QAZAQ KIIZ ÚII - ǴALAM MODELI

BIRINShI BО́LIM

KIIZ ÚIDIŃ EREKShELIGI

Qazaq halqynyń kıiz úıi - baspana ǵana emes. Qazaq halqynyń álemdik dúnıe tanymynyń naqty, zatty kórnisi. Kúlli ǵalam men adam arasyn baılanystyrýshy. Syrtqy qaskóı tilsim kúshterden qorǵaýshy, zattyq mádenıetiniń altyn jaýhary. Qazaq halqynyń rýhanı mádenıeti men zattyq mádenıetin saqtaýshy, ult tarıhyn uzaq saqtap kelgen eń qundy, eń kóne asyl jádigeri.
Kıiz úıdiń ishki keńistigi qazaq dúnıe tanymyndaǵy uly uǵymdar boıynsha ornalastyrylǵan. Esikten kirgendegi oń jaq , tórde otyryp qaraǵandaǵy sol jaq - úıdiń " Oń jaǵy" dep atalady. Ol ata- ananyń orny. Sol jaq - turmys qurmaǵan, úılenbegen ul men qyzdyń orny. Úı ortasy - oshaqtyń orny. Esikten oshaqqa deıingi aralyq - "Esik jaq", "Bosaǵa jaq" dep atalady. Oshaqtan tórge deıingi aralyq- " Tór" nemese " Tór jaq" delinedi.
Úıdiń aınala etegi - " Irge" , " Úı irgesi" dep ataıdy. Qazaq - baq úıdiń shańyraǵynda, bosaǵasynda, tórinde, ot ornynda, keregesinde, irgesinde , tabaldyryǵynda turady dep yrym etedi. Úıdiń sol bólekterin taza , retti etip, aıalap ustaıdy.
Qazaq kıiz úıi - tanym dúnıesiniń obıektisi. Álemdik dúnıe tanýdyń úzdik quraly. On segiz myń ǵalamnyń shaǵyn beınesi. Aspan men jer , tutas álem tirshiligindegi mıftik ańyzdardyń

jıyntyǵyn óz qurlymyna syıǵyzǵan adamzat taıhyndaǵy ǵajaıyp astronomııalyq bir egeı baspanasy , urpaǵyn baqytty etip ósiretin, ata dástúrimen jan - jaqty bilimdi etip jetildiretin qut uıasy, bilim beretin, ómir úıretetin kıeli jurty deýge bolady.
Kıiz úıdiń eń basty sımvoly - onyń
konýs jáne sheńber pishindi jasalýy . Odan da keremeti shyǵystyq sáýlet mádenıet ónerimen jasalǵan, bógenaıy bólek , pishini erek ózine tán, qaıtalanbas dara stıl óneri bolyp tabylady.
Qazaq - kıiz úıdiń sheńberin tirshiliktiń kózi , dúnıeniń kindigi , ómirdiń núktesi dep qaraıdy. Sol núktege tirshilikti ákelip ornalastyrsa, onyń aınalasyndaǵy , birdeı qashyqtyqtaǵy ár alýan núkteni janaı ótetin sáýle syzyqtary , ózi bastalǵan núktesinen tuıyqtalyp kelip, dúnıeniń kindiginde turǵan tirshilikti úıirile aınalyp , sáýle sheńber qalyptastyryp turady. Sodan baryp bir núktesi ekinshi núktesinen aspaıtyn , ne kemimeıtin dóńgelek sheńber qalyptastyrady. Odan ary qaraı ol sheńberdi shyr aınalyp turǵan, úlken álem qorshaǵan sý jańa bir kishi álem jasap shyǵady. Mine, qazaq kıiz úıi osyndaı ǵajaıyp oı aǵynynan týǵan, fılosofııalyq , logıkalyq tujyrymdardyń jáne dúnıe tanymdyq ǵylymı júıeniń negizgi prensipterin basshylyqqa ala otyryp matematıkalyq , geomerııalyq , metefızıkalyq esepteý ádisimen jasaǵan , adamzat tarıhyndaǵy eń ozyq baspana qataryna jatady.
Kıiz úıdiń - kúmbez tárizdes shańyraǵynan bastap, qasıetti tabaldyryǵyna deıingi , ár alýan qurlymdyq bólshekteri , úı jabdyqtary túp- túgel qazaqtyń salt pen dástúrine negizdelip jasalǵan,. Bári bebeý tilmen saırap sóılep túr. Tilsiz , oısyz, dástúrsiz bólshek joq. Qoshqar múıiz oıý salynǵan, tórge tóselgen syrmaǵy men tekemeti, kilemine túsken altyn ırimdi órnekter , zer sandyqtarǵa oıyp basqan oıýlar, ydys- aıaqqa jarasqan naqyshtardyń bári kózge úryp, kóńilge syr toǵyttady. Bári dóńgelengen dúnıeniń syryn shertedi.
Qazaq kıiz úıiniń joǵary qabaty men tómengi qabaty arasy - ishki dúnıe men syrty dúnıeniń shekarasy sipettes. Shańyraq arqyly úı ıeleri kók aspanǵa baǵyp, kúnmen, aımen, juldyzben syrlasady. Munyń dáleli qazaqtyń jańa túsken jas kelini kúnniń kózi alǵash kóringen sátte, qolyna baqan alyp, úı túndigin óz qolymen túredi. Búl syrttyń jaryǵyn úıge túsirgen kelinniń, kóńil jaryǵy da úıge kún sáýlesimen birge túsin degen jaqsy yrymy.
Qazaq kıiz úıdiń keregesi - sheńber, shańyraǵy men ýyq ustap turǵan joǵary bólegi kúmbez bolyp kelýi - kók aspan men jerdiń arasyn baılanystyryp túrǵan ǵajap qosylystyń sımvoly deýge bolady.
Onyń tábıǵat pen jaratylys dúnıesine jarasymdylyǵy óte ǵylmı turǵydan naqty zerttelip jasalǵan. Qaı baǵyttyn daýyl turyp, boran soǵyp, jel úrlesede dóp- dóńgelek kıiz úıdi aınalyp óte beredi. Kıiz úıge kúsh túsire almaıdy. Jaýǵan jaýyn men qar da , joǵarydan tómen syrǵyp qulaı beredi. Al jer silkinsede qaı baǵytqa shaıqasa da kıiz úı eshqandaı tepe teńdiginen aıyrylyp qalmaıdy.
Qazaq kıiz úıiniń aýasy táýlik boıy
tábıǵı túrde aýysyp, ishki aýa men syrtqy aýa úzilmeı jalǵasyp turady. Jaryq sáýle shańyraq pen esikten kirip, úıdi jarqyratyp turady. Úıdiń tynysy keń bolady. Bul adamdardyń minezine erekshe áser jasap, kóńil kúıin keremet ustaýǵa úlken rol atqarady. Densaýlyǵynyń myqty bolýyna mol septigin tıgizedi.
Qazaq kıiz úıi - tutas jaratylys dúnıesiniń qasıetterin , óz boıyna tolyq sińirgen tıvtik kúmbezdi qurlym bolyp tabylady. Qyıyq shar pishindi tóbesine ornalastyrǵan shańyraq - úıdiń joǵary qabatyndaǵy búkil salmaqty uastap turady. Shańyraq - úıdiń eńsesin kóterip ustap turatyn dóńesti kúmbez. Shańyraqtyń dóńgelek sheńberi " Tuǵyn" dep atalady. Tuǵyndy mehanıka turǵysynan qaraǵanda , sheńber pishinine jatady. Oǵan qysym kúsh túskende , kuldireýish arqyly ol qysym kúshti tuǵynǵa shanshylǵan ýyqtarǵa qarama - qarsy jaqqa bólip taratyp túrady. Shańyraqqa salynatyn kúldireýishtiń sany , úıdiń úlken- kishiligine qaraı belgilenetini , kysym kúsh pen salmaqqa qaraı esepteletini sodan. Jalpy alǵanda kıiz úı ýnýersaldy ǵylymı jolmen esep arqyly jasalǵan ǵalamdyq , ǵaryshtyq model deýge bolady.
Qazaq kıiz úıi - on baldan asatyn jer silkinisine tótep beredi. Jaýyn - sháshinǵa , boran - shapqynǵa , ystyq - sýyqqa tózimdi. Kóship - qoyp júrgende, bir jerden bir jerge jótkep qurýǵa óte qolaıly. Esh qandaı qıyndyq týdyrmaıdy. Soǵan oraı qazaq dástúri boıynsha , kórshi aýyl da apat bolyǵanda, olarǵa kıiz úı aparyp, kómek kórsetý, úlken toı saltanaty bolǵanda kıiz úı tigip kómektesý , eki jas nekelenip , toı jasap otaý kótergende, ne otaýǵa enshi bergende kıiz úı syılaý, tarıhta ótken uly adamdarǵa as bergende, batyr, balýan, kósem - sheshen, dana adamdarǵa syı kórsetkende, kedeı adamdar baspasyz qalǵanda , olarǵa kıiz úı tigip berip , baspasasyn sheship berý qazaq halqynyń ejelden kele jatqan jaqsy salt, tamasha berekeli dástúri. " Úıi bardyń - kúıi bar, úısizdiń qandaı kúıi bar" degen turaqty sóz tizbegindegi uly uǵym osy dástúrli mádenıetti dáleldeıdi. Bul dástúrdiń óte úzaq qalyptasý barysy, bes myń jylǵa jalǵasqan uly tarıhy bar.

