Alash ardagerleriniń Tarbaǵataı asýy

1917 jylǵy qazan tóńkerisi qazaq dalasyna zor alasapyran jasaǵany tarıhtan belgili ýaqıǵa. Patshalyq Reseıdiń birinshi dúnıejúzilik soǵysqa qazaq dalasynan ásker alýdy jarııalaýy zor úreı qozǵap, qarsylyq áreketke barýǵa ıtermeledi. Ásili bul áskerge shaqyrý soǵystyń aldyńǵy shebinde soǵysqa qatystyrý bolmastan, buratana atalatyn ult áskerlerine artqy sheptegi daıyndyqtar bolǵan jasyryný oryndaryn qazdyrý syndy aýyr dene eńbekterine ornalastyrý bolǵanyn atalarymyz Qytaıda júrgende kózderine ystyq jas alyp qamyǵa áńgimeleıtin edi.

Qazaq saharasyna tónip kele jatqan alasapyrandylyq pen taýqymetti jaǵdaıdy aldyn ala sezingen alashtyń ardagerleri, qazaq ultynyń oqymystylary Alashorda úkimetin Orynborda orda tigip jasaqtaýmen, Semeı qalasyna qaraı jaǵdaıdyń jaratylysyna beıimdelip oıysqany da tarıhtan áıgilenip keledi. Semeı qalasyna oıysyp ornyǵa bastaǵanda aq pen qyzyldyq qyrqystyń alasapyran jaǵdaıyn mólsherlegen Alashorda basshylary óz aldyna jasaqtaný jaıyna kirisedi. Bul jaǵdaı bizde, ıaǵnı Qytaı eliniń Tarbaǵataı aımaǵy – Sháýeshek qalasyn aq pen qyzyldyń kezek-kezek oırandaýynan taǵdyr taýqymetimen bas saýǵalap bosqyn bolǵan ákelerimiz ben atalarymyzdyń «arǵybetti» saǵynyp, kóz jastaryn kóldetip, áńgimelep otyratyn ańyz-ańystarynan esimizde qalǵandary.

1918 jyldary qazan tóńkeris yqpaly Semeı qalasyna óz óktemdigin júrgize bastaǵanda alash oqymystary men basshylaryna qýǵyndaý bastalǵanda, ashyq qarsylasýdan góri jasyryn áreketke kirisken.

Alashordanyń hatshylyq qyzmetin atqaratyn Bıahmet Sársenov týystary Tarbaǵataı taýynyń teriskeıindegi Aqsýat aýdanyn mekendeıtin bolǵandyqtan, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursanuly, Mirjaqyp Dýlatov, Raıymjan Mársekovtar aqyldasyp, Bıahmet Sársenovtyń aǵasyna – Aqsýat aýdanyndaǵy Naryn bolysy Mustafa Sársenovke arnaıy jasyryn baılanysshy jibergen. Oǵan tapsyrylǵan basty mindet: muryn eli men jumyq, toǵas rýlary Tarbaǵataı taýynyń teriskeıindegi Qarǵyba, Bazar, О́kpekti, Qyzylkesik, Naryn, Shilikti, Mańyraq syndy jerlerdi mekendeıtin bolǵandyqtan ári Qytaı eline qaraı bosýǵa, boı tasalaýǵa mursatty oryn bolǵandyqtan taý arasynda jasaq ustaýǵa qolaıly oryn tabý.

Bıahmet Sársenov jasyryn kelip jumyq, muryn, toǵas eliniń rý basy jáne bolystarymen aqyldasyp, jaǵdaıǵa tótep berýdiń jolyn qupııa talqylaıdy. Keńese kele muryn elinen Jákýla Kúshikuly, Múrsálim Bektenuly, toǵas elinen Nuǵyman Jubanyshuly jáne Nııazbek, Jumyq elinen Ábdildabek Tógisuly qatarly el aǵalarymen aqyldasyp, alty júzdeı atty ásker jasaqtaý qamyna kirisedi.

Ásker jasaqtaý maqsaty – Tarbaǵataı taýynyń Qabarasý, Qyzylkesik, Oıshilik, Shyǵanaq qatarly asýlarynan bekinis oryndaryn jasaý arqyly qyzyldardan jeńilip bosyp kele jatqan aqtyń, Bákish pen Kolchaktyń áskerı atamandarynyń qazaq aýyldaryn shaýyp, at kóligin, azyq túlikteri men mal múlkin tartyp alýlarynan saqtaný, sondaı-aq alash jasaqtaryn qarý jaraqtarmen qamtyp alý edi.

