Erbolat Qoshqarbaev. Birinshi jazba: Ejelgi Shyǵys pen Batystaǵy QAZAQY izder

"Qazaq eli - 550 jyl" shyǵarmashalyq báıgesine

(Qazaq tarıhyndaǵy sensasııalar toptamasy)

Tarıhta ǵana emes, jalpy kóptegen ǵylymdarda etek jaıǵan ádiletsizdik ǵylymnyń bári grek pen latynnan dep Shyǵystyń ashyq aspanyn evropasentrızmniń qoıý bultymen, albıonnyń kók tumanymen tumshalaýǵa tyrysatyndyǵy. Aıtatyn ýájderi – Shyǵysta bári mıf. Sonysyna qaraı batys ǵylymynyń máıegi mıften tolyq arshylyp alǵan bolsa bir sári ... Buǵan kóp dálel keltirmeı-aq birden qarsy ýáj aıtar bolsaq zańgerler úshin sımvol bolyp sanalatyn ádilettilik qudaıy - Femıda, Gıppokrat antyndaǵy Asklepıı, Panakeıa, Gıgıeıa, Olımpti meken etken myńǵyrǵan qudaılar da mıf emes pe? Sondyqtan da eshqandaı polemıkalyq oılarǵa boı aldyrmaı, «naqty derek» joq degendi jeleý etip, nemkettilik tanytyp bul máseleden attap ótýge bolmas dep tujyrymdadym. Konformızmge salynyp, shyǵysty sóz etpegenim qylmys bolar. Bul jerdegi basty saýalymyz «Shynymen shyǵysta eshteńe joq pa?», - mine osy bolsyn. Al logıkalyq tujyrymymyz: «Eger shyǵysta «bar» eken, demek ne bar, ne bolǵan, sonyń barlyǵynyń qazaq elinde, qazaq tarıhynda bolǵandyǵy». Osy formýla boıynsha, qysqasha retroekskýrs jasap kóreıik. Baǵytymyzdan jańylyp qalmas úshin etnografııa, antropologııa, mádenıettaný obektileriniń bárin qamtýǵa umtylmaı mysal úshin nazarymyzǵa tylsym da jumbaq naǵyz «latyndanyp» ketken sala medısınany alaıyq. Bul bir. Árkim árneni ózinshe óz dúnıetanymy turǵysynda qabyldaıtyn bolǵandyqtan menimen birge birneshe adam júr dep sanaıyq. Olar: dáriger, zańger, fılosof jáne árıne jýrnalıst bolsyn. Eń bastysy bular ózge emes – qazaq! Al, kettik ...

Mesopotamııa

Jyljyp kelip tireler jerimiz qosózen aralyǵy sekildi. Odan ary qaraı eshteńe kórinbeıtindeı (Degenmen, qaltamda odan ary da kórsetetin qupııa qural bar. Onyń aty shartty túrde alsaq «GıpAt» jáne «TT» bolsyn. Bul jóninde keıinirek sóz bolady). B.d.d. 5000 jyldar aýqymyndaǵy kezeńge toqtalsaq Mesopotamııada shýmer-akkad, assırııalyq jáne Vavılondyq órkenıet basqa salalar sekildi medısınamen ári medısınalyq quqyqpen sıpattalady dep aıta alamyz. Sebebi, munda b.d.d. 3000 jyldarǵa jatatyn shýmer dárigeriniń móri, saz taqtaıshalaryndaǵy resept jazbalary, saz balshyq plıtalaryndaǵy akýsherlik jadýaldar tabylǵan. Kórneki jerde árkez aýrý sımptomdary kórsetilgen taqtaıshalar ilýli turǵan. Jazbalardy zertteý barysynda dem salý, duǵalaý, astrologııaǵa júginý qoldanylǵany anyqtalǵan. Medısınalyq qyzmet bólinisi: hırýrg, akýsher, jalpy tájirıbe dárigeri, veterınar sekildi eńbek bólinisi bolǵan. Dárilik zatardy daıyndaý men qoldanýda, sondaı-aq olarmen jón-joralǵy jasaýda sýdyń roli óte zor bolǵan. Emdik sýmen manıpýlıasııa jasaıtyn dárigerler «asý» (shýmmershe «a-zu», akkadsha «au») –dep atalǵan.^[1] Bul kúni Qazaqstanda árbir saýda núktesinde saryaǵash, tassaı, akvamen qatar plastıkalyq ydystarda satylýdaǵy taza tabıǵı shıpa sý - asu sýynyń taýar belgisi óte sátti oılastyrylǵanyn aıtar edim. Osylaısha, bul órkenıette medısına áldeqashan bolǵany jáne onyń «medısınalyq quqyqpen» rettelgeni kóp oılarǵa jeteleıdi. B.d.d. 1950 jyldardaǵy Hammýrapı patshanyń zańdar jınaǵynda dárigerlerge beriletin syıaqy mólsheri belgilengen. Álbette, olarǵa qatysty durys emdemegeni úshin jazalar júıesi de naqtyly aıqyndalǵan. Aıta ketetin jaıt Hammýrapı patshanyń kezinde aýrý sımptomdary men reseptter jazylǵan taqtaıshalardan bólek, bıik baǵanalar paıdalanylǵan. Eldegi mańyzdy jańalyqtardy, jańadan qabyldanǵan zańdardy, jazalanǵan adamdar týraly aqparatty, ár túrli sıpattaǵy jarnamalardy úlken jáne bıik etip ornalastyrǵan bazalt baǵanalarǵa ilip otyrǵan. Bul baǵanalar adam kóp júretin jerge ornalastyrylyp, ekran, dıspleı, monıtor qyzmeti sekildi óz aldyna afısha sanalǵan. Jurtshylyq qarym-qatynastaryn baǵanadaǵy málimetterge silteme jasaı otyryp oraılastyrǵan. Olardyń fragmentteri búgingi kúnge jetip otyr. Qazirgi tańda bul tastan jasalǵan qujattar Londondaǵy Brıtandyq mýzeıde tur. Onda Hammýrapı zańynyń barlyq 282 bólimi bar, solardyń 8-i tikeleı dárigerdiń kásibı qyzmetiniń jaýapkershiligin anyqtaýǵa arnalǵan.

