Birimizge birimiz donos jazdyq. Ol ras endi...

Qazaq halqynyń betke ustar uldary 30-shy jyldary stalındik qýǵyn-súrgin kezinde aıaýsyz qyryldy. Ultymyzdyń qaımaǵyn qyrýda Máskeý taǵaıyndaǵan Goloshekın, Mırzoıan, Zalın, Redens jáne Býrdakov degenderdiń róli zor boldy.

Sonymen qatar, biz mynadaı faktini de umytpaýymyz kerek. Qazaqtan shyqqan qaıratkerler toptarǵa bólinip, baqtalasynyń kózin qurtý úshin Máskeý bıliginiń repressııasyn paıdalandy.

1920 jylǵa qaraı "Alash" partııasy joıylyp, qazaq jerinde ornaǵan sovet bıligi alashtyń keshegi jetekshilerin moıyndamady. Sovetterdiń Qyrǵyz ASSR-indegi basshylyq qyzmetterge alashtyqtardy taǵaıyndaıtyn oıy bolmaǵan. Osylaısha qazaqtyń arasynda naǵyz bılikke talas bastaldy.

Sonymen, sovettik Qazaqstanda 30-shy jyldary bılikke jershildik pen rýshyldyqpen bólingen qandaı toptar talasqan edi?

Alashtyń arystary yǵystyrylǵan soń qalǵan qazaqtyń bári qabileti men bedeli jaǵynan birdeı, bir-birimen shamalas boldy.

Birinshi bolyp jymdasyp saıası top qurǵan qazaqtar "kenjınder" men "mendeshev toby" edi. NKVD saıası basqarma qyzmetkerleriniń qazaq ultshyldary týraly 1922 jyldyń 23 qyrkúıeginde usynǵan baıandamasyna sáıkes, "kenjınder" tobynyń lıderi – Aspandııar Kenjın bolǵan. Atyraý oblysynyń týmasy, Kishi júz. 1920 jyly ol partııanyń qazaq ólkelik komıteti úgit-nasıhat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary bolyp taǵaıyndalǵan. Keıin, Baıtursynovtyń otstavkasynan soń aǵartý halyq komıssary boldy. 1921-1922 jyldary Qazaq ASSR-i saýda-sattyq komıssary qyzmetinde otyrǵan.

"Kenjınder" tobynyń eń belsendi músheleri dep Muhamedhafı Myrzaǵalıev, Saqypkereı Arǵynshaev jáne Smaǵul Sádýaqasov atalady. Bári derlik Batys Qazaqstanda týǵandar: Kenjın (Atyraý), Arǵynshaev pen Myrzaǵalıev (Oral), Sádýaqasov (Aqmola).

"Mendeshev tobynyń" lıderi Seıitqalı Mendeshev bolǵan. Eń qyzyǵy, ol da Batys Qazaqstannan shyqqan, dálirek aıtqanda Bókeı ordasynda týǵan. 1919 jyldyń jazynan bastap Mendeshev Qazaq ólkesin basqarý jónindegi áskerı-revolıýsııalyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolǵan. Mendeshevtiń janynda qaraǵandylyq Abdýlla Asylbekov pen Nyǵmet Nurmaqov, torǵaılyq Álibı Jangeldın, oraldyq Ábdirahman Áıtıev toptasty. Olardyń týǵan jeri men shyqqan rýlary bólek, bulardyń árqaısysy óz mansabyn kózdegendikten, birligi myqty bolǵan joq.

Jańa qurylǵan Qyrǵyz ASSR-inde osy eki top birinshi bolyp bılikke talasty. Basynda "kenjınder" jeńetindeı kórindi, óıtkeni Muhamedhafı Myrzaǵalıev pen Saqypkereı Arǵynshaevtar joǵary laýazymdy qyzmet atqarǵan. 1920-1921 jyldary Qazaqstandy osy eki kisi basqardy deýge bolady.

Biraq 1921 jyly toptyń basshysy Kenjın "Alash" partııasynyń burynǵy múshesi retinde sottalyp, partııadan shyǵaryldy. Odan soń basshylyqqa qaıtyp kelmedi. Kenjın "qulaǵan" soń "Mendeshev tobynyń" yqpaly ósedi. Mendeshev aqyry 1920 jyldyń qazanynda Qyrǵyz ASSR-i Ortalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy boldy. Bul organ keıin úkimetti – halyq komıssarlary keńesin jasaqtaý quqyǵyn aldy.

Biraq 1922 jylǵa qaraı bıik-bıik laýazym ıelengen "kenjınder" ózara kúres bastady. О́zin "respýblıkanyń qojaıyny" bolýǵa laıyq sanaǵan Jangeldın keshegi odaqtastaryna qarsy ashyq shyqty.

Osyndaı jaǵdaıda saıası sahnaǵa taǵy eki top paıda boldy. Olar týraly Goloshekınniń 1926 jyldyń 20 mamyrynda Stalın men Molotovqa jazǵan hatynda aıtylǵan.

Biri – Sáken Seıfýllınniń mańaıyna toptasqan "seıfýllınder". Sáken 1922 jyly kútpegen jerden halyq komıssarlary keńesiniń tóraǵasy bop saılanady. Bylaısha aıtqanda, úkimet basshysy boldy. Onyń tobyna negizinen Ilııas Jansúgirov, Beıimbet Maılın sııaqty jazýshylar men pýblısıster qosyldy.

20-jyldardyń ortasynda paıda bolǵan endi bir top – "qojanovtar". Basshysy 1924 jylǵa deıin Túrkistan ASSR-inde jumys istep kelgen Sultanbek Qojanov. 1924 jyldyń qarashasynda Qojanov Qazaq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy bop taǵaıyndalyp, Qazaqstandaǵy "ekinshi adam" bolady. "Qojanovtardyń" qatarynda Sanjar Asfendııarov, Dinshe Ádilov, Oraz Jandosov, Qonyrqoja Qojyqov jáne taǵy basqalar boldy.

• Áne, sovettik Qazaqstannyń saıası elıtasy sondaı boldy.
• Topqa bólinip, biriniń ústinen biri joǵaryǵa donos jazdy.
• Qazaq qaıratkerleriniń "domalatqan" aryzdarynyń kóptigi sonsha, birde Ejov deıtin narkom Seıfýllınge aıtqan eken: “qazaqtar-aı, birińniń ústinen biriń aryz jazýǵa sumdyq qumar ekensińder!”.

Bul toptardyń árqaısysy shynynda da óziniń týǵan qazaq halqynyń jaǵdaıyn kúıttegen, biraq ortaq isti birigip emes, árbir top bólek bolyp atqarýǵa tyrysty.

Aqyr aıaǵynda qazaq toptarynyń ózara qyrqysy 20-30-jyldary halqymyzdyń eń daryndy, kózi ashyq, kókiregi oıaý ókilderiniń jappaı qyrylýymen aıaqtaldy. Eki jylda, 1937 jáne 1938-de 120 myń qazaq tutqyndaldy. Ishindegi eń jamany quryǵanda aýyl basqarǵan 25 myń qazaq atylyp ketti.

Qazaq halqynyń basy osylaı kesilip qaldy. Biz alash arystarynan da, myqty qazaqtan da aıyrylyp qaldyq.