Zına (Áńgime)

 «Ult bolmysy» jýrnalynyń «Alash joly»

ádebı shyǵarmashylyq báıgesine

Proza janry boıynsha:

Búrkenshik esim: Halyq-Bek

 Alash arystarynyń rýhyna baǵyshtaımyn!!!

Senbiniń keshi. Aýdıtorııada Bolat jalǵyz kitap oqyp otyr. Temirdeı alty kúndik tártipke myqtap úırengen stýdentter men muǵalimder eki jarym kúndik demalys shyqqaly beri “enesine jamyraǵan qozydaı” apta sońynda shýap jan-jaqqa qydyratyn ádet tapty. Ár qaladaǵy aýyldas, týma-tanystarda basynda máre-sáre bolysyp, qyzý qushaq aıqastyrysa kelgen qonaǵyn qarsy alyp, kól-kósir dastarhan jaıyp eki kún boıy jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolyp kútedi-aı kelip! Sońǵy kezderde qaltalarynyń tesilip ózderine tamaqqa túk tappaı qalǵanda olar da amalsyz apta sońynda basqa jaqqa qydyratyn boldy. Sosyn da olar apta basynda baratyn jerdi aldyn ala josparlap temir joldyń shákirtterge bekitken jarty baǵalyq bıletin aldyn ala alatyn boldy. Osylaı bir qaladan bir qalaǵa jumanyń túninde jetip, dúısenbiniń tańynda sabaqqa zorǵa úlgerdi. Tek Bolat “bolattaı tártip – altyndaı tabysty ákeledi”, – dep ózine qatań talap qoıyp kitapqa bas qoıdy. Juma, senbi, jeksenbi kúnderi ýnıversıtette jalǵyz osy Bolat qana qalady. Kezinde muǵaliminiń “Abaı jolyn oqymaǵan qazaq – qazaq emes” degen sózinen qatty uıalyp, partanyń astyna kire jazdaǵan. Sol ketken eseni qaıtarýǵa shyndap kiristi. Tórt tomdy tolyqtaı oqyp shyqty. Oqyǵan saıyn ol qyzdarǵa basqasha qarady. О́zine “put” jasap júrgen qazaǵynyń ıt ómirin, alty baqan alaýyzdyǵyn oqyp bir túrli jek kórdi... Romandaǵy qolań shashy ıyǵyna tógilgen Toǵjan qyzdyń qylyqty beınesi bala Bolatty belgisiz bir ıirimderge tarta bastady...

Abaıdyń Toǵjanǵa ǵashyq bolýy, uzatylar shaǵynda Toǵjan, Abaı, Erboldar qaraǵaıly saıda tún asyrǵanda bulda jandarynda bolǵandaı kúı keshti...

Saltanat qyzdyń kerbez de sylqym tulǵasyna Abaıdyń yntyq júregi, ekeýiniń ońashadaǵy áńgimesi Bolatty qyzyqtyrdy. Mashan taýynan úsip, Naıman aýylyna kelgende, Toǵjannyń kúıeýiniń úıde bolmaı, Abaıǵa tesile qaraǵan Toǵjannyń kúıinishi. Abaı men Erbol Toǵjannan joǵaltqan joǵyn Shúkimánniń ásem áýeninen taýyp, qudalyqty buzyp Aıgerimdi toqaldyqqa alýy, romandaǵy jalpy áıel bitimi, sulýlyǵy, qyz kelbeti bár-bári jas stýdentti “qury júrme degendeı” oıǵa jeteledi... Túnde sholpy syńǵyry Bolattyń qulaǵynda syńǵyrlady...Onyń kókiregin birdeńe qytyqtaı bastady...

Qazaqtyń dara talantty jazýshysy Muhtardyń “Kinámshil boıjetkenin” endi bastaǵany sol tobyndaǵy eki qyz alqyna keldi.

– Bolat seniń bolǵanyń qandaı jaqsy boldy.

– Ne boldy?

– Kómegiń kerek, barǵanda kóresiń tez júrshi.