EKINShI BО́LIM

KIIZ ÚIDIŃ IShKI MAZMUNY

TО́R JAQ

Kıiz úıdiń - tóri dep esikke qarama - qarsy ornalasqan ortasyn " Tór jaq" dep ataıdy. Tórge eń syıly, eń úlken, eń qurmetti qonaqtardy otyrǵyzady. Ekiniń birin tórge shyǵara bermeıdi. Tórde kıe bar, qut bar. Oǵan nıeti jaman adam otyrsa, úıden yrys aınyp , baq qashady dep yrym etken.
Baǵy zamandarda kıiz úıdiń tórine aq pen qara túske boıalǵan syrmaq ne tekemetter salyp qoıatyn bolǵan. Munda eki túrli maǵyna bolǵan. Biri tórge otyrǵan adam aq - qaranynyń ara jigin ajyrata alatyn dana adam otyrsyn dese, ekinshi eger jaqsy adam otyrsa, aq nıetinen jasaǵan batasy darysyn, al jaman qara nıetti adam baıqaýsyzda otyryp qalsa, jamandyǵyn qara syrmaq kóteredi degen eski nanymnyń týyndysy deýge bolady.
Qazaqtyń han, bı - sultan, qazylary bılik aıtqanda tórde otyryp aıtatyn bolǵan. Bul derek VII ǵasyrdaǵy " Orhon- enıses " jazbalaryndaǵy " Tór taǵylymy" sózdiginde baıandalady.
Úıdiń tóri - qonaq kútý, dastarhan jaıaý, qonaqtarǵa tósek salý, júk jınaý
maqsatynda paıdalanady. Qazaq ǵurpynda kelinder men kúıeý bala tórge shyqpaıdy. Olaı etse ádepsizdik sanalady. Úıdiń úlkenderin sılamaǵan bolyp eseptelinedi. Qazaq úıine kelgen qonaǵyn
"Tórletińiz", " Tórge shyǵyńyz" dep iltıpat bildiredi. Olaı aıtpasa, kelgen qonaq renjip qalady.
Al uzatylyp ketip, tórkindep kelgen qyzyn tórge otyrǵyzady. Qyzdy esik jaqqa otyrǵyzsa, kedeılik basady dep yrym etedi. Qazaqta " Qyz - tór ıesi, ul - úı ıesi" , " Tórden ketken , esikten de ketedi" degen támsil bar. Keıde qyzyna quda túsken qudalaryn únatpaǵanda, " Tórime shyrarmaımyn", " Tórime otyrýǵa jaramaıdy" , " Jamanǵa tórimdi taptatpaımyn" dep jatady. Mine , osy uǵymdardan qazaqtyń tóriniń qansha qasıetti ekenin túsinýge bolady.