Solardyń negizgi beseýi bylaısha ún qatady:

Eger dáriger mys pyshaqpen kúrdeli ota jasasa jáne otalýshynyń ómirin qutqarsa nemese bireýdiń kózin saqtasa 10 sıkl kúmis alýy kerek;

Eger ol qul bolsa onda onyń qojaıyny  2 sıkl kúmis tóleý kerek;

Eger dáriger bireýge mys pyshaqpen ota jasap ony óltirip alsa, eger bireýdi kózinen aıyrsa onda onyń qolyn kesip tastaý kerek;

Eger dáriger qulǵa mys pyshaqpen ota jasap ony óltirip alsa onda ol qojaıynyna basqa qul berýi kerek;

Eger dáriger mys pyshaqpen quldy kózinen aıyrsa onda ol quldyń jarty baǵasyn tóleýi kerek.

Sol kezeńdegi sıkl ındeksasııasy boıynsha, mysal úshin aıtsaq 5 sıklge bir jyl boıyna birneshe adamdy asyraýǵa bolatyn. Qysqasha qaıyratyn bolsaq shýmerdeginiń bári túrkilik tamyrmen etene baılanysty. Bulardyń bári «Jeti jarǵyda» kórinis bergen.

Egıpet

B.d.d. 5000-2000 jyldar shamasynda Mysyrda emdeýdiń ózindik ádisteri qalyptasyp, qyzǵysh qustyń basy keıpindegi medısına qudaıy Tote qudaı-adamy jaıyndaǵy ańyzdar qalyptasqan. Tote bas aıaǵy 32 Germetıkalyq kitaptyń avtory bolǵan jáne onyń altaýy medısınaǵa arnalǵan. Sondyqtan da bolar Mysyrda germetıkalyq ádebıetke basa mán berilip, tájirıbede solardy basshylyqqa alatyn bolǵandyqtan pasıent kóz jumǵan jaǵdaıda da dárigerlerge esh aıyp artpaǵan. Al pasıent ólimi úshin dáriger germetıkalyq kitap talaptaryn buzǵan jaǵdaıda jaýapty bolǵan. Bundaı dáriger ólim jazasyna kesilgen. Barlyǵymyzǵa belgili nárse Mysyrda qoldanylǵan máıitti balzamdaý, mýmııalaý tájirıbesi mysyrlyqtardyń tanatologııa máselelerimen de aınalysqanynan habar beredi. Budan keıbir zertteýshilerdiń mysyrlyqtar anatomııa men fızıologııany bilmegen degen ýájderine qarsy jaýap tabýǵa bolatyn sekildi. Toteden bólek mysyrǵa qatysty áıel qudaı Izıdany da atap ótken oryndy. Izıda densaýlyq qudaıy, ol erli-zaıyptylar berekeliliginiń, urpaqty bolýynyń, ana men balanyń jarylqaýshysy sanalǵan. B.d.d. 2780 jyldary ómir keshken, bar ǵumyryn medısınaǵa arnap qudaı deńgeıine kóterilgen Imgotep ótipti-mys. Imgotep jaıly jazba derekter men statýıalar bar. Medısınada ǵana emes basqa salalarda da izin qaldyrǵan Imgotep ámbebap ǵalym, astranom, sáýletshi, pıramıda qurylysshysy retinde tanylǵan. Onyń negizgi hramy ataqty medısına mektebi ornalasqan Memfıste bolǵan. Imgotep «Mysyr eskýlapy» ataǵymen de tanylǵan.

B.d.d. 3000 jyldardaǵy Sekhetenanah eń alǵashqy shynaıy dáriger sanalady. Ol otalarıngolog retinde tanylǵan. Mysyrda medısınamen aınalysqan abyzdarmen qatar otashylar, dantıster, oftalmologtar bólinip shyqqan. Pıramıda tastaryndaǵy, sarkofagtar men papırostardaǵy ıeroglıfter gınekologtar qyzmeti bolǵanyn da aıǵaqtaıdy. Shamamen b.d.d. 1850 jyldary jazylyp bizge jetken Kahýn papırosy tutastaı áıelderde kezdesetin aýrýlarǵa arnalǵan. Lýksorda tabylǵan Smıt papırosy hırýrgııaǵa, jaraqattardy emdeýge jáne anatomııaǵa arnalsa, Fıvahta tabylǵan Ebers papırosy dene músheleriniń aýrýlaryna arnalǵan. Brýgsh papırosy pedıatrııaǵa arnalǵan jáne ana men bala densaýlyǵyn qarastyrady. Málimetter shubalańqy jáne mysyrdyń ejelgi medısınasy dogmatıkalyq bolǵandyqtan, quqyqtyq retteý moraldyq normalarymen astasyp ketken dep tujyrymdaýymyzǵa bolady. Mysyrda dárigerlerdi kótermeleý, sondaı-aq olarǵa jaza belgileý máselesi «Qasıetti kitap» jazbalaryna sáıkes sheshilip otyrǵan. Mine, osy jetistikter túrki, prototúrki, onyń ishinde protoqazaq jetistikteri. Bular boıynsha qazaqy arnada zertteý júrgizý kerek. Kezinde tarıhshylar men zertteýshiler qatelikterge boı aldyryp, birqatar derekter men ataýsózder burmalanyp ketken. Sol sebepti, Izıda qudaı degendi – Izgilik qudaıy, al Kahýn papırosy degendi – Qatýn (Qatyn, Hansha, Áıel) papırosy dep alǵanymyz abzal. Bul jerden protoqazaqtyq, prototúrkilik izderdi kórmeý múmkin emes.

Parsy

Kezinde dýalıstik din qanatyn jaıǵan parsy elinde jaqsylyq pen jamandyq kúresken eken. Jaqsylyq jaryqpen teńestirilse, jamandyq qarańǵylyqpen papa-par bolǵan. Osyndaı ańyzdan týyndaǵan mıftik oılar máninen qarańǵylyq bolyp tabylatyn jamandyqty, jaryq nurymen seıiltken kún sıpatty Mıtra kýlti qalyptasqan. Bul oraıda aýrý jamandyq pen qarańǵylyq tylsymynda jatsa, esendik, saýlyq jaryqta, kún nury aıasynda jatqan. Eriksiz nazar aýdartatyn jaıt, Parsylyq Mıtra, Antıkalyq Gelıos, jáne Qazaqy Kún basty adamnyń analogııasy. Almaty mańyndaǵy Tańbaly tasta qashalyp búginge jetken «Kún basty adam» 2011 jyly ótken Azıada sımvolyna, sonaý toqsanynshy jyldary Almatydaǵy Medeý shatqalynda ótken Halyqaralyq “Azııa daýysy» konkýrsynyń sımvolyna aınalyp úlgerdi. Parsylardaǵy jaryq pen qarańǵylyq kúresi, sol kezdegi ortaq Zaratýstra (Jaratýshy) taralǵan aýmaqqa engen bizdiń jerge de qatysty bolmaýy múmkin emes.  Osyǵan baılanysty parsydaǵydaı jáne shyǵystaǵy ın men ıan sekildi, eger qarańǵylyqty «albasty» dep alyp, jaryq syılaýshyny «kúnbasty» nemese «nurbasty» dep alsaq, qazaq jerinde de «albasty» men «nurbasty» kúresi bolǵandyǵy jaıynda joramal usynar edim (E.Q.).

Parsylarda medısına myńdaǵan shıpaly ósimdikter tamyryn jaıǵan Amertat baqshasynan bastaý alǵan. Ejelgi parsylardyń aýrýǵa qatystylyǵy dinmen, jón-joralǵymen, duǵalarmen sıpattalǵan. Medısınamen Mazda qudaıdyń qyzmetkerleri aınalysqan. «Avestanyń» altynshy kitaby «Vendıdadta» dárigerlerge beriletin syıaqylar men shalys basqandarǵa kózdelgen jazalar qarastyrylǵan. Vendıdadtyń taǵy bir ereksheligi munda, taǵylymdamadan ótýshi bolashaq dárigerlerge qatysty eńbek normalarynyń bolǵandyǵy. Osyǵan sáıkes stajerler kásibı qyzmetine kirispes buryn, synaq merziminen ótýge tıis bolǵan.

Úndistan

Ejelgi Úndidegi Aıýrvedtiń «О́mir ǵylymy» birneshe myńjyldyqtar tezinen ótken. Ǵalam jaratýshysy Brahma, tıisti bilimder men dárigerliktiń qupııa ádisterin Rıgvedada ıgilik qamqorshysy dep kórsetilgen, dárigerlik qudaıy Dakshaǵa jiberedi, odan soń bul ilimder egiz qudaılar Ashvınderge túsedi, budan soń densaýlyq qamqorshysy Indraǵa jiberiledi. Al Indradan soń danyshpan Bharatvadjaǵa túsip, Bharatvadja búkil Úndistan men Gımalaıdy meken etetin danagóılerdi jınap, olarǵa «Adamzat aýrýlary men olardy emdeýdiń ádisteri týraly ǵylymdy» rıýaıat etedi. Osylaısha b.d.d. VI ǵasyrlarda Úndidegi alǵashqy medısınalyq traktattar paıda bola bastaıdy. Rıgvedaǵa sensek medısınadaǵy uly tulǵalar retinde Charaka men Sýshrýta atalady. Sýshrýta (b.d.d. 500jj) júzden astam hırýrgııalyq quraldardy sıpattap, 760 dárilik ósimdiktiń tizbesin quraǵan.

Úndi elinde otashylar ampýtasııadan bastap plastıkalyq operasııaǵa deıingi otanyń túr-túrin jasaı bilgen. Bularda tipti seksologııa da qarastyrylyp bedeýlik pen belsizdik máselesiniń sheshimi retinde «Kamasýtra» usynylǵan. Máseleniń quqyqtyq jaǵyna kelsek, qatelik jasap adamdy mertiktirgen dáriger bul ómirde jazasyz qalǵanymen de, arǵy ómirde jazasyn alady degen qaǵıda bılik qurǵan. Sansara shynjyrynan qutyla almaı, karmaǵa qarmalmas úshin dárigerler meılinshe saq bolýǵa tyrysqan. Maný zańdarynyń jınaǵynda dárigerdiń durys emdemeýi sebepti tóleıtin aıyppuly pasıenttiń kastalyq jaǵdaıy boıynsha aıqyndalady dep kórsetilgen. Demek másele deontologııalyq rettelgen.

Bul oraıda Úndi men Qazaq jurtyndaǵy uqsastyqty atap ótý kerek. Úndide qudaılardyń bedelinen ımenip, ózi istese de tulǵalar isterin qudaı erkimen isteldi dep attaryn sońynan bolar bolmas ataǵan, kóriner kórinbes jazǵan, nemese múldem atamaǵan. Osylaısha jasandy ańyzǵa aınaldyrǵan. Al ańyz qudyreti, onyń umyt qalmaıtyndyǵynda jáne materıaldyq tasymaldaýshylardan góri, bıologııalyq jadyda ómir súrýdi qalaıtyndyǵynda. Qazaq halqynyń dúnıetanymynda da ańyz basty rol atqarady jáne árbir ańyz artynda tulǵalar men sýbektiler bar. Alaıda, halyqtyń ustanǵan basty prınsıpi «atyń atalmasa da, eńbegiń sińsin»! Bunyń máni jer órtep atyńdy shyǵarǵansha atalmaı aq qal, eńbegińdi báribir qudaı kórip tur degenge saıady.

Tıbet

Tıbet medısınasynyń klassıkalyq qaınar-kózi - “Chjýd-shı”. Tórt tantra degen atpen belgili bolǵan tórt tomdyq traktat «Amrıta júregi – segizmúshelik qupııa jáne aýyzsha tálim tantralary» da aıýrvedalyq ilimder sekildi avtordyń emes Brahma men Shakıamýnı býdda atynan usynylǵan. Dáriger qatelespeýge tıis, qatelesken jaǵdaıda Býdda qaharyna ushyraıdy degen senim bolǵan. Medısına máselesin fılosofııa jáne dinmen matastyra qaraıtyn bolsaq dál osy Tıbette, densaýlyq, ómir jáne ólgennen keıingi ómir máseleleri barynsha tııanaqty jazylǵan. Tıbettik «О́liler kitaby» sonyń aıǵaǵy. Islam dini de, hrıstıan dini de ólim máselesine tereńdep toqtalmaıdy. Bunyń ózindik sebepteri bar. Al tıbettik «О́liler kitabynda» ólimnen keıingi kúı búge-shúgesine deıin sıpattalyp, jan o dúnıede qandaı esikterden ótetini, basqa kúıge qaıtadan qalaı enetinine deıin táptishtep jazylǵan. Bul kitap búgin mı ólimi, klınıkalyq ólim máselelerin zertteýde, jalpy tanatologııalyq máselelerdi negizdeýde qundylyqqa ıe bolyp otyr. Tıbet pen oǵan japsarlas Nepal jáne Úndiniń Kashmır aýmaǵyndaǵy halyqtyń dúnıetanymy men birqatar jón-joralǵylary qazaq halqy dástúrlerimen ábden uqsas. Tipti, olardyń nandy nan, tandyrdy tandyr deıtini de kóp nárseden habar beretindeı.

Qytaı

Barlyq shyǵys elderi sekildi Qytaı medısınasy da ańyzdarmen shyrmalǵan. Qytaı medısınasynyń negizin qalaýshy ımperator Shen-nýn (b.d.d. 2700jj.), sanalady. Ol 100 emdik shópten turatyn alǵashqy jınaq shyǵarǵan jáne akýpýnktýra tehnıkasyn oılap tapqan. Ejelgi Qytaıdaǵy eń negizgi medısınalyq eńbek Neıszınniń (Hýan-dı Neı-szın) «Medısına kanondary» atty traktaty. Tabıǵat pen ómir týraly bul eńbektiń jazylýyna ımperator Hýan-dı (b.d.d. 2698-2599) uıytqy bolǵan. Qytaıdyń birqatar dárigerlerin atap keteıik: ámbebap dáriger Bıan Sao, otashy Hýa To, epıdemıolog Chjan Chjýn-szın, Neıszınniń eńbegin túsinikti etip óńdegen Van Bın.

Bastapqyda magıkalyq, keıinnen empırıkalyq jolmen damyǵan qytaı medısınasy rasıonaldyq deńgeıge jetip, bastapqy bes element (ot, sý, jer, aǵash, temir) pen ın men ıan araqatynasy sekildi abstraktili ilimderimen sıpattalady. Qytaıda anestezııalaýdy meńgergen otashylar, narkoz arqyly operasııa jasaı bergen. Dıeta, massaj, ınemen emdeý, salaýatty ómir saltyn ustaný keńinen qoldanyldy. Úsh patshalyq tusynda dáriger Hýa To (190-265) bes ańnyń oıynyn sıpattaıtyn "Ý sın sı" atty emdik gımnastıka negizin qalap, adam sengisiz qabiletke jetip, transsendenttik kúsh ıesine aınalady. Aıý, jolbarys, buǵy, maımyl men tyrna qımyldaryna uqsas jattyǵýlar kesheni gımnastıkalyq jáne jekpe-jek ádisteri retinde damýdyń daolyq júıesine enip salaýatty ómir salty retinde kúni búginge deıin nasıhattalýda. Osynyń negizinde Japonııa, Sılla sekildi kórshi eldermen astasa damyp jetilgen jattyǵýlar júıesi búginde bizdiń elimizde de keńinen taralǵan. Oǵan dálel elimizdiń túkpir túkpirindegi aıkıdo, taekvando, karate-do shotokan, karate-do kıokısýnkaı, djıt kýn do sekildi seksııalar.

Sın dınastııasyna deıingi kezeńde Qytaı medısınasy júıeli túrde damydy. «Járdem» gazetiniń (2009j.), «Kórshi» jýrnalynyń (2008j.) málimetterine sáıkes ol kezeńde qytaı medısınasynda on bir túrli baǵyt qalyptasqan:

Andromedısına, ıaǵnı erekserdi emdeý medısınasy (da-fen-maı)

Jalpy medısına (sze-ı)

Pedıatrııa (hao-fen-maı)

Sal aýrýlaryn emdeý (fen-ga)

Gınekologııa (fý-ge)

Oftalmologııa (ıan-ge)

Stomatologııa (goý-sı)

Tamaq aýrýlaryn emdeý (ıan-hoý)

Ortopedııa (chjen-gý)

Syrtqy aýrýlar men hırýrgııa (szın-chjýan)

Akýpýnktýra (chjen-szıý).

Qytaıdaǵy dárigerler isin quqyqtyq retteý, basqa salalardy da quqyqtyq rettep otyrǵan Legızm mektebiniń normalarymen júzege asty. Legızm mektebiniń sanksııalary óte qatań sanalatyndyqtan, onyń ústine Kýn Fý szy men Daosızm mektebi moraldyq, deontologııalyq normalardyń sheberhanasy sanalǵandyqtan basqa quqyq qatysýshylary sekildi dárigerler de óz isine asa jaýaptylyq ornyqtyrǵan.

Ejelgi ǵana emes, búgingi qytaı eline rııasyz rıza bolýǵa jeteleıtin eń negizgi fakt – bul kúnde Qytaı medısınalyq joǵarǵy oqý oryndarynda qazaq medısınasynyń oqytylýy jáne qazaq halyq medısınasyn zertteý ǵylymı ortalyqtarynyń jumys isteýi. О́zimiz barymyzdy baǵalaı almaı júrgende qazaq medısınasyn dáriptegen jáne óshken bıimiz «qara jorǵany» sporttyq gımnastıka sanatyna deıin qosqan aspan asty eli qazaq medısınasynyń deńgeıi bıik ekenin ǵylymı túrde negizdep berdi.

Osylaısha, óz zamanynyna laıyq medısınasy damyǵan, 200 myńnan astam papırostarynda (b.d.d XVIII ǵǵ. Katýn paırosy, b.d.d. XVI ǵǵ. Ebers papırosy, b.d.d. XI ǵǵ. Brýshga papırosy, b.d.d. III ǵǵ. Imgotep (Imhotep) ilimderi, Tebtıýnısh, Oksırınh, Gıbelen papırostary  jáne t.b.) medısınalyq málimetter jazylǵan Mysyr elinde medısınalyq quqyqtyń alǵysharttarynyń bolmaýy múmkin emes. О́ıtkeni, bul papırostar medısınalyq, sondaı-aq medısınalyq-quqyqtyq málimetterdi kózdegen derekter bazasymen barabar bolǵan. Ejelgi Qytaı, Tıbet, Úndi, Parsy elderinde qoldanylǵan medısınalyq-quqyqtyq sıpattaǵy ádister kúni búginge deıin mańyzyn joıǵan joq. Bul elderde medısınalyq bilimderdi jınaqtaý men medısınalyq bilim berý máseleleri de jolǵa qoıylǵan bolatyn. Joǵaryda aıtylǵan úndilik dáriger Sýshrýta, Benaress ýnıversıtetiniń túlegi bolǵan. Qytaıda jalpy jáne jeke sıpattaǵy medısınalyq-quqyqtyq aktiler keńinen taraǵan. Mysaly, ımperator áýletine qatysty jeke medısınalyq-quqyqtyq erejeler qalyptasqan. Mysyrda, eń alǵashqy travmatologııalyq jáne sozylmaly aýrýlarǵa arnalǵan stasıonarlar jumys istegen, oftalmologııalyq klınıkalar da qalyptasqan. Al Iranda b.d.d. I myńjyldyqta azamattyq medısınamen qatar, tipti, áskerı qurylyqtyq, áskerı flottyq medısınalyq qyzmet te qalyptasa bastaǵan. Osy kórsetilgen ejelgi dáýirdiń barlyq elderiniń medısınasynda TÚRKILIK IZDER jetip artylady. Kashmır, Tıbet, Nepal taý bókterindegi halyqtardyń bolmysyn zertteý olardaǵy medısınanyń baqsylyqpen de, salt-dástúrimizben de (adyraspandy qaster tutý, úıdi alastaý) baılanysatynyn, tipti tilimizdegi týystyqtyń da baryn kóretip berdi.

Antıka

Antıkalyq medısına emdeýdiń magııalyq nysandaryn, dástúrli medısınanyń ádisterin mura etip aldy jáne mıfologııalyq sıpatta boldy. Antıkalyq grekııada da Ejelgi shyǵystaǵy ádister sekildi dıeta, massaj, sý prosedýralary, gımnastıka jáne hırýrgııalyq aralasý ádisteri qoldanyldy. Emdeý isi bastapqy eńbek bólinisinde jeke kásip retinde bólinip shyqqan soń ózindik dárigerlik kýlt qalyptasa bastady. Dárigerlik qudaıy Asklepıı men onyń qyzdarynyń kýlti ańyzdardan basty oryn aldy. Asklepıı qyzdary: Gıgıeıa, densaýlyq qorǵaýshysy bolsa, Panakeıa, emdeý isiniń qamqorshysy boldy. Osy qyzdardyń esimine baılanysty, sáıkesinshe «gıgıena» men «panaseıa» qalyptasyp otyr. О́r minezdi Panakeıa adamdardy kúlli dertten birden qulan taza aıyqtyratyn dári tabatynyna senimdi bolsa, salqyn qandy Gıgıeıa mundaı dári bolmaıtynyn alǵa tartyp, adamdarda aýrýǵa qarsy tura alarlyqtaı qabilet te, aqyl da bar, sondyqtan aýrýlardyń emi de adamdardyń óz qolynda dep negizdeıdi. Apaly-sińlili eki qyz kózqarastary túrli bolǵandyqtan árqaısysy óz joldarymen ketedi. Panakeıa aýrýdy emdeýde ártekti ýly zattardy – untaqtardy, mıkstýra, tabletkalardy qoldanyp barlyq aýrýdyń emin tabatyn biregeı zat izdeýmen bolsa, Gıgıeıa  О́mir zańdaryn negizdep, salaýatty ómir saltyn usynýmen keledi. Qyzdardyń ákesi Asklepııdi rımdikter Eskýlap dep atap ketken. Bunyń myqty bolǵany sonshalyq, aýrýlardy ólimnen arashalap qana qoımaı, tipti ólgenderdi tiriltetin dármeni bolypty-mys. Buǵan ashýlanǵan ólim qudaıy Tanatos tirliktegiler ólim baryn bilmese, ómir mánin túsinbeıtinin kórsetip, Zevske shaǵym aıtyp Asklepııdi aqyry óltirtip tynady. Al Tanatos esimine baılanysty ólim týraly ilim – tanatologııa qalyptasqany belgili.

Fılosofııalyq oı-pikir generasııasy turǵysynan basqalaryn aıtpaǵannyń ózinde tek Sokrat, Platon, Arıstotel esimderi arqyly ǵana Antıka kezeńiniń damýdyń joǵary satysynda bolǵany esh shúbá keltirmeıdi. Alaıda, antıkalyq grekııadaǵy medısınanyń damýy ǵylymı deńgeıden múldem aýlaq turdy. Onda medısına ár turǵydaǵy úzik úzik bilimderden quralǵan bolatyn. Bul turǵyda, antıka dáýiriniń medısınalyq máselesine qatysty adasýshylyq ta, faktilerdi burmalaýshylyq ta bar. Adasýdyń kóp sebepteriniń biri de biregeıi antıkalyq dúnıeni tek grektermen baılanystyrý. Adasýdan bólek jatqan sanaly túrdegi áreket, shyǵys órkenıeti jaıqalǵan orta ǵasyrlar kezeńinde eýropa toqyrap keri ketkendikten, ortaǵasyrda kózaıym bolar esh nársesi bolmaǵandyqtan, amalsyz antıkalyq jetistikter dáripteldi jáne jaýyr bolǵansha qaıtalandy. Bul eýropasentrızmniń birden bir kórinisi. Degenmen siltemege qumar ǵalymdar adasýshylar sanatynda bolǵandyǵy haq. Al bul adasýdan týyndaıtyn – adasýshylyq, grekterdiń mırasqorlary retinde rımdikterdi ǵana taný, jerorta teńizindegi shaǵyn mekendermen shektep qoıý, nemese másele kishi azııaǵa, mysyrǵa tirelse ánsheıin ellındikterdi, grekterdi tizbektep qoıý. Antıkalyq órkenıet jaıqalmaı turǵanǵa deıin aq, pıramıdalar turǵyzǵan mysyrlyqtar, «grekter» Eskenderreıany (Aleksandrııany) salyp jatqanda órkenıet isine qatyspaı, olaryń bireýiniń bolsa da aty atalmaýy jumbaq sekildi. Grekter túrkilerdiń oǵyz butaǵynan taraǵan jerlerinde ǵylymdy jaıqaltyp jatqanda Stanbol men Anadoly (Anatóli)  aralyǵyndaǵy túrkiler jalaýdy grekterge berip qoıyp nege ǵylymǵa qatyspaı, nege óz jerinde ózi varvar atanyp júrgendigi oılantady. Bul turǵydaǵy ǵylymdaǵy basty jeleý: «Túrkilerdiń múldem keıin, grekter men rımdikter bárin jasap ketkennen keıin barýy», «Jıyrmasynshy ǵasyrǵa deıin túrkilerdiń basym bóliginiń buratana keıipte júrýi». Osyǵan baılanysty «Túrki taıpalary Kishi Azııaǵa IV ǵasyrdan bastap qonystana bastady» degen tarıhı ǵylymı kózkarastar túrkilerdi órkenıetten alshaq ustaý úshin ádeıi jasalǵan tarıhqa degen qııanat bolýy múmkin.

