq órkenıetke jat bolyp qalýy múmkin emes»^[5]degen oılary boldy. Biraq mundaı saryndaǵy jaǵymdy pikirler elenbedi.

Búkil álemdik órkenıetke, búkil ǵalamdyq progress damýyna birden bir úles qosqan prototúrkiler men protoqazaqtardy moıyndamaý halyqqa ǵana emes, búkil tarıhqa da jasalǵan qııanat emes pe. Búkil ǵalamnyń damýyna birden bir úles qosqan biregeı túrki jurtynyń jetistikterin moıyndamaý esh qısynǵa jáne esh logıkaǵa syımaıdy. Osyǵan baılanysty protoqazaqtardyń^[6] medısınalyq jáne quqyqtyq jetistikterin ǵana sóz etpeı, joǵaryda anyqtamasyn keltirgen túrkisentrızm ıdeıasyn negizdeı otyryp, eýropasentrızmge qarsy dáıek retinde aldymen túrkilerdiń jalpyadamzattyq jetistikterin de atap ótkenim ádiletti bolar. Al, endi soǵan kiriselik. Bısmıllahır rahmanır rahım!

Adam Atadan taraǵan ADAMDAR qazaq elinde ADAM dep atalady.

Eger jer betinde jumaq bolǵan bolsa, onda ol Haýa Ananyń alǵash almanyń, ALMA jemisiniń dámin tatqan jer, almanyń otany Alataý bókterindegi – Almaty. Al, almanyń ekinshi maǵynasy buıryq etistigi túrindegi alýǵa tyıym salynǵandyǵyn bildiretin ALMA sózi ekenin eskersek, budan da, aıtalyq «bir ýys bıdaıdy alýǵa bolmaıdy» degen oıdy ańǵaramyz.

Almatydan batysqa qaraı ornalasqan Úńgirtas eldi-mekeni – jerdiń energetıkalyq ortasy, ıaǵnı jerdiń kindigi bolyp sanalady.

Adam Atanyń qazany basqa jerde emes, qazaq jerinde, Han Táńiriniń eteginde (A.Janǵalıev, E.Omarov).

Adamzat tarıhyndaǵy eń alǵashqy epos, ıaǵnı «Gılgamesh týraly ańyz» poemasy Shýmerlik protoqazaqtar týyndysy. Poemadaǵy negizgi eki keıipkerdiń biri Gılgamash bolsa, ekinshisi Eńkeıdi (Enkıdý). Ǵalym O.Súleımenovtyń zertteýinshe Gılgamash Bılgamash bolsa kerek. Bilgemash (Bilgir baba) arqyly bizge jetken Bilge bek, Bilge Qaǵan ataýlaryn esh dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma dep túsingen durys. Bektemis, Toqtamys esimderindegi túrkilik túbirdi negizge alyp eposty budan ári «Bilgemis týraly ańyz» dep atar bolsaq eýropalyqtar qoı dep aıta qoımas. Qalaı aınaldyrsa da qazaqylyq samaly esip turǵan Bilgemisti, «Bilgemes» degenniń ózinde de Estemes, Eskermes esimderimen úndese qalady. Olaı bolsa eń alǵashqy epos kimdiki?

VII-VI myńjyldyqta Túrkiler Shýmer órkenıetin qura bastady (Misinformative.info saıtynyń málimetteri boıynsha).

Qazaq eli álemdik órkenıetterdiń epısentri bolyp tabylady (Amangeldi Narymbaev "Arkaım. Ochag mırovoı sıvılızasıı, sozdannyı prototıýrkamı").

Vatıkan kitaphanasynda saqtaýly Injildiń eń ejelgi mátinderiniń biri "Psaltyr" túrki tilinde jazylǵan jáne V-VI ǵasyrlarda Rımge ákelingen. Túrki tilindegi osy tektes basqa da kitaptar jaıynda tarıhshy Moıseı Kogankotvasıı aıtyp ketken.^[7]

Protoqazaqtar eń alǵash jabaıy jylqyny qolǵa úıretti.