OŃ JAQ

Kıiz úıdiń esiginen kirgendegi sol jaǵy, tórden esikke qarap otyrǵandaǵy, oń jaǵy - " Úıdiń oń jańǵy" dep atalady. Oń jaq bosaǵa erlerdiń sıvoly sanalady. Qazaq dástúrinde úıdiń oń jaǵyna ul balalar, kelgen qonaqtyń ishindegi jas jigitter otyrady. Oń jaq bosaǵaǵa er- turman, at abzelderi, búrkit, kıim- keshek t.b . basqa nárseler qoıylady.
Jańa túsken kelindi tabaldyryqtan oń aıaqpen attatyp, oń jaq bosaǵada qarsy alady. Oń jaqqa tósek salyp , oń jaqqa túsiredi. Qazaqta " Oń jaǵyn qyzartyp kelin túsirdi" degen sóz tirkesi osydan qalǵan.
Qaııtys bolǵan adamdy da oń jaqqa túnetip, oń jaqtan arýlap bahıǵa attandyrady. Syrttan kelgen adam úıdiń ońjaǵynan keledi, tabaldyryqtan oń aıaqpen attap kiredi, oń aıaqpen attap shyǵady. Qonaqqa oń qolyn berip amandasady. Qazaqta ońǵa qatysty bes myńnan asa jol- joralǵy bar. Qazaq uǵymynda kıiz úıdiń oń jaq bosaǵasy, adam balasynyń bir álemnen ekinshi álemge ótetin kópir syndy rol atqarady. Sondyqtan istiń ilgerleýi men keri ketýi , ol istiń ońnan bastalǵan , bastalmaǵanyna baılasysty dep yrym etedi. " Ońnan bastalypty" , " Isi ońǵaly tur eken", " Oń bolypty" , " Oń jol túsip tur eken" degen turaqty sóz tirkesteri osyny dáleldeıdi.

SOL JAQ

Esikten kirgendegi oń jaq, tórden esikke qarap otyrǵandaǵy sol jaq úıdiń " Sol jaǵy " dep atalady. Qazaq ǵurpynda - kıiz úıdiń oń jaǵy erlerdiń , sol jaǵy áıelderdiń inshisi dep qaraıdy. Sol ǵuryptyń negizinde dastarhan mázirine qatysty ydys- aıaq, qazan- baqyr, astaý - tabaq, tegene- sý qadyralary, saba- torsyq syndy zattar úıdiń sol jaq bosaǵanynan órleı qoıylady. Asadal, kebeje de sol jaqqa ornalastyrylydy. Sondyqtan úıdiń sol jaq buryshyn "О́reshe" nemese " yrys qut" dep ataıdy.
Baǵy zamandaǵy ata dástúrinde er adamdar qazan - oshaq jaqqa aralaspaıdy. Olaı etse, úıden baq taıyp, qut úrkedi, er adam ósekshil bolyp ketedi. Er - júz saqtaıdy, áıel - úı saqtaıdy. Olardyń orny aýyssa, úıde bereke bolmaıdy dep yrym etken. Qazaq tilindegi
"Qazan basshy erkek", "Qatyn basshy erkek" degen sóz osydan qalǵan. Qazan ıesi - qatyn, otyn ıesi - erkek. Qazan maıly bolmaı kóńil jaıly bolmaıdy. Otyn túzý janbaı tútin túzý úshpaıdy degen maqaldyń máıeginde ómirdiń mándi máselereri qamshy órimindeı jymdasyp órilip jatyr.

OT ORNY

Qazaq kıiz úıiniń haq ortasyna ot orny , oshaq ornyn ornalastyrylady. Bul osy úıdiń tútatas tirshilik tynysynyń sımvoly bodyp esepteledi. qasıetti oryn dep esepteledi. Sol úıdiń berekesin , birligin, turmys - tirshiligin , baılyq - baqytyn oshaǵyna , janǵan ottan shyqqan tútinine qarap baǵalaıdy. " Tútini túzý ushqan januıa", " Oshaǵy maıly otbasy",
" Oty mazdap janyp tur", " Oshaǵynnan oty sónbegen jurt" degen sóz tirkesteri sol otbasynyń tirshiliginiń durys , berekesiniń jaqsy, ál- qýatynyń joǵary, máterııaldyq hal - aqýalynyń turaqty ekenin bildiredi.
Úıdiń erkegin - otaǵasy, áılin - otanasy dep ataýy osyǵan baılanysty aıtylǵan.
Keıbir berekesi ketken, quty qashan , hal - aqýaly nashar otbasynyń beınesin
" Tútini byqsyǵan otbasy", " Shalasy janbaǵan " dep oshaqtaǵy otyna qarap baǵalaıdy. Ot pen sý - tirshilik kózi , turmys nyshany. Ot ornyn baspaıdy, ot jaqqan jerge túkirmeıdi, dalaǵa janyp túrǵan shalany óshirmeı shyǵarmaıdy. Sondyqtan qazaq janǵan otyna sý qúıyp óshirmegen. Ottyń óshýin qalamaǵan. Ásirese ot ornyndaǵy sýyp qalǵan kúlin de balalarǵa shashtyrmaǵan. Áýeli eli kóship ketken ıen jurtta shashylyp jatqan oshaq kúlderi men aq jońqa súıekterdi, qoqystardy kórgende, " Jurtyn juttaǵan jutyqsyz jandar" eken dep sógis aıtatyn bolǵan. Jalpy alǵanda oshaq kúlin shashýdy óte bir jaman yrymǵa baǵalaǵan. Sebebi úı adamdaryn jeke - jeke atamaı - aq, bir aýylda qansha tútin bar dep , tún sanymen esepteı salatyn tamasha Sı́mvoldyq esepteý tásilderi de bolǵan.
Bul baǵy dana babalarmyzdyń ekologııany kóz qarashyǵyndaı qorǵaı bilgen , aıalaı bilgen dana bilimderiniń jemisi deýge bolady. Sodyqtan qazaq yrymy - qazaq ǵylymy dep tanyǵan ústine tanı túsý , bárinen qaımaqty qasıet dep qabyldaǵan abzal bolmaq.