Eýropasentrızm basqa ulystardy da jetistirmedi. Antıkalyq mádenıet, Rım órkenıeti aıasynda parsylar men arabtar nege danyshpan grekterge tańdanýmen júrdi! Jaýaby: ol kezde olar bádáýınder retinde jabaıy bolǵan. Sondaı-aq bunyń máni eýropa ortaǵasyrlarda qarańǵy túnek aıasynda júrgende, shyǵystyń ne sebepti ozyp ketkenin túsindirý úshin qajet boldy. Sebebi, sony paıdalanyp arabtar men arab tildiler, onda da olardyń ishindegi hrıstıandary jappaı antıkalyq grekterdiń mátinderin arabshaǵa kóshirgen jáne aýdarǵan. Osyǵan baılanysty reseılik ǵalym shyǵarmasynan ózgertpesten mysal keltire keteıin:

«Osoznavaıa znachenıe antıchnoı naýkı, halıfy ı drýgıe vojdı mýsýlman sodeıstvovalı perevodý na arabskıı ıazyk vajneıshıh grecheskıh sochınenıı (kotorye k tomý vremenı sohranılıs v regıone po preımýshestvý na sırııskom ıazyke — ıazyke prepodavanııa v Gýndıshapýre ı drýgıh sentrah). Nachalo etoı deıatelnostı bylo polojeno v konse VIII v., odnako osnovnaıa rabota perevodchıkov razvernýlas v pravlenıe halıfa al-Mamýna (813—833), kotoryı spesıalno dlıa etogo organızoval v Bagdade «Dom mýdrostı» {arab, baital-hikma). V techenıe IX ı X vv. na arabskıı ıazyk byla perevedena praktıcheskı vsıa dostýpnaıa lıteratýra, predstavlıavshaıa ınteres dlıa arabov.

So vremenem perevody na arabskıı stalı delat neposredstvenno s grecheskogo. Bolshınstvo ıssledovateleı svıazyvaıýt etot perehod s deıatelnostıý samogo ızvestnogo perevodchıka epohı halıfatov — hrıstıanına-nestorıansa Hýnaına ıbn Ishaka (NunainibnIshag, 809—873) ız Hıry. On ımel glýbokıe poznanııa v medısıne, byl prıdvornym vrachom halıfa al-Mýtavakkıla (847—861) ı prepodaval medısıný v Bagdade. Hýnaın ıbı Ishak v sovershenstve vladel arabskım, sırııskım, grecheskım ı latınskım ıazykamı, v poıskah rýkopıseı naýchnyh ı fılosofskıh trýdov sovershıl pýteshestvıe po Vızantııskoı ımperıı, posle chego sobral vokrýg sebıa grýppý perevodchıkov, v kotorýıý vhodıl ı ego syn Ishak.

Sredı perevodov,   prıpısyvaemyh vodıl Platona ı Arıstotelıa, Sorana ı Orıbasııa, Rýfa ız Efesa ı Pavla s o. Egına. V to vremıa na arabskom ıazyke eshe ne sýshestvovalo orıgınalnyh tekstov na temy perevodımyh ım sochınenıı, ı Hýnaın ıbn Ishak osvoıl medısınskýıý termınologııý, vvel ee v arabskıı ıazyk ı zalojıl dragosennyı leksıcheskıı fýndament medısınskıh tekstov na arabskom    ıazyke».^[2]Bul joldardan áli kúnge deıin shyǵysqa qatysty eshbir shynaıy pikir aıtylmaı júrgenin, «zertteýshilerdiń» shyǵystyń óz eńbegin ózine qımaı keletinin kórip otyrmyz. Ánsheıin, jata kep, áýeli aýdarmashylardan «top» jasaqtap alyp aýdarýǵa kirisken shyǵys ókilderiniń «daıynǵa ıe bolýy» tek kúlki shaqyrady.

Qazir bastaý alǵan ǵylymdaǵy serpilis tarıhı ádilettilik ornatýdy kózdeıdi. Bolashaqta bul úrdis ádil sheshimin tabatynyna sengimiz keledi. Negizinde antıkalyq keńistik jerorta teńizin aınala qorshaǵan jaǵalaýmen ǵana shektelgen joq. Ol qazaq jeriniń tarıhı besigi saq dalasymen ushtasyp, qurylyqtyń kindigi túrki álemimen astasyp jatqan. Al qazirgi Túrkııa jeri antıkalyq medısına ǵana emes, antıkalyq dáýirdegi órkenıet oshaǵy bolǵan. Prototúrikter men protoqazaqtar shahary Stanbul^[3] atanǵan burynǵy Konstantınopol túbirinde Konstantın emes: «qonys», «qonystaný» sózi jatyr (E.Q.) – Jańa Rım atanyp, Rım, Vızantııa, Shyǵys Rım Imperııasynyń, Latyn ımperııasynyń, Osman ımperııasynyń astanasy bolǵan. Qazaq rýlarynyń shejiresi boıynsha, Qurman abyz Qap taýynan asyp Saryqyrat shaharynda bilim alyp kelgen eken. Álbette, shejirege negizdelgen bul beıresmı málimet qujattarmen rastala almaıdy. Bul jerde orystar men slavıandardyń Stanbuldy Sargrad dep ataǵanyn aıtqym kelip otyr. Olardyń Sargrad dep Saryqyratty ataǵany aıdan anyq. Túrki tilinde «stan» sózi gúldengen, abattanǵan mekendi bildirgendikten, gúldene ber, abattanǵan jerge aınal degen tilekpen - qala Stanbol (Stanbul) ataýyna ıe bolady. Árkimniń órkenıetke úlesi bolǵan. Sol kezeńdegi, qytaı, úndi, parsylarmen etene qarym qatynastasta bolǵan protoqazaqtardyń antıkalyq qana emes, jalpy álemdik órkenıetke qosqan úlesteri ólsheýsiz. Qazaq túrkileriniń órkenıettegi izderine kóz salsaq «antıka» beride qalyp qalar demeske laj joq. Protoqazaqtardyń izderi men qoltańbalaryn, ilimderi men bilimderin sonaý shýmer-akkad dáýirinen kóremiz. Álbette, buǵan bólek áńgime arnaýymyzǵa bolady. Bul turǵyda tek bunyń joramal, boljam emes, «dáleldenip qoıylsa da nazar aýdarylmaı júrgen tarıhı fakt, ǵylymı dálel» ekenin basa kórsetý kerek. Kóptegen ǵalymdar tipti shýmer tiliniń ózi túrki tili ekenin atap ketken. Túrik ǵalymy Osman Nedım Týna, qazaq ǵalymy O. Súleımenov jáne kóptegen batys ǵalymdary: B. Landsberger, Dj. Klaýsson, F. Deımel, G. Vınkler, F. Gommel, Z. Andreas, F. Hommel shýmer tili men túrki tilin baılanystyrady. Demek, shýmer mádenıeti de, shýmer medısınasy da, shýmer quqyǵy da  prototúrkilerdiń jetistigi bolyp sanalady. Al ázirbaıjandyq zertteýshi S. Izmaılovyń pikirinshe tipti parsylardyń jáne parsylyq tulǵalar men eńbekterdiń basym bóligi túrkilik dúnıeler. Izmaılov «Halyqty qul etýdiń tóte joly – onyń tarıhyn tartyp alý» tezısin mysal ete otyryp, otarshylar qalaı da «túrkiler» jetistikterin mansuq etýdi kózdep, aqyry ırandy alý múmkin emestigin sezgendikten túrki jaýharlarynyń bárin parsyǵa jazyp otyrǵan dep negizdeıdi. Avtor, sondaı-aq tipti ıran sóziniń ózi «eran» degen túrki sózi dep kórsetedi. «Er» túsinikti, al «an» ejelgi túrkidegi kóptik jalǵaýy bolǵandyqtan, Turan sekildi, Eran erler mekeni dep kórsetedi. Keıbir málimetterde Iran túrkiler mekeni retinde kórsetile kele, «Aran» dep atalady. Arannyń bir maǵynasy bárin jaýlaýshy, jalmaýshy bolsa, basqa maǵynasy bóri maǵynasyndaǵy transformasııalanǵan «Arlan» uǵymyna saıady. Osy turǵyda qazaqy «arandatý» sózi de birqatar oılarǵa jeteleıdi. Bul málimetterdi kórsetýdegi maqsatym, mánine qaraı parsylyq jetistikterdiń birqataryn túrkilik jetistikter retinde qabyldaýymyz qajettiligi.^[4] Álbette, Babyrdyń Úndistanda, Sultan Beıbarstyń Mysyrda bılik qurǵandyǵy máselelerin de taratyp aıtýǵa bolar edi. Biraq túrki kilemderiniń «parsy kilemderi» atalyp ketkendigi sekildi tarıhı ádiletsizdikter nazarymyzdy aýdarǵandyqtan ǵana parsyny (janama túrde arabtardy) mysalǵa alyp otyrmyz. Ortaq jaratýshy (Zaratýshtra) kezeńi, saq dáýirindegi Tumar hanshaıym basqarǵan kezeń bolsyn, berirektegi syr boıyn meken etken IH ǵasyrdaǵy Horasan ata kezeńi bolsyn túrkilerdiń parsylarǵa (arabtarǵa) yqpal etpeýi múmkin emes. Sondyqtan tilimizge parsy-arab sózderi yqpal etti dep birjaqty qaraıtyn ádisti ózgertip, kerisinshe túrki tiliniń parsy jáne arab tilderine yqpal etý múmkindikterin qarastyratyn ádisti ornyqtyrǵan jón bolar edi. Tipti joǵarǵy mysaldaǵy «stan» sózin de parsydan engen sóz dep keldik.

Antıkaǵa qaıta oralsaq, basqa saladyǵy sekildi, antıkalyq medısınalyq jetistik te prototúrkilik bazıs negizinde damyp kelgen. Basqalaryna toqtalmaı-aq, kapıtolılik bóri men túrkilik kók bóri sabaqtastyǵy mysalyn aıtsaq ta, jer-sý attaryn aıtsaq ta (mysaly, meniń teńizim, ıesi menmin degen maǵyna beretin Egeı teńizi túbirinde túrkilik «ege», «ıe» sózi jatyr, E.Q.), manýskrıpterdegi túrkishe mátinderdi alsaq ta túrkilik izdi baıqaımyz. «Grek, ne Grekııa degen ataý atymen joq, b.d.d IÚ-III myńjyldyqta Kishi Azııa, ıaǵnı, qazirgi Túrkııa jeri ekonomıkasy men mádenıeti sharyqtap gúldengen ólke boldy. Túrik ǵalymy Adılıa Aıda b.d.d I myńjyldyqta Apennın jarty aralynyń teristik batys bóliginde Rımge deıingi órkenıetti ómirge keltirgen etrýskilerdiń tegi túrik ekenin dáleldeıdi. Al túrik halyqtarynyń shyǵý tegin Altaı taýyndaǵy qanshyq qasqyrmen baılanystyratyn ańyzdy eskersek, “Ulyn Urymǵa, qyzyn Qyrymǵa qondyrǵan” degen kóne máteldiń qaıdan shyqqany túsinikti bolady».^[5]

Onyń ústine sol kezeńde «alys-beris» óte jaqsy jolǵa qoıylǵan bolatyn. Qytaımen aradaǵy qudandalyq bolǵany sekildi, grekterde qyzdaryn prototúrkilerge, aqyly asqan saqtarǵa uzatý keń úrdiske aınalǵan. Mysaly, ómiriniń basym bóligin naǵashy jurtynda ótkizgen prototúrki Anarys grekterdiń jıeni. Jeti danyshpannyń biri sanalǵan, saq Anarys (Anaharsıs) babamyzdyń dánekerligi grekterge Uly dala jetistikterin tanystyrdy. Aty ańyzǵa aınalǵan dala danyshpany, Anarystyń naqty ómirbaıany týraly derekter Dıogenniń málimetterinde kezdesedi. Ol shamamen bizdiń dáýirimizge deıingi 605-545 jyldar aralyǵynda ǵumyr keshken. 594 jyly «arhont Evkrattyń tusyndaǵy Olımpıada ótip jatqan sátte Afınyǵa kelgen. Osy kúnnen bastap Solondy úıine izdep kelip, ómir boıy dos bolyp ótipti. Gerodot Anaharsısti skıf taıpalarynan shyqqan, jastaıynan óner-bilimge qumar, Elladanyń tilin úırenip ósken, áskerı ónerden de taǵylym alǵan, skıfterdiń ádet-ǵurpyn óte jetik bilgen, dúnıeniń syryn bilmekke umtylǵan ataqty adam» - bolǵan dep kórsetedi. Sekst Empırık Anaharsısti jeti danyshpannyń birine jatqyza otyryp, onyń emshilik darynyn da aıtyp ótedi. Fılosofııalyq sózdikter boıynsha Anarys, eshqashan jaraqat degendi bilmepti, muntazdaı taza, kirshiksiz densaýlyq ıesi sanalǵandyqtan, denesine jara túse qalsa áp sátte emdep jazyp alatyn bolǵandyqtan, Anaharsıs – Jaralanbaıtyn atanyp ketken. Anaharsıs grekterge tazalyqty nasıhattap, maskúnemdiktiń zııan ekendigin nusqap, sol kezdegi saq dalasynda keń taralǵan gımnastıkamen aınalysýdy únemi usynýmen bolǵan. Anarys sýda júzý negizin qalyptastyryp, saqtarda yqylym zamannan belgili jelkendi keme men ony toqtatý tetigi sanalatyn zákirdiń ne ekenin elladalyqtarǵa uqtyrǵan. Anaharsıstiń qoǵamdyq densaýlyq saqtaý men salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýdan bólek ár salaǵa baılanysty 50 shaqty shyǵarmalary bolǵan. Ol elladalyqtarǵa skıftik oılaý jáne sóıleý mánerin qalyptastyrǵan. Beıresmı derekterge qaraǵanda Anaharsıs birneshe márte olımpıadaǵa qatysyp, júldeli oryndarǵa ıe bolǵan. Kezinde danyshpandy pir tutqan fransýz fılosofy ári tóńkerisshisi Jan-Batıst Kloots aty-jónin Anaharsıs dep ózgertipti. Anaharsıs zamanynda antıkaǵa tanylǵan ataqty dáriger saq dalasynan shyqqan Toqsary (Toksarıs) da ómir súrgen. Anarys Toqsaryny óz ustazyna balaǵan. Ellındik sheshen Lýkıannyń jazbalarynda Toqsary Asklepıı úmbetimen qatar turǵan asqan dáriger retinde sıpattalady. Ol qaıtys bolǵannan keıin de Afınylyqtar varvarlyq Balger áýlıe retinde oǵan únemi qurbandyq shalyp turǵan eken. Osy turǵyda ellındikter prototúrkilerde kerektiniń bári baryn moıyndaǵandyqtan, saqtardy, olardyń bizde BÁRI BAR degenderine oraı «varvar» atap ketse kerek. Ataqshy tarıhshy Geradot, «Tarıh» eńbeginde «Skıfterde ómirge qajettiniń bári bar» dep kórsetedi. Sondyqtan, varvar sózi «BÁRI BAR» sózinen alynǵanyna esh shúbá bolmasa kerek (E.Q.).

Reseılik ǵalym V.G. Lazarenkonyń zertteýlerine sáıkes tipti, joǵaryda aıtylǵan Asklepıı, buǵan qosa Prometeı, Apollon, Ahıll sekildi ǵulamalardyń ózi grek emes. Olar shamandar! V.G. Lazarenkonyń aıtýy boıynsha stýdentterge medısına tarıhy shynaıy oqytylyp júrgen joq. Medısına tarıhy medısına tabıǵatyna jaqyn jýymaıdy jáne ondaǵy berilip júrgen málimetter múldem eskirgen. Málimetter eýropasentrızm paıdasyna dálelsiz enshilengen jáne ıdeologııalandyrylǵan. Bul turǵyda júıeli ári ǵylymı baǵyt qajet. Al, qazirgi málimet berý ǵasyrlar buryn qoldanylǵan «medısına atalaryn» dáripteý, qurǵaq baıandaý men mıfke negizdelgen ertegi ǵana! Osylaısha, avtor antıkalyq keńistik aýmaǵyn qara teńizdi aınaldyra keńitedi^[6].

Degenmen, bul avtor da jeme-jemge kelgende sol dáýirdegi jetistikterdi qara teńiz ben jerorta teńizin terbetken túrki áleminen qyzǵanyp, antıkalyq keńistikke orys pen ýkraın dalasyn ǵana qosýǵa tyrysyp baǵady. Bul faktiniń ózi ǵana ǵylymdy árkim ózine tartatyndyǵyn kórsetedi. Eýropasentrızmdi joqqa shyǵarýmen bir mezette, slavıanofılshildik oıdy alǵa tartý ǵylymda obektıvtiliktiń jetispeı turǵanyn kórsetedi. Rasty ras, durysty durys, burysty burys deý kerek. Qazaq ǵalymy K. Islıam latyn tiline qatysty eńbeginde antıka men rım órkenıetine qatysty «Rım órkenıeti 2 myń jyl buryn paıda bolsa da, biz ejelgi rımdikterdiń ómiri týraly kóp naqtyly málimetke ıemiz, biraq bulardyń barlyǵy tarıhı faktiler emes. Ol kóbinese ańyzdarmen, ertegilermen, rıtorıkalyq qııaldarmen tyǵyz baılanysty (keıde tipti ádeıi burmalanǵan)» dep óte ádil atap kórsetedi.^[7] Antıkalyq medısınaǵa baılanysty arnaǵa qaıta oıyssaq birqatar tulǵalar men jetistikterdi aıtýymyzǵa bolady. Ańyzdarǵa sáıkes Satýrnnyń balasy Kentavr Hıron shóppen emdeı bilgen, Asklepııdi joǵaryda aıttyq, aınalyp kelgende ańyzdardyń bári antıkalyq shıpagerlikti shamandardyń isine teńeıdi. Naqtylyq joq. Mıfter birdi aıtyp birge ketedi. Birde myń jyl alshaq jatqan shýmer mekenin kórsetse, birde Frakııadaǵy dárigerlik ádisti sıpattaıdy. Krotonnan shyqqan Alkmeon adam mıyna nazar aýdarypty. Gıppokrat, medısınalyq bilimderdi jınaqt