Kolchaktyń áskeri Tarbaǵataı taýynyń Qabarasýyna qaraı josyla kóshken kezinde joldaǵy qazaq aýyldary oırandaýǵa ushyraǵan. Ári at kólikterin tartyp alyp, aýyl áıelderin zorlaý tárizdi taǵylyq áreketterinen tysqary altyn, kúmis tárizdi qymbat zattardy bulaý, talaý, tintý barysynda qazaq áıelderiniń urshyqtaryndaǵy jibin qastyqpen tilip altyn, kúmis izdegen. Úıdegi kereqap, sandyq buıymdaryn shaǵyp ketken. Mine, osy úreı qazaq aýyldaryndaǵy ózdiginen erikti atty ásker uıymdastyrýǵa ulasqan.

Toǵas rýynyń bolysy Nuǵyman Jubanyshuly qystaýlyǵy Tarbaǵataı taýynyń teriskeı betinde qytaı shekarasyna jaqyn Qabarasýlarǵa taıaý bolǵandyqtan, ásker shtabyn Nuǵyman bolys Tomar qorasyna ornalastyrǵan. Onda alty júzdeı atty ásker uıymdastyrǵan. Osy ásker qatarynda eskadron komandıry bolǵan Ákiram bı 1952 jyly sáýir aıynda Sháýeshek qalasynda qolǵa alynyp, kúreske alǵanda, «Alashorda áskerı bastyǵy bolǵan» degen úkim shyǵarylǵan edi. Qyzyl ásker qysymynan alash áskerleri tarady. Bizdiń aýyldan Qapez Múrsálimuly, Qabdyqul Maıqybaıuly, Názir Qabanótuly, Káken Káden (Qarabatyr) qatarlylar áskerlikke erikti qatynasqan. 1955 jyly Sovet odaǵy azamattary eline qaıtqan kezde osy jasaqtalǵan shaldar «bizdiń shekara zastaýynda atymyz bar, qyzyl áskerlermen soǵysqanbyz» dep qaıtpaı qalyp, 1962 jyly zor bosý kezinde Qazaqstanǵa ótip ketti. 

Alash ardagerleriniń Sháýeshek qalasyna barýy 

Aq pen qyzyl ásker soǵysy údep, Kolchak áskeri jeńile bastaǵan kezde, 1918 kúz maýsymy bolǵanda aqtyń áskerleri Qytaı shekarasyna qaraı bosqyn bolǵan. Muny el arasyndaǵy ańyzdarda «Bákish qashqan jyl» deıtin edi.

Bákish (Bakıch – red.) – Kolchak áskerleriniń generaly eken. Zeńbirek tirkegen arbalary men Tarbaǵataı taýyndaǵy Qabarasý jáne Kóktuma (Baqty) ótkeli arqyly Sháýeshek qalasynyń aýmaǵyna ótkende Emil darııasy boıyndaǵy Qulystaı óńirinde Moıyntal deıtin qalyń ormandy qamysty shuraıly jerine mekendeýge barǵan. Qalyń qamysty oryp, órtep orman arasynan jer kepe jasap, shatyr tigip qystaǵan. Osy qalyń qashqyn áskerden Tarbaǵataıdy basqaryp otyrǵan úkimet ornyndaǵy (Dýtyń mekemesindegi), Sháýeshek qalasyndaǵy sibe, solań ultynyń qaldaılary (tóreleri) seskene bastaıdy.

Qazaqsha til biletin Hýań Laýıeni (Hýań myrzany) elshi etip taǵaıyndap, el arasyndaǵy úkirdaılardy, bilikti aqsaqaldardy, baılardy jınap aqyldasyp, Bákishke kelissózge elshi jiberýdi uıǵardy. Sháýeshek aýdanynyń úkirdaıy Kóksegen aqsaqaldy basshy etip, balasy Muhammetqalıdy jáne Kúderi bı záńgini (Halyq jazýshysy Qabdesh Jumadilulynyń uly ákeleri) tildesýge jiberdi.

Kelissóz barysynda Bákish jaǵy «bıyl qystap turatyndyǵyn aıtyp, basqalaı buzǵynshylyq áreketter jasamaıtyndyǵyna» kepil beredi. Keler jyly kóktemge qaraı Qalqa mońǵol jerine Altaı jeri arqyly Japonııaǵa qaraı kóshetindigin málimdeıdi. 1919 jyldary О́r Altaı jerine qaraı kóshedi.

Altaıdyń Qalýtan, Shuńqyr degen jerlerine ýaqyttyq qonystanady. Bákish bandylarynyń áskerlerinen ilespeı qalǵan orystary Sháýeshek qalasynyń Qyzbeıiti, Moıyntal tárizdi shuraıly óńirlerin mekendep qalady.

Qulystaı jazyǵyndaǵy Emil ózeni boıyndaǵy Moıyntal jerinde Jakov, Dııakov, Koste (Bonın), Barnakov qatarly baılary mekendep qalyp, myńdap sıyr ósirip, 1955 jyldary Sovet odaǵyna qaıtty. Kolchak jáne Bákish bandylary bas saýǵalap qashqanda qyzyl áskerler kelip Sovet akymııatyn ornatý barysynda aqtarmen alash ordany «alastaý» syltaýymen jergilikti halyqty qalyń úreıge ushyratty. El basylaryn ustap qamady, baılarǵa konfeske júrgizip malyn aldy. О́zderin «ıtjekkenge» Sibirge jer aýdarýy bastaldy.

Osyndaı jaǵdaıdy mólsherlegen alash orda basshylary Semeı qalasynan Tarbaǵataı qalasy Sháýeshekke qytaı jerine baspana izdeýge kirisedi. Aıtýlarǵa qaraǵanda, 1918 jyly naýryz aıynda Semeı qalasynan Tarbaǵataıdyń teriskeıindegi Aqsýat aýdanyndaǵy Nuǵyman Jubanyshuly bolysqa jáne Jákýla bolys pen Múrsálim bolystarǵa Alashorda basshylary Aıagóz, Urjar, Maqanshy joldary arqyly Qytaıǵa barýǵa bas saýǵalaýǵa aldyn ala baılanys jasaýdy habarlaıdy. Nuǵyman bolys óz elinen senimdi serikterin ertip Tarbaǵataı taýynyń Qabarasý deıtin úlken ótkeli arqyly kóship qytaı jerine ótedi. Nuǵyman bolys aýyly Tarbaǵataıdyń Qabarasýy arqyly Sháýeshek qaalsynyń Ashyly, Jalǵyz aǵash, Qarakitat degen jerlerine bosyp kelip ornalasypty.

Baıjigit eliniń toǵas rýynan 1910-1916 jyldary qytaıǵa bosyp kelgen Aǵajan bı aǵaıyndardy ornalastyryp, Nuǵyman Jubanyshuly Aǵajan bı arqyly sol kezdegi Dórbiljiń aýdanynyń úkirdaıy Tańǵyt Eńseulyna jáne Nuǵymannyń qaıyn atasy jumyq rýynyń bedeldi qajysy Qydyrmolla (Nuǵymannyń kishi áıeliniń ákesi) jáne Mamyrbekuly Qanaǵat bolystyń aýyldaryna habarlasyp, alash orda basshylarynyń Sháýeshek qalasyna keletinin habarlaıdy.

1918 jyly mamyr aıynda qazirgi Baqty ótkelderindegi (Kóktuma aýyly, Abaı oblysy, Urjar aýdanyna qarasty) sol kezdegi saýdager shala qazaq Sarqalı degen baıdyń úıine Nuǵyman bolys nókerlerimen kelip, alash orda basshylarynyń keletininen keńesip, ornalastyrý jasaıdy.

Sarqalı qorasynan oryn ázirlep, Ahmet Baıtursyn, Mirjaqyp Dýlatov, Raıymjan Mársekovterdi qarsy alý daıyndyǵyna Baqty aýylynda bolǵan aqyn Áset Naımanbaıulyn jaýaptandyrady. Alashorda kósemderi biraz kún demalyp, tynyǵyp alyp, Sháýeshek qalasyna keledi. Alashorda basshylarynyń Sháýeshek qalasyna keletinin habarlaǵan Sháýeshek, Dórbeljiń, Toly, Shaǵantoǵaı aýdandarynyń tórt úkirdaı basshylary daıyndyqpen qarsy alý saltyn ótkizedi. Kóksegen úkirdaı, Tańǵyt úkirdaı, Nurtaza úkirdaı, Qyzyr úkirdaı qatarlylar ornalastyrý jasady.

Qarsy alǵandar quramynda sol kezdegi tatardyń kútip alý grýppasyndaǵylar, Nuǵyman Jubanynuly bolys, aqsaqaldar Júnis Jadyrauly – orynbasar bolys, aqyn Áset Naımanbaıuly, Maıqybaı Sasanbıuly, Jaqyp, Aǵajan bı, Murat Ramzyı (tatar ǵalymy, tarıhshy) ózbek baıy Merúısuf (osy ózbek baıy qorasyna ornalastyrady, keıin Nazarahmet deıtin adamnyń qorasyna jatady).

Alash orda basshylary Sháýeshek qalasynda biraz kún demalyp, el basshylarymen tanysyp, áńgimelesip, keńes ótkizip, Shınjań ólkesiniń sol kezdegi gýbernatory Iań Zychyńǵa telegramma joldap, saıası baspana suraıdy. Biraq esh habar bolmaıdy. El jaılaýǵa shyǵar mezgil bolǵandyqtan, Tańǵyt Eńseuly alash orda basshylaryn Dórbeljiń aýdanynyń Obaly degen jerindegi mekenine qonaq bolýǵa shaqyryp alyp barady.

Tańǵyt úkirdaı aýylynda bolǵan kezderinde jumyq eliniń bı aqsaqaldary kelip, bul aýylda kúnde jıyn, kúnde dýmandy toı, mal soıylyp, qyzyqty el berekesine ulasyp jatady. Bir kúni Másálim bı Tańǵyt úkirdaıǵa qaljyńdap: «Siz namazǵa júginýdi qashannan bastadyńyz» degende, «bularmen ejiktesip, sharıǵat jaıynda aıtysqannan kóri namazymdy jalǵastyryp jaıǵa otyrǵanym abzal ǵoı» depti.

«О́zińizdi de qyzyldyń dilmarlary sybaǵalap júrmeı me» dep ázildeıdi, astarlap. Bul sóziniń mánisi Sovet úkimetin jaqtaıtyn aqparat salasyndaǵylardyń Mirjaqyp Dýlatovtyń maqalalaryna qarsy jazylǵan maqalalardaǵy taqqan aıyptaýlaryn áziline qosyp qoıǵany eken.

Alash orda basshylary maýsym aıynyń sońynda Sháýeshek qalasyna qaıtyp oralyp, sol kezdegi Sháýeshek qalasyndaǵy Sovet odaǵy elshiligimen jarym aıdaı keńes ótkizedi.

Sońynda Ahmet Baıtursynuly oqý-aǵartý mınıstirligine ornalastyrý barlyǵyn uqtyrady. Mirjaqyp Dýlatovty aqparat salasynda ornalastyrý bolatyndyqtan habarly bolady.

Raıymjan Mársekov qaıtýǵa peıil bildirmeıdi. Kereı rýynyń úkirdaıy Qyzyr Mamyrbekuly Toly aýdanynyń Qońyroba sazyndaǵy aýylyna alyp barady. Qyzyr úkirdaı Tolynyń Narynsý ózeni boıynda saldyrǵan Jambyl qorǵanynda bir vzvod ásker ustap mektep ashqan eken. Sol mektepke Raıymjan Marsakovty oqytýshy bolýǵa ılandyrady. Raıymjan Marsakov sol mektepte tóte oqý boıynsha (Ahmet Baıtursynuly emlesi) oqýdy jalpylastyrady. Artynan qýǵyn túskenin sezip, Ile aımaǵyna qonys aýdaryp ketkenimen ustalyp áketedi.

Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatovtar Sovet odaǵyna qaıtady. Alash orda basshylarynyń Sháýeshek qalasyna kelýine baılanysty aýylymen kóship kelgen Nuǵyman Jubanyshev sol jyly qystap 1919 jyly Tarbaǵataı taýyn asyp, Aqsýat aýdanyna kóne qonysyna qaıtyp kóshedi. 1921 jyly Nuǵyman bolysty Zaısan aýdanyna jıynǵa shaqyrtyp, ásker jiberedi, sol ásker atyp tastaǵan.

2000 jyly qazan aıynda Tarbaǵataı aýdany ákimshiligi Nuǵymandy eske túsirip, keń kólemde as berip jıyn ótkizdi.

Alash orda basshylary Sháýeshek qalasyna kelgende Baıjigit toǵas rýynyń orynbasar bolysy Júnis Jadyrauly arnaýly kútýshi bolǵanyn ári Aqań qaıtar kezinde bazardan bir top taqııa aldyryp, kııýge ázirlegende basyna sımapty. Sonda Mirjaqyp Dýlatov qaljyńdaǵan eken: «Bosqyn bolyp júrgende sart, noǵaıdyń taqııasy da basyńyzǵa sımady-aý» dep.

«Saǵan da qytaıdyń sarmalesken shapany qysqa boldy emes pe» dep bir-birimen ázildesetinderi el arasynda ańyz bolyp taralyp ketken.

Alash orda basshylary Tarbaǵataıǵa baryp, Sháýeshek qalasynda turǵandyǵynyń naqty dáleli Muhammetjan sýretshiniń olardy sýretke túsirip, estelik qaldyrǵany. Bul sýretti 1955 jyly eline oralǵan Muhammetjanqyzy Ahmet Baıtursynuly Mýzeıine tapsyrǵan eken.

Alash orda basshylary Tarbaǵataıǵa barýynyń oqý-aǵartý, mádenıet isterine yqpaly 

Qazaqtyń ardager oqymysty basshylarynyń qytaıdyń Shınjań ólkesine, Ile, Tarbaǵataı, Altaı aımaqtaryna 1918-1920-1932 jyldary bosqyn bolyp, aǵylyp barýy Shınjańdaǵy qazaq ultynyń oqý-aǵartý, mádenı isterine orasan zor yqpal jasaǵan tarıhı mańyzdy oqıǵa bolǵan. Aǵartýshy ǵalym «Ahmet Baıtursynuly emlesi» jalpylasýy qazaq ultynyń oqý-aǵartý isiniń kóktemgi jaýqazyndaı kókteýine zor yqpal jasaǵan. Burynǵy ashylǵan medrese, mektepterde «Áptıek», «Muǵalim sanı» oqýlyqtary boıynsha dinı saýat ashý negizindegi jáne «Qazan baspasynan» taraǵan orta tildegi tatar ulty jazbalary boıynsha oqý quraldary keń taraǵan, ortada oqytý tizimi bolǵan.

1920 jyldardan bastap «Ahmet Baıtursynuly emlesi» boıynsha «tóte jazý» oqýlyqtary mektepterde qoldanyla bastaǵan. Osy «tóte jazýdy» qoldanǵan mektepter Ile, Tarbaǵataı, Altaı aımaqtarynda kóptep ashyldy. Bul mektepterge oqytýshy bolǵandar Sovet odaǵynan (Qazaqstannan) bas saýǵalap bosyp kelgen ustazdar qaýymy bolǵany tarıhtan belgili.

Sháýeshek qalasynan 1930 jyldary ashylǵan Tarbaǵataı gımnazııasy, mektebi, tórt úkirdaı mektebi, tórtýil mektepteri osy Baıtursyn emlesi boıynsha bastaǵan. «Tóte oqytý» programmasy boıynsha Sháýeshek qalasynda alash oqymystylarynyń izbasarlary: aqyn Ábdikárim Yntyqbaı, Zııat Shákárim, Tursyn Jarqynbaı, Sháken, Qasymjan Saǵymqul, Qurmanǵalı, Bolysbek, Tursyn Qozybaı, aqyndardan Aıtmuhammet Qozybaev, Myrzabek Shaıahmet, Qaıyrylbashar Aqshaıyquly qatarly oqytýshy ustazdar bolǵan edi.

Alash orda oqymystylarynyń qytaıǵa bosyp barýyna Sovet odaǵy tyńshylary astyrtyn baqylaý alyp barǵan. 1937-1940 jyldary Shınjań ólkesiniń gýbernatory bolǵan jendet Shyń Shysaı áıgili «alty saıasat» deıtin jeleýin kóterip Sovet odaǵymen kóriniste dostyq ornatqan syltaýmen qazaq, uıǵyr oqymystylary men el basylaryn qarata «quryltaıǵa» shaqyrý syltaýymen qandy qyrǵyn jazalaý áreketin júrgizgen.

Altaı aımaǵynan Sharypqan Kógadaıuly, Aqyt qajy Ulymjyuly, Tarbaǵataı aımaǵynan Omar úkirdaı, Álimǵazy, Myrzasadyq Qadyrmoldauly, Ile aımaǵynan Maqmut, Aısa tóre, Qojabek qatarlylardy, Úrimjiden Baımolla, Júnis qatarly kóptegen qazaqtyń sol kezdegi abyroıly da oqymysty basshylaryn zulymdyqpen kózin joıǵan.

Shınjań ólkesin mekendegen qazaq ultynyń oqý-aǵartý, mádenıet, tarıhı saýat alý jaǵyndaǵy alash orda oqymystylarynyń yqpaly zor bolǵan. «Oıan qazaq» óleńin jatqa aıtatyn qarııalar mol edi.

Qasen Maıqybaı, 

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi.

Redaksııadan: Maqala kónekóz qarııalardyń estelikterine negizdelip jazylǵan. Redaksııa maqaladaǵy tarıhı derekter men kisi esimderin, sóz tirkesterin avtordyń jazǵan qalpynda berýdi uıǵardy.