Protoqazaqtar alǵash dóńgelekti oılap tapty.

Konkıdi protoqazaqtar oılap tapty (Jezqazǵan mańyndaǵy qazba derekter).

Olımpıadalyq oıyndardy protoqazaqtar oılap tapty.

Polo oıynyn qazaqtar oılap tapty.

Hokkeıdi qazaqtar oılap tapty (Qazaq sport jáne týrızm akademııasynyń prezıdenti, professor Q. H. Zakırıanovtyń zertteýleri boıynsha).^[8]

Fýtboldy protoqazaqtar oılap tapty (Mahmýd Qashqarıdyń «Dıýanı luǵat at-túrik» shyǵarmasynda sıpattalǵan «tepik» oıyny dálel).

Tek protúrkiler ǵana kóshpendilik pen otyryqshylyqty tel meńgergen.

Prototúrkiler alǵash aqshany oılap tapqan. Teńge ataýynan dengı t.b. ózge tildegi ataýlar órbigen

Prototúrkiler alǵash ken óndirgen.

Protúrkiler alǵash dári-dármek jasaǵan.

Úndis prototúrkileri alǵash tabak pen kokaındy anestezııa retinde paıdalanǵan.

Protúrkiler qazirgi as rasıonynyń negizin qalaǵan. Alma aǵashy men júzimi jaıqalǵan jetisýdan qaqtar men meıizder, jýa, pııaz, qamyr, kúrish, et taǵamdary ár túrli varıasııada álemniń túkpir-túkpirine tarap ketken. Qazy aınaldyrý – shujyqtar paıda bolýyna; shalap, qatyq, qurt, irimshik, ıogýrttar – sút kokteılderi men kóptegen delıkatesterdiń paıda bolýyna jol ashty. Shubat, qymyz, boza álemniń tórt buryshyna taralǵany sonshalyqty tipti aǵylshyn tilinen de booze sózi arqyly oryn aldy. Ataqty antropolog Levı Stross málimetteri boıynsha búgingi kúni negizgi taǵamdyq rasıon sanalatyn kaptop, júgeri, jańǵaq, kakao, vanıl, tomat, ananas, burysh, burshaqtuqymdastar jáne t.b. azyqtar úndis túrkileriniń arqasynda álemge tanyldy.^[9]

Prototúrkiler ydys-aıaq pen as pisirý quraldaryn álemge taratqan. Olar alǵash qasyq pen shanyshqy, shómish, ojaý, qazan, samaýyr sekildi ac-aýqat quraldaryn jasaǵan (www.bash-portal.ru)

Protoqazaqtar Uly Jibek Jolyna serpin berip túrkilik menedjment pen marketıng júıesiniń kórinisi retinde Álemdik saýda ortalyǵy Saýdakent shaharyn saldy (M. Orynbekov. Predfılosofııa protokazahov. A.1994.)

Qazaqtar shyn mánindegi arııler (Klıashtornyı, Sultanov, Omarov, Kovalskaıa zertteýleri boıynsha. Alaıda ekinshi dúnıejúzilik soǵys ylańynyń kesirinen bul jóninde eshteńe aıtpaýǵa májbúrmiz).

Protoqazaqtarda erekshe qurylystar bolǵan. Túrkistanda qulýet bolsa, Oty­rar shaharyn ózge qalalarmen jalǵap turǵan atty kisi júretindeı etip jasalǵan jerasty joldary men tonnelder bolǵan.

Eń alǵashqy álemniń kartasyn protoqazaqtar jasaǵan.

Ulyqbek bastamasymen prototúrkiler observatorııada alǵash ǵarysh denelerin zertteı bastaǵan.

Jer-jahandaǵy barlyq toponımder men gıdronımderde túrki sózderin aıtpaǵannyń ózinde, qazaq sózderi molynan kezdesedi.

Álemdegi eń baı kitaphana qazaq jerindegi Otyrar kitaphanasy bolǵan, al Aleksandrııa kitaphanasy ekinshi orynda bolǵan (E.Omarov).

Alǵashqy qaǵazdy II ǵasyrda qazaq jerinde, Shý óńirinde Rotatı atty protoqazaq kendirden jasaǵan. Ertedegi qazaqtardyń ejelden-aq 28 árpi, jeti-segiz jazý toby bolǵan. V ǵasyrda Aral teńiziniń shyǵys jaǵynda Aqqaǵaz degen áıel patshaıym bolǵanyn eskersek qaǵazdyń sol kezde keń qoldanysta bolǵany shúbásyz. Iаǵnı, evolıýsııalyq túrde jazýlar papıros, pergament jáne qaǵazǵa jazyla bastaǵan (ıbn Badıs, Mýrat Adjı, E.Omarov).

Alǵashqy kitap – «Avesta» prototúrkiler jerinde jazylǵan jáne Úrgenish shaharynda onyń eskertkishi bar.

Tipti brıtandyq rysarlar da qazaq bolǵan degen boljam bar (Govard Reıdtiń  «Korol Artýr – korol drakonov» kitaby jáne Q.Zakırıanov zertteýleri boıynsha).

Saksondar saq taıpalarynan shyqqan. Sakson sózin aǵylshynshadan tikeleı aýdarsaq: «Saqtyń uldary» (Saks son, Saks sons) degen maǵyna beredi.

Ǵaryshpen baılanys alǵash qazaq jerinen – Baıqońyrdan bastalǵany túsinikti bolsa kerek.

Tek protoqazaqtar ǵana álemniń tórt buryshyn jaılaǵan. Atlant muhıty men Tynyq muhıty aralyǵyn alyp jatqan Túrki ımperııasy álemdegi eń alǵashqy iri ımperııa bolǵan.

Qazirgi sátte neotúrkiler 11 mln. sharshy shaqyrym aýmaqta ómir keshýde (zertteýshi A. Abdakımov).

Eger Gıperboreıa eli shynymen bolǵan bolsa, onda ol jer prototúrkiler mekeni bolǵan (E.Q.).

Eger Atlantıda bolǵan bolsa, onda ol jerde bizdiń babalarymyz meken etken (Á. Balqybek).

Prototúrki nomadtar eýropalyq otyryqshylarǵa qaraǵanda dene jáne rýhanı damý jaǵynan da joǵary turdy. Jer óńdeýge qaraǵanda janýarlardy úıretip olardy baǵyndyrý joǵary aqyl-oı ǵana emes, zerdelilik pen úlken erik-jigerdi talap etken (Tórt túlikpen qatar, qumaı-tazy men saıatshylyqty qosa alǵanda).

Prototúrkiler, onyń ishinde qazaqtar kúntizbeni, jyl sanaýdy oılap tapty.

Qazaq kıiz úıiniń buryshy bolmady. Ol domalaq bolyp sheksizdikti bildirdi jáne esigi tek shyǵysqa qarady.

Birinshi ustaz Arystotyul (Arıstotel) – prototúrki.

Ekinshi ustaz ál-Farabı – protoqazaq.

Medısına damýyn aıqyndap bergen ıbn-Sına – protoqazaq.

Medısınada tóńkeris jasaǵan О́teıboıdaq – qazaq.

Túrki ál-Berýnı Kopernıkten 500 jyl buryn astronomııada uly tóńkeris jasap jerdiń domalaq ekenin jáne jerdiń kúndi aınalatynyn matematıkalyq túrde dáleldeı otyryp álemniń gelıosentrıstik teorııasyn jasady.

Túrki Muhammed ál-Horezmı algebranyń negizin qalady.

Fılosofııa, matematıka, geografııa, astronomııa, mıneralogııa, hımııa, fızıka, medısına sekildi ǵylymdar túrki jerinde paıda boldy (adji.ru).

Eýropadaǵy malǵa jaıly, jaıylymdy jer Rýmynııa, Horvatııa, Bolgarııa, Albanııa men Vengrııa t.b. aýmaǵy. Eýropany jaýlaǵan túrkilerdiń sol jerde turaqtaǵan sebebin túsiný qıyn emes. «Barar jerim Balqan  taý, Ol da bizdiń barǵan taý» degen dana halqymyzdyń sózi ol jerlerdiń babalarymyzdyń mekeni bolǵanyn kórsetedi. Balqan taýdaǵy balqarlar, bulǵarlar, bolgarlarmen túrkiniń túbi bir.^[10] «Qyzyn Qyrymǵa, ulyn Urymǵa qondyrǵan» babalarymyz Jerorta teńiziniń boıy turmaq, teńizdiń araldaryna deıin meken etken. Kıpr araldary «Alash araldary» atalǵan.^[11] Bul oraıda sonaý eýropany túrkiler meken etse, dalasy jaıynda balbal tastar syr shertetin shyǵys eýropadaǵy noǵaılar, tatarlar, ýkraındar mekeni túrkilik bolmaýy múmkin emes ekendigi túsinikti (artifact.org.ru: Ýkraınsy - ne slavıane, a TIýRKI, za.zubr.in.ua: Ýkraınsy etnıcheskı gorazdo blıje tıýrkam, chem k slavıanam, ru.wikipedia.org: Tıýrkızmy v ýkraınskom ıazyke, narvasadataa.livejournal.com: Ýkro-tıýrkı v lısah. Tıýrkskıe kornı ýkraınsev). Mine búginde joǵaryda atalǵan jerlerdi meken etken halyqtar (albandar, hangarlar, madııarlar, sherkester) bulǵarlar men hazarlardyń túrkilikten jattanyp qaıta tarıhı tamyryna úńilýdegi urpaqtary.^[12] Eger taratyp aıtatyn bolsam, Albanııany albandar qurǵany, Bolgarııany dýlattar qurǵany jáne t.b. málimetter tizbektelip maqala kólemi ulǵaıyp ketpek.

Dıplomat ári «eń sońǵy Rım qolbasshysy» Aısa (Aesıı) prototúrki bolǵan (E.Q.).

Jarty álemge bıleýshi tıtýldarynyń ataýyn aıqyndap bergen Iýlıı Sezar prototúrki bolǵan. Iýlıı Sezar, ol – Uly Qaısar. Qaıys Uly Qaısardyń latynsha jazylýyna nazar aýdaryńyz: Gaius Julius Caesar. Bul esh sáıkestik emes! Mysaly, Uly Qaısar esimine baılanysty orystyń: «sar», «kesar», nemistiń «kaızer» degen ataýlary týyndaǵan (E.Q.).

Protoqazaqtarda qyzmet kórsetetin malaılar men tattar bolǵanymen, eli qulıelenýshi bolmaǵan. Sondyqtan Edil qaǵan (Atılla) eýropadaǵy qul ıelenýshilik júıeni joıyp, quldarǵa azattyq alyp berdi.

Toponımder men gıdronımderdi aıtpaǵannyń ózinde Ejelgi Rımdegi qurylymdar men organ ataýlarynan da túrkilik samal esip tur. Tek qana: Edıl, Edılıtet, Kýrýldyq edıl tirkesterine ǵana toqtalsaq, edıl – qoǵamdyq oıyndar, hram qurylysy jáne kóptegen salalardaǵy ádilettilikti qadaǵalaýshy laýazym ıesi, edılıtet – joǵary alqaly magıstratýra, kýrýldyq edıl – sot tóreligin júzege asyratyn tómengi magıstrattar. Magıstratýranyń sot júıesi ekeni belgili bolsa, al sot júıesi – ádilet jarshysy. Kýrýldyq ( Curūlis) sózi: bir jaǵynan, quramaly, alqaly, ekinshi jaǵynan jınalys, keńes uǵymyn bildiredi. Osy jerden sý qarańǵy soqyrdyń ózi, túrkilik ekeni bylaı tursyn, jasyrynyp jatqan Edil qaǵanymyzdyń esimin aıtpaǵannyń ózinde: «ÁDIL», «ÁDILET», «QURYLTAI» degen taza qazaqy sózdi kóredi emes pe (E.Q.)! Osy jerde fılologtarymyz ben lıngvısterimizdiń: -sha, -she; -ma, -me; -ba, -be jurnaqtaryn zerttep shyrmaýǵa túskenshe, Shýmer, Úndis tilderindegi jaýharlarymyzdy taýyp, Rım men Grekııanyń latyn qaqpasyn ashyp, ondaǵy qazaqy altyn kómbeni arshyp almaı ma degen oı eriksiz týyndaıdy.

Italııa túrkiler eli (Saq sózi parsysha ıt jáne bóri uǵymyn qatar bildiretini sekildi osy analogııaǵa sáıkes aǵylshynsha dál dybystalatyndaı Italııa – It eli, ıaǵnı, bóriler eli. Kapıtolııdegi bóri músinin de eske túsirińiz. E.Q.)

Kentavr – at mingen túrki. О́miri at mingen aıbatty sarbaz kórmegen eýropalyq dúnıetanymnyń záresi qalmaǵannan týǵan qııal.

Protoqazaqtardyń áskerı, soǵys taktıkasy men strategııasy óte jetik damyǵan. Soǵystarda artıllerııa (qorǵan teskish zeńbirekter) men tasatqylar (kamnemet) qoldanǵan jáne olardyń «Ýra» (Ur, soq, soqqy ber degennen alynǵan) degen urandary kóptegen elderdiń qarýly kúshterinde qazirge deıin qoldanylady. Bul turǵyda Sh.Monteske «Parsy hattary» degen kitabynda túrkilerdiń Qytaıdy birneshe ret jaýlap alǵanyn, Persııa men Moskovııany alǵanyn, Azııa, Eýropa, Afrıkany baǵyndyryp, Rım ımperııasyn qulatqanyn aıta otyryp, ol atalǵandar tek tarıhta jazylǵandar ekenine nazar aýdarady jáne tarıhtaǵy aqtańdaqtardyń da joq emes ekenine nazar aýdaryp, endi olardy zertteıtin basqa emes, «túrki» tarıhshylarynyń kerek ekenin atap kórsetedi.

Protoqazaqtarda áskerı-teńiz floty joǵary deńgeıde bolǵan. Máńgi el qurý jolynda túrkilerdiń myń qoly Tynyq muhıtyna shyǵyp Japonııa, Koreıa, Ońtústik Shyǵys Azııa elderine sátti joryqtar jasaǵan. Admıraldar dep aıtýǵa turarlyq qarluq Qarataı, qańly Esýdar sekildi sardarlar basqarýyndaǵy túrkilerdiń myń qolynan turatyn Qubylaı joryqtary áli de zertteýdi qajet etedi.^[13] Amerıkandyq túrkilerdi (úndisterdi) aıtpaǵannyń ózinde Tynyq muhıtyndaǵy Mıkronezııa araldarynyń halyqtary men Indonezııa halyqtarynyń tilindegi tıýrkızmderge nazar salsaq olardy Qubylaı Hanymyz joryqtarynyń birden bir yqpaly dep túsinýimizge bolady. Abylaı men Qubylaı esimdiriniń úılesimdiligine de nazar sala otyraıyq. Qubyla ataýyna baılanysty esim ıelengen hanymyzdyń  qazaqtyń qaǵany bolmaýy múmkin emes (E.Q.)

            Protoqazaqtar ǵana tolerantty jáne zaıyrly bolǵan. Olar ózderi basyp alǵan Eýropany da, Rýsti de zorlap dinge kirgizbegen. Mysaly, О́zbek han bolsyn, Jánibek han bolsyn orys knıazdikterinen 10 paıyz mólsherinde salyq ala tura, halyqty ıslamǵa kúshtep kirgizbek túgili, shirkeýlerdi salyqtan bosatqan jáne qol astyndaǵy halyqtyń óz dininde qala berýine múmkindik bergen.

            Protoqazaqtar eń alǵash monshany oılap tapqan.

            Protoqazaqtar eýropalyqtarǵa alǵash ish kıim men shalbar kııýdi úıretken.

            Protoqazaqtar eýropalyqtarǵa tazalyq pen jýynýdy úıretken.

Irrıgasııa jaqsy damyǵan prototúrkilerde sý qubyrlary men qalalarynda káriz júıesi bolǵan.

Prototúrkilerdiń úılerinde jetildirilgen jylý júıesi bolǵan. Oshaq pen peshten bólek bý arqyly jylytatyn kalorıfer tektes radıatorlar bolǵan (www.bash-portal.ru)

PROTOQAZAQTAR REZIŃKE MEN KAÝChÝKTY OILAP TAPQAN SOŃ ShLANGANY OILAP TAPQAN. ShLANGY ATAÝY JYLAN ATAÝYNAN ALYNǴAN. SÚRGI, BURǴY SEKILDI «JYLANǴY» SО́ZI QALYPTASQAN. BUǴAN IShEKTEN QAZY AINALDYRÝ ISI ANALOGIIаLYQ OILAR BERGEN (EQ).

Tek qazaqtar ǵana eger til meńgerer bolsa álemdegi kez kelgen tilde eshbir aksentsiz sóıleıdi (E.Q.).

Mine, osy tizbeni ári qaraı jalǵastyra berýimizge bolar edi. Basqa jaıttardy aıtpaǵynnyń ózinde joǵaryda kórsetilgen «az ǵana» mysaldardan-aq, qaǵylez oqyrman órkenıet damýyndaǵy sheshýshi róldi – eýropasentrızm emes, túrkisentrızm atqarǵanyn bile alady. Osyndaı jetistikteri bar túrki áleminiń órkenıetke qosqan qomaqty úlesi qashanǵa deıin nazardan tys qalmaq?!

Kóptegen halyqtar joqtan bar jasaı almaı júrgende, darhan qazaq halqy bardy jasyryp kórsetetin ádetke ıe. Bul ádetimiz osy maqalamnan da kórinis taýyp otyr. Osynaý ǵalamda bar bolǵanymyzdy jáne bar ekenimizdi aıǵaqtaıtyn jetistikter men ıelikterimizdiń tizbesin, kóptegen qazaqy iz saırap jatqan dálelderdi taqyryp kólemi ulǵaıyp bara jatqandyqtan jáne olardyń taqyrypqa tikeleı qatysy bolmaǵandyqtan bul jerde kórsetpedim. Osylaısha bul jetistikterimizdiń «qysqasha» tizbesi osy taqyrypqa tek janama túrde ǵana qatysty, biraq ol jetistikter tizbesiniń janama qatystylyǵyna qaramastan bul jerden oryn alýy óte úlken mańyzǵa ıe. Sebebi, bularǵa nazar aýdarýdaǵy basty maqsat kimniń kim ekenin kórsetý! Basqa tilderde tom tom sózdikti aqtara otyryp sózder men tilder arasyndaǵy uqsastyq pen úılesimdilikti taba almaıtyn bolsa, eshbir ǵylymı dáıek keltirmeı aq qazaq tilinde kez-kelgen ózge eldegi toponımderdiń qazaqtyki ekenin qarapaıym aýyzeki tilmen aq dáleldep berýge bolady. Aıtalyq, Paragvaı - Baraqbaı, Argentına - Arǵyntına, Brazılııa - Bir az el dep tizbeleı berýge mysaldar jetip artylady. Bular qansha jerden kúlkili, jeńil ázil-ospaq sıpatynda bolǵanymen olardyń erekshe jáne óte sátti sáıkestigi tańqaldyrmaı qoımaıdy. Árıne, kúlip qoıyp júre berýge bolady. Degenmen kúlkini tyıyp astaryna úńilsek shyn mánindegi qazaqylyqty ta, dáleldeýdi qajet etpeıtin «aksıomany» da ańǵaramyz. Osy turǵyda qazirgi sátte kúrdeli prosesterdiń sheshimin bir ǵana núkteni basýmen taba alatyn avtomattandyrylǵan qurylǵylardyń, kúrmeýli, qym-qıǵash syzbalar men ıntegraldyq tásimderdi túsinýge ketetin ýaqytty únemdeıtin kompıýterlerdiń artyqshylyqtaryn aıta otyryp, ǵylymda da «ońtaılandyrylǵan» nátıjege senimdi ári dáleldi túrde qol jetkizýge baǵyttalǵan ádisterdiń ishindegi oqyrman men izdenýshini sansyz siltemeler shyrmaýyna oramaı, súreńsiz tilimen jalyqtyrmaı, málimetti jeńil bere otyryp, baýrap alatyn ádis – aksıomatıkalyq ádisti keńinen qoldanǵan óte abzal.

Aksıomatıkalyq ádis arqyly dáleldengen jetistikterdiń artyqshylyǵy ǵylymı ortanyń patrıarhtary men kardınaldary arasyndaǵy tuıyqtalylǵan sheńberimen shektelip qalmaı, kópshiliktiń zerdesine jol salýǵa baǵyttalatyndyǵynda. Aksıomatıkalyq ádispen dáleldengen shynaıy jetistikter «monografııa» tıtýlyna ıe bolmaı-aq, «komıtettik basylymdarda» jarııalanbaı-aq, ımpakt-faktor qýyp sarǵaıyp jatpaı-aq bestsellerge bergisiz dúnıe dep qaralaryna senim bildirer edim. Osy turǵyda tań qaldyrar bir paradoks qazaq tarıhyn tyń derektermen jazyp, qazaqtyń atyn álemge máshhúr etip, sensasııalyq málimdemeler jasap, qazaq órkenıetin tý qylyp ustap, qazaqty jabaıy degenderdiń ózderin jabaıy etip kórsetýshilerdiń múldem tarıhshy emes basqa maman ıeleri ekendigi. Álbette, kezindegi E.Bekmahanov, qazirgi B.Káribaev, M.Qoıgeldıev syndy tarıhshy ǵalymdarymyzdyń eńbekteri óte zor. Degenmen de, tarıhshy bolmasa da, halqynyń tarıhyna nemketti qaraı almaıtyn ultjandylyqtan erlikke para par áreketter týyndary zańdylyq. «Qolynan keletin adamǵa qaraǵanda, istegisi keletin adam kóp tyndyrady» degen danalyq osyndaıda aıtylsa kerek. Osy turǵyda ǵalym O. Sýleımenovtyń: «О́z halqyn, ultyn, tilin qorǵaýdyń ornyna tarıhshylar óz dıssertasııalaryn qorǵap júr», «Bizdiń tarıhshylar áli de letargııalyq uıqyda» degen otty sózderin keltire otyryp, tarıhı shyndyqty ashýdaǵy ózge maman ıeleri roliniń de zor ekenin aıtyp ketken lázim. Tarıhshylardan bólek qazaqty tanytyp júrgen tulǵalar: ınjener-geolog jáne fılolog Oljas Súleımenov, fızık Erenǵaıyp Omarov, energetık Bekjan Ádenuly, matematık Qaırat Zakırıanov sekildi erekshe azamattar. Bul kisilerdiń eńbekteri oınaqy, jeńil qabyldanǵanymen, olardyń astarynda tereń mán jatyr. Til zergeri Ámirhan Balqybektiń «Qasqyr qudaı bolǵan kez» atty eńbeginiń máni de siltemeden kóz súriner eńbekterden esh kem emes. Ǵylymı maqalalarmen qatar osy maqala avtory da ázil-qaljyń sıpatymen birshama «astarly» týyndylardy jarııalap kórdi.^[14]