Tezdetip bardy, taldyń arasynda talyqsyp jatqan óz tobyndaǵy Aımandy kórdi. Ashy sý alystan burqyraǵan taldyrmash deneli aryq qyzdy arqasyna salyp kóterip jataqhanaǵa aparyp saldy. Kele sala “Kinámshil boıjetkendi” ary jalǵap oqydy... Alyp deneli palýannyń shyntaqtaı qyzdy... degen jerine kelgende oqyp otyryp aýynan jylbyrap aqqan jyly sýdy sezbeı qaldy... Qaradaı shekesinen shylqyǵan ter shyqty. О́zi arqalaǵan Aımanǵa oıy ketip, tóseginde sol tún tynyshy ketti. Túsinde birde kinámshil boıjetkendi kórse, birde Aımandy kórip aımalady, tań ata basy aýyryp boıdan ketip zorǵa turdy. Sol kúnnen bastap Aımanǵa “qaqpan qurýǵa” nıet etti, odan birdeńe dámetip jaqyndaı bastady. Jigitter ádebıetke áýestený jolymen dúnıede óz dańqyn shyǵarǵysy kelse, qyzdar ádebıetke eliktep dúnıeni baýrap alǵysy keledi.

 

***

“Qojalyq” istep qazaq arasynda bala oqytyp sińgen Bolattyń ákesi túnde tús kórdi... Ertemen turyp balasyna hat jazdy...

Aq qaǵazdyń alǵashqy betine “Zınaǵa jaqyndama” dep jalǵyz-aq aýyz sóz jazdy. Ekinshi betten bastap mynalardy jalǵady... Nekesiz bóten qyzǵa “jaqyndaý” – úlken kúná, esh týystyq qatynasy bolmaǵan qyzben jigit ońasha bólmede qalmaýy kerek, sol sátte shaıtan malǵun kelip qyzdyń da, uldyń da qulaǵyna sybyrlap úlken kúnáǵa shaqyrady, bárin jeńildetip kórsetedi. Nápsisine qısapsyz kúsh bitiredi, adam ózin ustaı almaı qalady. Solaı “zınaǵa” degen eń úlken kúná jasalady. Zına jasaǵan adam bul dúnıede úsh túrli, arǵy dúnıede úsh túrli azapqa dýshar bolady. Bul dúnıede yrǵyzdyǵy azaıyp, kedeılikke ushyraıdy; betiniń nury taıyp, júzinen shańy shyǵady; ómiri qysqarady. Al arǵy dúnıede olar eń sasyq bolady; tozaqtyń eń tómengi qabatynda eń aýyr azapta janady; olardyń aýzymen artynan jylandar kirip-shyǵyp shyńǵyrtady. Balam, sen – meniń bolashaǵymsyń! Az sózdi, kóp oılanatyn, kórkem minezdi bol!

Abaı atań Jádıtshiler qurǵan Ahmet Rıza mediresesinen ǵylymnyń barlyq túri boıynsha bilim alǵan, 7-shi,17-shi, 19-shi, 31-shi, 32-shi, 43-shi qara sózin qaıta-qaıta oqy, onda seni ǵylymǵa shaqyrady. Abaı namaz oqymady degender qatelesedi, 12-shi, 13-shi, 16-shi, 27-shi, 8-shi, 34-shi, 35-shi, 38-shi, 45-shi qara sóziniń barlyǵy da onyń namazda tereń oıǵa shomyp Allany júrekte zikir etkeniniń aıǵaǵy. Ony tek namazdaǵy kókirek kózi ashylǵan taqýa ǵalymdar sezedi. Qalǵan 30 sózi qazaq psıhologııasy men qoǵamyndaǵy kemshilikter, onyń ózin de ıslamdyq qundylyqtardy “tez” etip soǵan salyp túzeýge tyrysty. Abaıdy zertteý úshin Abaı sııaqty arab, parsy, túrki tilin jáne orys tilin jettik meńgerý kerek, sonymen birge Quran, súnnet, ýsýl, fıh, aqıda bilimderin jettik bilip, boıǵa sińirip, júrektiń súzgisinen ózi ótkizbeı bolmas, bolmasa joq. Alash arystary túgeldeı Abaıdy tolyq tanyǵandar...

Al roman jazýshy qııaldyń qanatyna minip aspanda ushýy, kez kelgen shyǵarma dáýirlik tús almasa taǵy bolmaıdy, ker zamanda keri ketip jazylǵan dúnıeler az emes.

Kórkem obrazda somdalǵan basqa Abaı, sen ony óleńderi men qara sózinen júrektiń kózimen, ımannyń nurymen izde. Alash rýhynan izde, solardyń kitabynan izde.