ÚShINShI BО́LIM

KIIZ ÚIDIŃ SÚIEGI

Kıiz úıdiń negizgi ishki qańqasyn quraıtyn shańyraq, ýyq, kerege, esikterin ( syqyrlaýyq) "Úıdiń súıegi" dep ataıdy.

1. ShAŃYRAQ

Shańyraq - kıiz úıdiń tutas qańqasyn tutastyryp ustap turatyn , eń bıik tóbesine ornalastyrylǵan kúldireýishti kúmbez tárizdi sheńberdi, qazaq tilinde " Shańyraq" dep ataıdy. Shańyraq jasaıtyn sheberlerdi " Shańyraqshy" dep deıdi.
Shańyryqtyń úlken- kishiligi úıdiń úlken - kishiligine qaraı jasalady. Shańyraq sheńberinde ýyq qalamyn kirgizip ustap turatyn tórt buryshty jaǵalaı tesilgen tesikter bolady. Ony " Ýyq kóz" nemese " Shańyraq kóz" dep ataıdy. Ádette tórt qanat úılerdiń shańyraq kózderi elý ne alpys kózdi bolyp keledi. Segiz qanat úılerdiń shańyraq kózderi júz, júz jıyrma kóz bolyp tesiledi.
Al úıdiń kólemi , dııametri úlkeıgen saıyn , onyń shańyraǵy da qosa úlkeıip otyrady. Shańyraq kózderiniń sany ýyq pen kerege basynyń sanyna baılanysty bolady. Qalypty úılerdiń shańyraǵy 1.80 sm den 2.20 sm gedeıin bolsa, otyz qanatty aq saraıdyń shańyraqǵy 8 - 9 metrge deıin ulǵaııa beredi.
Shańyraqtyń tóbesin kúmbez beınesine keltirip , onyń ústine japqan túndikti kóterip turatyn , doǵa tárizdi ılgen úsh- úshten aıqastyryp ornatqan doǵa aǵashty
" Kúldireýish" dep ataıdy. Keı ólkelerde kúldireýishti - " Jeldik" nemese " Shabaq" deıdi. Kıiz úıge kúldireýish arqyly jaryq túsedi. Ortaǵa jaqqan ottyń tútini de sol kúldireýishten syrtqa shyǵady. Kúldireýish 45 gradýs shamasynda doǵa bolyp ılip turǵandyqtan, onyń ústine japqan túndikten jańbyr men qar ońaı tómenge qaraı syrǵyp túsip ketedi. Soqqan boran men jel de tez aınalyp ótedi. Qaýipsizdigi óte kemel jasalǵan, berik ornalastyrylǵan.
Qazaq shańyraǵy jasalý ereksheligine qaraı " Shabaq shańyraq" ,
" Tabaq shańyraq" bolyp ekige bólinedi. Ortasyn tegis aǵashtan oıýlap, kúldireýishtiń ár jerine kóldeleń shabaq salyp, ár túrli naqyshpen jasaǵan jaıpaq shańyraqty " Tabaq shańyraq" dese, ortasyn tabaqsyz kúldireýishten ǵana jasaǵan túrin " Shabaq shańyraq" deıdi.
Shańyraqtyń kúldireýishi de shańyraq úlkeıgen saıyn sany arta túsedi. Kishi shańyraqtyń kúldireýishi eki - ekiden tórteý bola, orta úılerdiń shańyraǵynyń kúldireýishi úsh - úshten altaý bolady. Al odan da úlken úılerdiń shańyraǵynyń kúldireýishi alty - altydan on ekige deıin arta beredi. Úıtkeni búkil úıdiń qurlymdyq salmaǵy shańyraqtyń kúldireýishine súıenip turady. Jalpy alǵanda shańyraq úıdiń óz salmaǵynan basqa syrtqy jel men boran, jaýyn - shashynnyń da qysym kúshin kóteredi. Sodyqtan shańyraq - kıiz úıdiń júk kótergen qara nary deýge bolady.
Kúldireýishti - qosyp ústap turatyn aǵashty " Qaǵasha" nemese " Baqalyq " dep ataıdy. Qazaqtyń shańyraq jasaıtyn qas sheberleri shańyraqty boıaý, oıýlaý, órnekteý, kómisteý, altyndaý, súıekteý tásilderimen kóz tartatyn etip , barynsha kórkem jasaıdy. Basty beriktigine nazar aýdarady. Shańyraqtyń eki jaǵyna terme, órme baý taǵady. Ony " Jelbaý" dep ataıdy. Ol úı tikkende , shańyraqty joǵary baqanmen kótergende , sol jelbaýdan ústap turyp kóteredi. Ol shańyraqtyń tepe teńdigin saqtaıdy. Odan syrt qatty borandy kúnderi sol jelbaýǵa qum - tas salǵan aýyr zattardy baılap qoıady. Sol kezde uıtqyı soqqan boran úıdi jyǵa almaıdy, qulatyp , qıratyp ketpeıdi. Shańyraq salmaǵy aýyrlaǵan saıyn úı ornyǵa túsedi. Qaýipsizdigi artady. Qazaqtaǵy "Salmaqty shańyraqty jel shaıqamas" degen támsil sóz osydan qalǵan.
Qazaq dástúrli uǵymynda - kıiz úıdiń eń qasıetti, eń kıeli zaty - shańyraq bolyp sanalady. Úı , otbasy degen uǵymdardyń ornyna " Shańyraq " deıdi. Úlken úıdi
" Qara shańyraq" deı salady. Kóshkende eń kúshti , eń mańdaı aldy atan túıege shańyraqty aıyrym artyp kóshedi. Kóshtiń aldynda alyp júredi. Artqy túınge, ne aryq túıege artpaıdy. Baryp qonǵan , erýlegen jerde shańyraqty basqa júkterden búryn túsiredi, taza bıik jerge qoıady. Oıpat , shuńqyr jerge qoımaıdy. Olaı etse shańyraqtan qut qashady , úı baılyǵy sarqylady dep yrymdaıdy. Shańyraqty shalqasynan shaljıtyp tastamaıdy. Erýlep kóship ketetin jerge qoıǵanda da, shańyraqty týyrdyq, túndikpen jaýyp bıik jerge ,ıt sarymaıtyndaı etip qorshap qoǵap qoıady.
Qazaq yrymynda - shańyraqtan attamaıdy, shańyraqa túkirmeıdi, shańyraqty boqtamaıdy, shańyraqqa tas laqtyrmaıdy, shaǵńyaqty qarǵamaıdy, shańyraqty lastamaıdy, taza kútip ustaıdy. Shańyraqtyń kıesi atady dep qorqady. Kópsip kóbip sóılegen álde bireýlerge " Shańyraqqa qara" ,
"Shańyraqqa baq" dep eskertý jasaıdy.
Al shańyraq tozsa, istetýge kelmeı qalsa, onda oǵan aq tamyzyp órtep jiberedi de, kúlin bıik ósken báıterektiń túbine , taza jerge kómedi. Súıtse báıterek qaýlap ósip turady dep yrymdaıdy.
Qazaq tilindegi qara shańyraq sózi - óz kezinde atadan balaǵa qalǵan úlken úı degen zattyq uǵymdy ǵana bildirse, keıin kele ult mádenıetiniń, dúnıe tanymdyq álemettik keń maǵynaly uǵymyna ulasty. Álemdik tanymal uly uǵymǵa aınaldy. "Mádenıettiń qara shańyraǵy", " О́ner qara shańyraǵy", " Kıeli shańyraq" , " Qasıetti shańyraq" , " Qazaq memleketiniń qara shańyraǵy" , " Álem elderiniń ortaq qara shańyraǵy" , "Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń qara shańyraǵy" T.B. Tárizdi tym tereń, maǵynasy salqar rýhanı uymdardy beldiretin boldy.

2. ESIK ( Syqyrlaýyq)

Kıiz úıdiń esigi - eki túrli máterıaldan jasalady. Biri - jarylyp ashylatyn aǵash esik. Ony " Syqyrlaýyq" dep te ataıdy. Ekinshisi - kıizden jalalatyn , túrilip ashylatyn kıiz esik. Ony " Kıiz esik " dep deıdi. Bul esikter úıdiń jylýy men beriktigin , qaýipsizdigi men kirip - shyǵý qolaılylyǵyn qamtamasyz etedi.
Qazaq kıiz úıdiń esigin , úı jasatqan adamǵa jasatpaıdy. Basqa esik jasaıtyn sheber esikshige jasatady. Úıtkeni qazaq jol- joralǵylarynda úıdiń esigi erekshe kıeli sanalady. Odan jaqsylyq ta , jamandyq ta, kiredi. О́mir de, ólim de shyǵady dep esepteıdi. Sondyqtan baǵy zamandarda arnaıy esik jasaıtyn qas sheberler bolǵan. Olar aǵash esikti butaqsyz qatty aq qaıyń, qyzyl qaraǵaı tárizdi óte berik , sapaly aǵashtardan shaýyp , qashap jasaıdy. Aǵashtyń butaǵy bar jerden jasasa, qysym túskende dál sol jerden synady, opyrylyp túsedi. Qatty boran soqanda qyırap qalady. Esik úıdiń mańdaı jaǵyndaǵy barlyq salmaqty kóterip ústap turady. Baq shaqyratyn , jaryq kirgizetin asyl múlik sanalady. Esik jasaýshylyrdy " Esikshi" dep ataıdy. Esik arzan baǵada bolmaıdy. Oǵan túıe, jylqy, sıyr , jamby, taıtuııaq berip, arnaıy tapsyryspen jasatatyn bolǵan.
Al úı jasaǵan adamǵa esik jasatpaýy , bir adamnyń qolynan jasalǵan esik eki dúnıege ýákildik etpeıdi dep úıǵarady. Esik jasaıtyn esikshiler de jaı adamdardan bolmaıdy. Olar kóp nársenden habary bar. Qazaqtyń jol joralǵylaryn jaqsy biletin, qoly berekeli, nıeti dúrys, el ishinde bet pen bedeli bar adamdar. Solardyń qolynan jasalǵan esikterden baq pen dáýlet úıge tasyp kirip turady dep yrymdaǵan.
Esik - bir mańdaıshadan, eki bosaǵadan, bir tabaldyryqtan, eki jarma esikten quralady. Ata qazaq taǵylymynda mańdaıshany tartpaıdy, bosaǵany kermeıdi, tabaldyryqty baspaıdy, esikti serpip ashpaıdy, toqpaqtap urmaıdy, aıaqpen teppeıdi. Bosaǵaǵa súıenip turmaıdy , beıýaqytta esikti aıqara ashyp qoımaıdy. Úı ıeleri de , kelgen qonaqtar da tabaldyryqtan oń aıaǵymen atap keredi. Olaı etpese shańyraqtan qut, bastan baq taıady dep yrymdaıdy.
Esik jasaýshylardyń esikke qatysty ólshem - birlikteri bolady. Eiktiń bıiktigi - úı keregesiniń bıiktigimen birdeı bolady. Shamamen 175 sm , eni 120sm, eki bosaǵasy men tabaldyryǵy, mańdaıshasy 7-8 sm mólsherinde bolady. Keıde úıdiń úlken kishiligine qaraı ózgerip otyrady.
Kıiz úıdiń esiginiń mańdaıshasy men qos bosaǵasyna ádemi áshekeıli oıý- órnekter salynady. Bardam baı adamdar oıý- órnekpen aralastyryp, múıiz, súıekten , altyn , kúmisten aralastyryp odan ary áshekeılep jasatatyn bolǵan.
Qazaqta "Bosaǵa maılaý " degen jaqsy dástúr bar. "Shańyraǵyń bıik, irgeń keń, terezeń teń, tabaldyryǵyń taza, tóriń qutty, bosaǵań berik bolsyn" degen aq batada bar.
Toqeterin aıtqanda, esik - baqyt qaqpasy , qut esigi sanalady, eki dúnıe rolyn qatar atqaratyn óte kıeli , joǵary baǵaly baq turaǵy dep baǵalanady.

3. KEREGE

Kerege – kıiz úı súıeginiń qabyrǵa jáne irge bólegin qalyptastyratyn qurlymyna jatady. Ol - óz ústine jabylǵan túndik, týyrdyq, úzik, shańyraq, ýyqtardyń salmaǵyn kóterip turady. Syrttan soqqan jel men boranyń qysym kúshin , sheńber pishini arqyly ústine jalǵanǵan kumbez pishindi ýyq jaqtaǵy qurlymnyna qaraı ótkizip, jel baǵytyn joǵary qaraı yǵystyrady. Osy kezde keregege túsken qysym kúshi tábıǵı azaıady. Keregege urǵan jel azaıyp, ústingi jel kúsheıedi de, keregeni jerge qaraı nyqtap qadaı túsedi. úıdiń salmaǵy aýyrlaǵan saıyn , ornyqtylǵy artady. Borannyń úıge tóndiretin qaýipi men haterin seıiltedi. Jer silkinisiniń kez kelgen baǵytyna úılesimdi etip jasalǵandyqtan, qatty , jyldam , kúshti baǵytty , asaý qozǵalystar , qaı baǵytqa shaıqasa da, qaı jaqqa terbese de, ol tepe - teńdigin saqtap, pishinin ózgertpeı tura beredi. Onyń dóńgelengen sheńber pishini tórtkúl dúnıeniń bar baǵytyna baǵyp , tábıǵı úılesim taýyp , syrttan tóngen qaýip pen haterden saqtaıdy. Osyndaı ǵylmı esepteýlerdi arqaý etip, ishki birligin tórt búrysh kózben kóriktep kóktep , jıyp - jaıýǵa yńǵaıly etip, boz taldan, jińishke qaıyńnan ásemdep jasalǵan , kıiz úıdiń qabyrǵasy men irgesin qalyptastyratyn aǵash súıekti qurlymyn qazaq - " Kerege " dep ataǵan.
Qazaq " Keregeń keń , pyıǵylyń oǵan teń bolsyn" degendi tekten- tekke aıtpaǵanyn osydan túsinýge bolady.
Qazaq kıiz úıiniń keregesi kózderiniń kólemine qaraı " Tor kózdi kerege" , " Jel kózdi kerege" dep ekige bólinedi. Kishkene kózdi ıaǵynı 11-15 kókti, 75-90 basty aralyq qaltyrmaı jıi kóktelgen keregeni
" Tor kózdi kerege" dep ataıdy. Tor kózdi kegegeni jınaýǵa aýyrlaý bolady. Biraq jel men boranǵa shydamdy keledi. Tor kózdi keregeniń ýyq baılaıtyn basy - jıyrma basy bolady.
Al arasynan bir kózdi attap ótip , azat qaltyryp , 11-12 kókti, 95-120 basty kóktep jasaǵan keregeni " Jel kózdi kerege " deıdi. Jel kózdi kerege tez jınalady. Jel kózdi keresheniń ýyq baılaıtyn basy on jeti basty bolady.
Kerege jasaıtyn keregeshiler jas tal men qaıyńnyń qabyǵyn arshyp, kóleńkede keptirgennen keıin qozǵa kómip jumsartady. Sonan soń tezge salyp túzetip, jonady. Daıyn bolǵan kerege aǵashtaryn qaıtadan tezge salyp músindeıdi. Budan soń olardy bir-birimen qosyp, túıeniń, ógizdiń moıyn terisinen daıyndalǵan taspamen kókteıdi, josamen boıaıdy. Aýqatty adamdar keregeni ár tústi boıaýmen boıaap , basyn ishki jaǵynan súıekpen, kúmispen áshekeıletetin bolǵan. Jııýly keregeniń bıiktigi 2 m-deı, eni 75 sm-deı bolady. Al jazǵan ýaqytta bıiktigi sál tómendep, eni 2 – 2,5 m-ge deıin sozylady. Kerege ózara tańǵyshpen baılap jyıyp qoıady. Kerege sanyna qaraı kıiz úı 4, 6, 8, 12 qanat etip turǵyzylady. Han ordasynyń kerege sany 30-ǵa deıin jetken.
Qazaq keregeniń ár tal aǵashyn -
"Jeli" dep ataıdy. Jeliniń eń uzynyn
" Ersi", ortasha uzyndyryn - " Balshyq" , eń qysqasyn - " Saǵanaq" deıdi. Keregeniń kóktklip jasalyp bolǵan túrin - " Qanat" dep ataıdy. Úı úlkeıgen saıyn qanat sany da artyp otyrady.
Qazaq keregeniń basyna jaman zattardy ilmeıdi. " Úı ishi ala bolsa, kerege basy pále bolady" dep yrym etedi. " Kerege úı saqtaıdy, kemenger el saqtaıdy" dep keregeni aıalap kútip ustaıdy.

 

4. ÝYQ

Ýyq - kıiz úıdiń shańyraǵy men keregesin biriktirip ustap turatyn, uzyn ın aǵashyn qazaq - " Ýyq " dep ataıdy. Ýyq - úıdiń tóbe bólegin kumez beınesine keltirip, shańyraǵyn bıik kóterip, ishi - syrtyna symbat berip turady. Shańyraqqa túsken salmaqty keregege qaraı ótkermelep, úıdiń aýqymy men salamaǵyn teńshep turady. Soǵan baılanysty ýyq sany keregeniń jel kózdi jáne tór kózdi jasalýyna qaraı kerege basynyń sanyna tepe - teń bolady. Biri artyq , biri kem bolmaıdy. Budan syrt kerege basyna baılanbaıtyn, esik mańdaıshasyna jeti ne alty ýyq baılanady. Bul alty ýyq- alty alashty bildirse, jeti ýyq jeti jurt, jeti atanyń sıvmol deýge bolady.
Qazaq kıiz úıiniń ýyq sany men qanat sanynyń , esebin durys eseptep shyǵarý úshin kerege basyna baılanǵan ýyq sanyna , mańdaıshaǵa baılanǵan ýyq sanyn qosyp eseptegende úıdiń qansha bas úıden quralǵanyn durys aıtýǵa bolady.
Al qanat sany tipten ońaı , úıde qansha kerege bolsa, ol úı sonsha qanaty úı deýge bolady.
Demek, ádettegi alty qanatty úıdiń ýyǵynyń uzyndyǵy 12- 13 qarys bolsa, qanat sany kóbeıgen saıyn ýyqtyń uzyndyǵy úı kólemine qaraı 15- 16 qarysqa tipti odan da uzaryp, qarys sany artyp otyrady. Sebebi úı irgesi keńigen saıyn ýyǵy uzara beredi. Erger irgesi keń, ýyǵy qysqa bolsa , úı tóbesi jalpyıyp jatyp qalady. Úı sáýletti kórinbeıdi.
Ýyqty uzyn jasaýdaǵy maqsat - úı tóbesi bıik ári kórkem konýs pishindi bolyp ádemi kórinedi. Jel men borannyń kedergi kúshin tez aınaldyryp ótkizge yńǵaly bolady. Ýyqtyń ıin kelgen jerin , 145 - 150 doǵal buryshyn - " Ýyq alaqany" nemese" Ýyq qarny" dep ataıdy.
Qazaq - ýyqtyń uzyn boıyn tórtke bólip qarastyrady. Ýyqtyń ılgen kerege basyna baılaıtyn jalpaq búkirleý jerine , ýyq baý taǵatyn , tesik tusyn -
" Ýyqtyń alaqany", dese, Ýyqtyń alaqanyna jalǵasyp ılgen kúdis jerin - " Iini" ne" Qary" , " Ýyq qary" deıdi, ýyqtyń ıininen shańyraqqa deıingi túzý arasyn " Ýyq qarymy" nemese , " Ýyq saby" dese, ýyqtyń shańyraq tesigine kirip turatyn tórt qyrlap jasalǵan úshin - "Ýyq qalamy" dep ataıdy.
Ýyq - tap - taza qazaqy ólshem- mólsher sandyq eseptermen jasalǵan , kıiz úıdiń qurlym bólshegi bolyp tabylady.
Ýyqtyń pishini ǵajap qubylysqa saı jasalǵan , salmaq ótkizgish deýge bolady. Ýyqtyń ıininen bastap, tórt qyrly qalamyna qaraı aqyryn - aqyryn jińishkere beredi. Onyń da názik esebi bar: Birinshiden, ýyqtyń jeńil ári ádemi bolýyna baılanysy bolsa, ekinshiden, shańyraq sheńberindegi ýyq kiretin uıashyqtyń keń bolyp ketpeýin kózdeıdi. Úshinshiden, shańyraq tuǵyny ( Sheńber aǵash) jýan bolsa , kózge ersi kórinip, úı kórki men sáýlet sánin bozady. Tórtinshiden, ýyqtyń kerege basyna bekitilip baılanǵan arasy 2.5- 3 santımetrden aspaýy shart.
Al shańyraq uıashyǵyna ýyqtyń qalamy kirip ornyqqanda joǵarydaǵy salmaq tómen qaraı aǵylyp kelip, keregege túsedi. Joǵarydan aǵylatyn salmaq kedergisz túsýi úshin jińishkeden jýanǵa qaraı syrǵý amalyn qoldanǵan. Eger , ýyqtyń basy men aıaǵy teń bolsa, onda joǵarydan quldaǵan salmaq birden keregege aýyrlyq ákeledi de , kerege tez synyp ketedi. Shańyraqtan kerege túsetin salmaqtyń mólsherin teńshep turý úshin ýyqty - názik ólem - mólsherlik esepteý ádisimen , óte ǵylymı túrde jasaǵan.
Atam qazaqtyń " Bir ýyǵyń bolyp qadalaıyn" degen sózinde kól - kósir tárbıelik mán jatyr. Besinshiden, ýyqtyń alaqanynan qalamyna qaraı jeńishkere jasalyýy , shańyraq uıashyǵy men ýyq qalamynyń tórt qyrly bolyp jasalyýy úıdiń ornyqtylyǵyn artyra túsedi. Altynshydan, úıdiń tóbe bólegi kúmbez pishindi bolǵandyqtan, syrttan jaýǵan jaýǵan jaýyn - shashyn tómenge qaraı tez ári kedergisiz syrǵyp túsedi. Boran - shapqynǵa shydymdy bolady. Qazaq kıiz úıiniń ýyǵy osyndaı ǵajaıyp esepteý tásilderimen jasalǵan.
Qazaq - ýyqtyń alaqanynyń ishki betine" Yrý" syzyǵynmen uzyn bederinen basqa , oıý - órnek salmaıdy. Ol jerge oıý- órnek salsa, joǵarydan tómenge túsetin salmaq kúshi tosqaýylǵa úshyraıdy dep úıǵarady. Ýyqty josamen , ne qyzyl kúreń boıaýmen boıap qoıady. Ýyqtyń basynan tesik tesip, ár ýyqqa jeke- jeke baý taǵady. Ony " Ýyq baý" dep ataıdy. Ýyq baýdyń uzyndyǵy 1.20- 1.50 santımetr shamasynda bolady. Kóp ýyqtardy biriktirip jınaǵan kezde , ýyqtardyń basyn qosyp , sol ýyq baýmen baılap , túıege artady. Sonda bet- betine ketip shashylyp qalmaıdy. Qazaqta " Baýsyz ýyq- baılaýsyz kólik" degen támsil bar. Bul sózidiń túbinde nar túıedeı obrazdy shúńet oı shógip jatyr. Taǵylmy mol, tálimi kól tárbıe jatyr.

TО́RTINShI BО́LIM

KIIZ ÚIDIŃ SYRTQY JABDYQTARY

Qazaq kıiz úıiniń tý syrtyna jabatyn týyrlyq, úzik, túndik, kıiz esik, shılerdi -
"Úıdiń syrtqy ábzelderi" , nemese " Úı jamylǵylary" dep ataıdy.

1. TÝYRLYQ

Týyrlyq - kıiz úıdiń keregesiniń irgesinen bastap, ýyǵynyń ortasyna deıin keltirip, ýyq syrtynan jabatyn, aq júnen basyp , úı músinine laıyqtap , ólshep - piship, sádep , shetin jıektep, týyrlyqty kóterip ustap turatyn qurbaý taǵyǵyp jasaǵan kıizdi - " Týyrlyq" dep ataıdy.
Týrlyqtyń keregeni aınaldyra ustaıtyn jaǵynyń uzyndyǵy 6- 8 metrge deıin, eni 2-4 metrge deıin bolady. Ony da úıdiń úlken- kishiligine qanat, bas sanyna qaraı úlkeıtip- kishireıtip jasaı beredi. Týrlyqtyń joǵary qaraǵan eki buryshyna órnektep toqylǵan terme shejimnen nemese jalpaqtap yzylǵan qurdan baý jasap taǵady. Ony " Terme baý", " Qur baý" dep ataıdy. Osy baýlardy ýyqtyń ústinen bastyryp, aıqastyra tartyp myqtap baılaıdy. Týrlyqtyń sany úıdiń úlken- kishiligie qaraı 2- 4- 6 ǵa deıin qosyla beredi. Týrlyqtyń sáni men sáýletin artyrý úshin " Týrlyq bas" oıýyn salady. Týrlyqtyń joǵary ishki jaq shetine jalpaqtyǵy 50- 80 santımetrdeı órnektelgen jıegine qas jıekteme tigedi. Ony " Týrlyq qasy" dep ataıdy.
Týrlyq qasy - qyzyl kók bulsten, shuǵadan, barqyttan oıyp japsyrylady. Jıek - jıegin ár alýan tústi zer jeppen kesteleıdi. Týrlyqtyń qasy ýyqtyń syrtynan qabysyp kelip, úzikpen astasyp, úı ishine bólekshe ásimdik beredi. Ony " Týrlyqtyń qara qasy" dep te aıtaıdy.
О́z zamanyndaǵy aýqatty , baı, bardam adamdar úıdiń tula tý syrtyn aqshańqan kıizben ne aq matamen qaptap "Aq boz úı" etip jasaǵan. " Aq saraı", " Aq orda" , " Altyn orda" degen úıler osyndaı sándeýden barlyqqa kelgen. Kıiz úıdiń keregensin týrlyqpen aınaldyra orap bolǵan soń, boran soqqanda týrlyq jelpildemesin dep onyń basjaǵy men aıaq jaǵynan eki myqty jip arqanmen orap baılap tastaıdy. Ol arqandy " Beldik arqan" dep ataıdy. Týrlyqtyń etek jaǵyn ondan ary sándi etip kórsetý úshin bylǵary terimen kómkerip jıek jasap tigedi. Sonda týrlyq etegi setinep ketpeıdi. Uzaqqa shydaıdy.
Qazaq týrlyqty óte kıeli jabdyq dep biledi. "Týrlyq qabyrǵa jaýyp, irgeni bekitedi" , " Týrlyqsyz úı - tuldyr úı" dep uıǵarady. Qazaq qasapshylary mal soıǵanda semiz deýdiń ornyna " Týrlyqtaı tý mal", " Ish maıy týrlyqtaı týyrylyp tústi" dese, densaýlyǵy myqty , ári kórikti kúshti áıelderdi " Týrlyqtaı tý qatyn, erine saı qý qatyn" dep maqtap jatady.
Mahambet О́temisulynyń jaýyna kektengende jazaǵan myna óleńinen de týrlyqtyń qasıetin ańǵarasyń:

Týrlyǵyn tilgilep,
Toqym etsem dep edim.
Keregesin keskilep,
Otyn etsem dep edim.

2. ÚZIK

Úzik - týrlyqtyń ústingi jaǵyn basyp, shańyraqqa deıin ýyqtyń ústine jabylatyn , arnaıy úı ólshemine laıyqtap jasalǵan kıiz jamylǵysyn - " Úzik " dep ataıdy. Úzik - kıiz úıdiń joǵary tusyna, keýdesine, artyna , shańyraqqa shanshylǵan ýyqtardyń joǵary bólegi shańyraqqa deıin kumbez pishinin keltirip qymtap turady. Týrlyq úıdiń keregesin orap tursa, úzik ýyqtardy orap turady.
Qazaq kıiz úıiniń úzikteri de, aq júnnen basylyp, pisirilip myqty etip daıyndalady. Úzikterdiń jıegine aınaldyra qos tańdaı órnekti oıý basylyp, shyjym jippen kómkerilip jıekteledi. Bul jıekter úziktiń sheteriniń setinep jyrtylyp qalmaýyn qamtamasyz etse, endi bir jaǵynan ásemdigin artyryp ulttyq tus pitiredi.
Týyrdyq pishini ózgeshe eseppen jasalǵan jamylǵy deýge bolady. Onyń ór jaǵy tarlaý, etek jaǵy keńdeý bolyp keledi. Úziktiń oń jáne sol jaq jıegine , úsh jerden ór jaǵy, ortasy, aıaq jaǵyna jalpaq órnek salyp, kóz jaýyn alardaı ádemi toqylǵan alty qur baý taǵady. Ony
"Terme baý" dep ataıdy. Sol terme baýlar arqyly ýyqtyń ústinen aıqastyra tartyp keregege baılap, úzikti ýyqtyń ústine qozǵalmastaı berik etip ornalastyrady.
Al kıiz úıdiń úzik sany tigilgen úıdiń úlken - kishiligine qaraı bolady. Átettegi tórt qanaty úılerge 2-3 úzik jabylsa, alty qanatty úılerge 4- 5 úzik jabylady. Úziktiń de jabylý ádisi bar. Eki úzik bir - birine qarama - qarsy jabylady. Eki úziktiń aıqastyra jabylǵan jerin - " Úı japsary" ne " Jabyǵy" dep ataıdy. Bul úıge qaýip tóngende, esikten shyǵýǵa bolmaıtyn jaