Úndistanda sóngen úrker...

Oralhan – qańqý madaqqa, jeleń sózge, bir mysqal jalań nasıhatqa muqtaj jazýshy emes. Onyń tobarsyp qalǵan margınal «shala talanttardan» artyqshylyǵy – osy. Ol óz ólkesiniń surapyl ǵalamatyn ǵana emes, óz taǵdyrynyń da soqpaq-soqpaq taramyn jazǵan jezaıyr. Ol Táńir darytqan talantty ımenbeı ıgerip, eleýsiz qalǵan kindik Otanynyń kósegesin kógertip, býdaq bultqa qylburaý salǵan jansyz Altaıdyń myń jyldyq muzdaq keıpine dem bitirdi. Aqıqatynda, Oralhan Bókeı qalamynyń qursaǵynan týatyn qudiretti kúshtiń kıesin, jazýshylyq joldaǵy atqarar mıssııasyn áýelden-aq túıdek-túıdegimen túsingen. Jazýshynyń ózi mektep qabyrǵasynan túlep ushar sáýleli sátinde:

 «Kókshetaý asqan sulý bolsa, odan shyqqan aqyn, jazýshylar odan ári sulýlandyrdy. Bizdiń О́r Altaıdyń sulýlyǵy odan áste kem emes. Biraq ony jyrǵa qosyp, sulýlyǵyn kórsetetin aqyn, jazýshylar joq desek qatelespeımiz. Men Altaıdyń sulý tabıǵatyn, sarqylmas baılyǵyn tanytýdy maqsat etemin. Sondyqtan da men jazýshy bolýdy armandaımyn. Adam armanyn aldyna maqsat etip qoısa, oǵan jetýge tıisti. Men de maqsatyma jetemin dep senemin», – degen eken.

 Oralhan zańǵar Altaımen egiz ispettes. Onyń ishki tabıǵaty, rýhanı ınersııasy О́r Altaıdaı kórkem hám bıik. Qalamgerdiń balań shaǵynda-aq sheksiz sulýlyqqa qanyq bolýy, ony demi qumyqqansha pirádardaı súıýi de ózindik mánge ıe. Ekzıstensıalızm ilimi adam balasynyń bolmysy, minezi, turpaty týǵan jerindegi klımattyq erekshelikterge uqsas bolatyndyǵy jaıly tujyrymdaıdy. Oralhannyń qasıetti topyraqtan jaralǵany, óz týǵan jeriniń tabıǵı qunaryn boıyna sińirgeni osy ǵylymı aqparǵa dáneker dáıek sekildi. Bul haqynda partızan jazýshy Qasym Qaısenov bylaı dep qaýzaıdy: «Oralhan ózi týǵan tabıǵatyna uqsas edi. Altaıdaı asqaq, onyń oq jetpes quzar shyńdaryndaı bıik edi! Zańǵar taýlarynan qulap aqqan ózenderindeı tasqyn edi. Taýlarynyń silemderin jaılaǵan erke elikterindeı elgezek edi. О́rkesh- órkesh tastaryndaı iri edi. Qalam siltegen alyptardyń biri edi. Shyǵystan jarqyrap shyqqan juldyz edi».

Daýsyz, Oralhan Bókeı týǵan jer aldyndaǵy perzenttik boryshyn qaltqysyz ótedi. Nazarsyz qalǵan qıyr shyǵystaǵy qaımana qazaqty, kókti kóterip turǵan kerbez Altaıdy qoıny-qonyshyna deıin qalyń kópshilikke tanytty. «Abaı dese qazaqty, qazaq dese Abaıdy tany» degen uranǵa kámil uıysaq, onda Altaıǵa Oralhandy telip, tápsirlep jazýymyzǵa da oramdy negiz bar. Avtordyń «Mezgil áýenderi», «Qamshyger», «Kók taıynsha» syndy ozyq áńgimeleri men «Muztaý», «Saıtan kópir», «О́liara», «Qar qyzy», «Ataý kere» povestterinde Altaımen astasyp jatatyn shytyrman hıkaıalar baıandalady. Degdarly ýaqyt pen synshyl qaýymnyń údesinen irkilmeı ótken Altaı men Oralhannyń qazaq ádebıetinde, alash rýhanııatynda tamyrlas bolyp qalatyny shúbásiz. Bul jaıly Rabıǵa Syzdyq: «Jazýshy Bókeev – týǵan ólkesi - ásem Altaıdyń, asqaq Altaıdyń jyrshysy! Onyń shyǵarmalary Altaı ólkesiniń gımni ispettes» deıdi.