О́ziniń qazirgi halin bilgen áke hatyna Bolat tań qaldy...

***

Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Maǵjan Jumabaev bastaǵan Alash zııalylary Qazan, Orynbor, Omby, Ýfa sııaqty qalalarda oqydy. Onda ataqty V.V Radlov, N.I.Ilmınskıı, G.N.Potanın, Sh.Marjanı, Sh.Ýálıhanov, Y.Altynsarın, S.Gasparınskıı sııaqty ǵulamalar dáris berdi. Olar Alla dinde jasyrǵan matematıka, hımııa, fızıka, jaratylystaný, qoǵamtaný, jaǵrapııa taǵy basqa pánderdi Quranmen hadısten izdeýdi usyndy.

Olar: “О́ziniń dinin, tilin, elin bilgender ǵana oryssha oqysa, ol jaqsy. Ony bilmegender oryssha oqysa, odan esh qaıyr joq” degen joldy ustandy.

Mediresede úzdik oqyǵan Abaı syndy shákirtter ıslamdy-ǵylymı ǵaqlı jolmen júrek kózimen tanyp bildi. Ortasha jáne tómengi shákirtter-dindi naqyl jolmen jattandy ýaǵyz arqyly ózine sińirdi.

Alash ordanyń alyptary aldyńǵy joldy ustanyp, “ishi Haqpen syrty halyqpen boldy”. Kórgennen tereń oı túıip, aqylmen, ǵylymmen qarýlandy.  Olar nege qazaq el bolmaıdy? Alash ulystary nege sonsha artta qaldy? Eldik sana, azamattyq borysh Alla aldynda paryz dep bildi. Kúlli nárseniń jaýy nadandyq ekenin shynaıy sezindi. О́zi bilmeıdi bilgeniniń tilin almaıtyn óz týystaryna jany ashydy. “Bilim alý joly mal aıaıtyn jol emes” “qazaqty ne qorqytyp ne paralap balasyn bilimge ber” degen Abaı sózderin ustanyp aǵartýshylyq jumystar júrgizdi. Aýyl aýyldy aralap elden salyq jınap mektep ashyp, kitap jazdy, gazet-jýrnal shyǵardy. Alashtyqtar óz armandaryna- armen, ǵylymmen, jigermen, jastyq jalynmen keldi. Olar shetinen óz ortasynyń qara kók tuqymynan shyqqan myqty da aýqatty áýlettiń adamdary. Olar rýhanı suranystarǵa jaýap izdegen danyshpandar, olar materııalyq qajetten joǵary turǵan zańǵarlar. Sosyn da jerdegi ıt ómirden bıik turyp eldiń, alashtyq qamyn jedi, tek bir Allanyń rızalyǵy úshin tirlik jasap júrekteri lúpildep soqty... dep Bolat oqyǵan kitaptaryn qaıtalaı oı eleginen ótkizdi, bir jeksenbi tynysh jatyp ózimen ózi sóılesti... Solarǵa taǵzym etip duǵa jasady... jylady... Qydyr (ǵ.a) ony tań ata namazǵa oıatty, sol kúnnen bastap Bolat namazyn esh qaza jibermeı, ár namazynda alashtyqtarǵa duǵa jasaıtyn taqýaǵa aınaldy, bilimi de kúnnen kúnge molaıdy, sabaǵynda eń úzdik stýdent atandy.... onyń rýhy men táni esh ajyramaı zaman, meken, ýaqyt degen uǵymdar onda bolmady, arǵy dúnıedegi Alash arystarymen osy ómirdegideı rýhtar toǵysatyn beısenbi, dúısenbi kúnderi únemi birge boldy....

 

***

Bolat Maǵjandy kórdi, “batady aı, batady aı, mende batam...ómir dala sen bir bala...tilin uqsań jel jylar”... degen óleńin uzaqtan uzaq oqydy... Artynsha barlyǵy namazǵa turdy, ımamdyqqa Shákirm keldi basyna sáldesin orap, onyń dáreti buzylsa tezden ornyna shyǵyp jamaǵattyń namazyn buzbaýǵa Abaı týra (aýyz asharda saýmal ishken úlken molda taraýyqta dáretin buzady, artynda senimdi adam turmaǵasyn, eldi sájdege jiberip amalsyz terezeden sekirip ketedi) artynda turdy... Barlyǵyda arab, parsy, túrki tilderin jaqsy bilip, ılahı Quran ilimderin meńgergen Abaıdyń tolyq adamdary. Sondaı bir ishimen(batynı) syrty(zahrı) birdeı qazaq dalasynyń taýlary (eldiń rýhanı aspanyn tireýde, sosyn da búgingi el el bolyp tur), namazdan soń dóńgelenip otyryp hatym jasady. Myń yqylas sharıf, myń salaýat, myń ıstaǵupr aıtyp qalqada uzaq otyrdy, qalqany júrgizgen Ahmet Baıtursynuly boldy. El úshin, Alash úshin alaqandaryn jaıyp uzaq-uzaq duǵada boldy. 

Beısenbi keshte olar taǵy jınalyp qalqada otyryp Qurandy tolyq hatym jasap, sońǵy duǵany Abaı jasady. Bolat artyna qaraǵanda ózi tanymaıtyn san myńdaǵan taqýa qazaqtardy kórdi...“Syrtyn kórip ishin bil, júrekpen sezip tushyn bir” dep Abaı óleń oqydy....

Búginde qazaqtyń jaýy az emes dep Álıhan atasy sańqyldap úlken minberde ǵylymı semınarda baıandama jasady....

Kez kelgen nárseniń eki beti bolady, paıdaly nárseniń de zııany, zııandy nárseniń de paıdasy boldy. Biz tikennen gúldi, gúlden tikendi tanýymyz kerek. Sol úshin de bastaǵy eki kózben emes kókirektegi bes kózben, tánniń emes jannyń qajeti úshin ómir súrip, jańǵa tándi baǵyndyrýymyz tıis, sonda ǵana máńgilik el bolamyz. Ǵylym Allanyń bir esimi biz ǵylymnyń bar syryn asha alsaq, qýatty elge aınalamyz. Quran aqıretke deıingi bizge bergen baǵdarsham. Ol ár sát saıyn bizge jol nusqaıdy, biraq biz sony túsin almaı, ony túsinetin ǵalym-ǵulamalardy tyńdamaı “relsten” shyqqan ot arbanyń kúıinde júrmiz.

Baıtursynulynyń jazǵan “oqý kitabyn” alyp oqydy...

Qara bult úıirildi dúıim jurt qýandy, qańsyǵan eginjaı sý ishse eken dep dámelendi. Boran aıdaǵan boıy bult baryp shalqar teńizdiń dál ústine jaýyp kete bardy. Barlyq nárse sebeppen jaratylǵan, sebepterdiń artynda Jaratýshy tur, biz tek jaı kózben sebepterdi kóremiz adamdar kúnáda, sosyn da jańbyr teńizge jaýdy dep toqtaıdy Ahmet atasy....Maǵjannyń pedagogıkasyn oqyp tań qaldy...sizdiń qozǵaýshy kúshińiz ishki dúnıeńizde me, álde syrtqy ortada ma dep bastapty bir taraýdyń basyn... siz shaıhanadaǵy synshysyz ba álde qoǵamdyq minberdegi iskersiz be? Qazaqtar ıek súıeý psıhologııasynan qashan arylady? Sol kezde el bolady deıdi....Budan bylaı ómirden kiltıpan izdemeıtin boldyńyz ba? Siz bir kún ómir súrip sony myń kún qaıtalap júrsiz be álde myń kúinińiz myń túrli me? Dúnıede qaıda qoısa dóp keletin ereje joq, barlyǵyn da shyndyqqa sáıkestirip ózgerte bil, eger adamdar barlyq isten tek ádildikti kóksese bul álem bir sátke tura almaıdy. Qustyń qurtty jeýine, qurttyń japyraqty jeýine, adamnyń qoıdy jeýine ruqsat qalmas edi... Demek ádildik shyndyqtan qol úzgen uǵym... Biz shekti aqylymyzben sonshalyq oıladyq qalǵanynyń syryn tek Alla biledi degenderin ár betten terip oqydy...

Bolat kitap bolyp, kitap Bolat bolyp qos kúndik demalysty bilmeı qalatyn boldy. Onyń kitaptaǵy keıipkerler men birge rýh áleminde kezdesetinin tek ózi ǵana biledi ázirge...