Al Álibek Asqarov bolsa: «...Oralhansyz Altaı jetim sııaqty. Biraq ózi ińkár júrekpen jyrlap ótken Altaıdyń ústinde Oralhannyń rýhy máńgi qalyqtap júrgendeı kórinedi de turady», - dep ishki tolqynysyn bildiredi. Bul tolqynys Oralhandy ólsheýsiz súıetin muqym qazaqtyń shyn joqtaýy, azaly úni sııaqty. Eleýli eńbegin óltirmeıtin oqyrman barda Oralhannyń esimi ózi asqaqtatqan Altaıdan da bıik ekeni haq!

Oralhan Bókeıdiń kórkem ádebıettegi áleýeti, jazýshylyq qyry peızaj sıvılızasııasynyń tóńiregimen shekteledi dep paıymdaý aǵattyq. Anyǵynda, halyqshyl qalamger О́r Altaı arqyly sol zamandaǵy qara qazaqtyń sortań kúıin, qaýaq basy keńestik quldyqta júrgen qarasha halyqtyń ahýalyn jetkizdi. Oralhan jazǵan týyndylardyń túpki ıdeologııasyna úńilsek, ádet-ǵurpynan aıyrylǵan, sara jolynan jańylǵan tutas eldiń zary, kómeski úni, qańsyp qalǵan shyndyǵy jatyr. Bir ǵana «Býra» áńgimesi arqyly shovınıstik totalıtarızmge qarsy kereǵarlyqty ustanyp, jat ıdeologııanyń qazaqqa tıgizer zararyna qarsylyq bildirgen. Alashty tuqyrtýǵa baǵyttalǵan saıası qareketterdiń ańdamaǵan tustan kelýin poezd obrazy arqyly berip, aıaǵynda bodandyq qursaýynan qutylý úshin jankeshti tirlikke bel býǵan qazaq zııalylaryn býranyń keıpinde kórsetedi. Túbinde óligin jan balasynan jasyryp, zili ólsheýsiz poezd astyna túsken tórt aıaqty býranyń tektiligin túısinemiz. Tipti Oralhan óz shyǵarmalary arqyly ospadar bılikti qalam kúshimen osyp-osyp jibergeni de qaýeset pikir emes. «Qasqyr ulyǵan túnde» atty áńgimesinde tasyr qoǵamnyń ákelgen zardabyn, quldyq sananyń negizinde ultymyzǵa tıgizgen taqsireti men qasiretin, odan bólek qaǵylez saıasatqa jutylyp ketken shalǵaıdaǵy qazaqtyń kembaǵal kúıin baıandaıdy. Shaǵyn áńgimede Araı esimdi keıipker óz aýylynyń soraqy háli jaıly: «...Biraq sizder mundaı aýyldy mensinbeı, týra, túzý de, jaıly tegis jolmen úlgili seloǵa tartasyzdar, tek sondaı tamashany ǵana kórip jazasyzdar», - dep órbitedi. Qabyrǵaly jazýshynyń shyǵarmasyndaǵy bul sıýjet erkindikke qoly jetip, órkenıet kóshine qosylǵan búgingi qazaq qoǵamynda áli kúnge deıin óz mańyzyn joıǵan joq. Eń ókinishtisi de, eń sherlisi de – osy. «Muztaý» povesi de mylqaý jurtqa astyrtyn ıshara tanytatyn týyndylardyń biregeıi. Avtor Asan shaldyń ańyzy arqyly tarıhı aqıqattyń aınalasyndaǵy derekterdiń kózin ashyp, solaqaı saıasatty synaǵan.

Oralhan Bókeı – dańqty sóz zergeri ǵana emes, senzýraǵa qarsy tolqý jasaǵan qaıratker. Ol – lırızm, romantızm janrynda ǵana emes, realıstik baǵytta qalam terbegen ult kúreskeri. Osy týrasynda Marat Qabanbaı:

«Senzýranyń myń shıratylǵan qyzyl jylan jipterimen qol-aıaǵy myqtap baılanǵan O. Bókeı keńesti kemsitýdiń jolyn dál tapty; ol – qazaqty bıiktetý, rýhyn oıatý... Qalamger sondyqtan da kitaptan kitapqa qazaǵyn Altaıdyń asqar shyńyna órlete berdi. Eń aıaǵynda, ózi de qasqa qulynyn jetektep, qar jamylǵan Muztaýdyń ushar bıiginde kúnge qasqaıa qarap, Kerbuǵydaı qarysyp turyp qaldy. Máńgilikke!..».

 Oralhan – jazýshylyq maıdandaǵy fenomen! Ádebıet pen jýrnalıstıkany ushtastyryp, sóz magııasyn jetik meńgergen besaspap óner ıesi. Qalamger óz eńbekterinde oqyrman psıhologııasyna tán núktelerdi jańylmaı dóp basyp, sana túkpirine kórkem katarsıs sezimin uıalatady. Osy erektik oǵan eki egiz súrleýde de emin-erkin kósilýge jol ashty. Aqyn Qýanyshbaı Qurmanǵalı óziniń Oralhan jaıly estelik jazbasynda jazýshynyń «Meni ádebıetke ákelgen – jýrnalıstıka» dep pikir bildirgenin áspetteıdi. Oralhannyń ádebıetke kelýine shyndyq ilimi sanalatyn jýrnalıstıka sep bolsa, onyń Altaıdy Alataýǵa almastyryp, jýrnalıstıkanyń qasıetti tabaldyryǵynan jatsynbaı attaýyna qaıyrym, járdem bergen baspasóz aıbozy Sherhan Murtaza edi. Sol shaqtaǵy «Lenınshil jas» gazetiniń bas redaktory bolǵan Sher-aǵa qalamy qarymdy jas darynnyń talabyn baıqap, qaýyrsyn qanatynyń astyna alady. Oralhan Bókeıdiń ózi osy jaıly:

«Qarǵadaı kezimde «Lenınshil jas» gazetinde jarııalanǵan úsh-tórt ocherkimdi oqyp, aýylda qapersiz júrgen kezimde respýblıkalyk basylymǵa jumysqa shaqyrdyńyz. Ýnıversıtettiń úshinshi-aq syrttaı oqyp júrgenime qaramastan, eń bir qıyn da jaýapkershiligi úlken bólimderdi senip tapsyrdyńyz», - dep inilik ystyq yqylasyn bildiredi. Shynaıy talantqa qońyltaqsyp qaraý – búgingi bizdiń dúmbilez qoǵamnyń kemshin tirligi. Sher-aǵa pasyqtyqtan, keýdemsoqtyqtan ada boldy. Ol talantty tanydy, jarylqady. Shyndyq shyraqshysynyń arqasynda Oralhan bastaǵan qazaq jýrnalıstıkasynyń altyn býyny jasaqtalyp, apaıtós daryndardyń úrkerdeı shoǵyry qalyptasty. Kókseńgir tulǵanyń taǵlym tálimimen kógergen Oralhan Bókeı qazaq pýblısıstıkasy úshin de qajyrly eńbek etip, telegeı ter tókti.  «Juldyz» jýrnalynda júrip sóz káýsarynyń qaınar bulaǵyn sarqyp ishti. «Qazaq ádebıeti» gazetin basqaryp turǵan ýaqytynda jankeshti qareketterge bas urdy. Marhabat Baıǵut óz esteliginde Oralhannyń «Qazaq ádebıeti» gazetiniń oqylymyn arttyryp, qalyń oqyrman arasynda keń qoldanysqa túsýi úshin ońtústik aımaqtyń  birneshe aýdanyna úgit-nasıhat júrgizgenin jazady. Oqyrmannyń Oralhanǵa sýsap, halyq jadynda menmundalap turýy osydan. О́zin ulyqtaıtyn ordaly el barda Oralhannyń ortaımasy anyq hám zańdylyq! Pendeshilikten bıik erdiń dáýir dúrmegi qudireti kúshti kók sııanyń tóńiregimen shektelgen joq. Memlekettik qyzmettiń de qandy qasabyna aralasty. Ult múddesi úshin ozbyrlyq tanytpady. Boıkúıezdilikke, nemkettilikke jany qas boldy. Eńbek jolyndaǵy osy bir eń sońǵy núkte onyń taǵdyryn tuıyqqa boıady. Ǵapyl ǵumyrmen ózi de qosh aıtysqansha jaqyndarymen synalyp, ajal katastrofasyna qarsy turdy. Qaryndasy Mánshúk qaza bolǵanda júregi qan jylasa, jaryq jalǵanǵa ákelgen ǵazız anasy baqılyq bolǵanda kúre tamyry úzildi. Jumyr jerdegi esh pende qudaı syzǵan sheńberdiń ıiriminen asyp shyǵa almaıdy... Oralhan Bókeıdiń batpańdaı qaıǵysy kópke deıin seıilmedi. Tiken tirshiliktiń zilin birge eńsergen jary Aımandy da qara jerdiń qoınyna tapsyrdy. Jurttyń aıtýynsha Oralhan Bókeı beıit basynda eleń-alań bozdaǵan kúıde: О́lgende janyńa jatamyn, saǵan eskertkishti kózimnen aqqan qandy jasymmen jazamyn – dep, ant bergen eken. Aýyr qazadan keıin qosaǵynan aıyrylǵan qalamgerdiń kóńili kúıreýiktenip, jany jadaýlyq tartty. О́zi de 4-5 jyl esh dúnıe jazbaı, shyǵarmashylyq degradasııaǵa ushyraǵanyn aıtqan. Tipti eki balasy úshin ǵana ómir súrip júrmin dep, ishki ǵıbadathanasynyń zarly únin jetkizgen. 1993 jyldyń naypyzynda jazǵan kúndeliginde jazyshy bylaı depti: «Búgin tańepteń eptemen Cemeıge ushyym kepek edi. Bapa almadym. Qypyqtyń becine kelgende, Qudaıdan jalbapynyp júpip, bip ul (Aıxan), bip qyz (Aıjan) cupap aldym. Maǵan degen taǵdypdyń talqycy kóp edi... Endi, endi eńipeyden ecimdi jıyp, shúkipshilik aıta bepgen kezde, ayzymnan túcip qalǵan botaqanym  Aıjanymnyń búıpegi jazylyy ekitalaı aypyy bap degen ayyp cóz ectidim. Ceń coqqandaı emec-ay, qalyń ceńniń actynda qalǵandaı xaldemin. Kózimde jac... Kóńilim úıdiń peshindeı yildeıdi... Qup cúldepim... Ne icteımin? Qaıda bapamyn? Qapaǵym-ay, júpegimdi qaq aıypyp, qancypattyń-ay! Qaıteıin? Qaıcybipin aıtaıyn? О́zimdi alyp, balamdy qaldypcańshy, Allam!»...

Oralhannyń qaıǵysy – kúlli qazaqtyń ortaq qaıǵysy! Onyń shala basyndaǵy shala muńy – halyqtyń muńy! Ol – buqaranyń ǵumyrlyq júgin, qasiretin arqalaǵan qaıyspaıtyn qara nar. Eń aıanyshtysy sol, Oralhan taǵdyrynyń talqany Úndistanda taýsyldy. Ǵumyr-darııasyn О́r Altaıda bastap, ómir kóshin  Gımalaıda aıaqtady. Delı shahary qazaq úshin «saıtan kópir» atandy. Mezgilsiz qazadan keıin alash rýhanııaty «qasqa qulynyn» taba almaı, súlesoq kúı keshti. Qońyrtóbege telmirip, kúıeýin kútken Maǵrıpadaı bul qazaqta Oralhannan áli kúnge kúderin úzgen joq. Rasynda, Oralhany joq qazaq ádebıeti – múıizi synǵan jarymjan kerbuǵy. Oralhany joq Altaı – basynan qańbaq qana aýatyn tómpeshik. Shóger bolsa Altaı men Alataý shóger, biraq  Oralhan shókpes. Ol – eshkimniń qoly jetpeıtin bıiktik! Ol –  myń jylda bir týatyn úrker! Ol – Máńgilik!

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 4 kýrs stýdenti Erasyl Saılaýǵalı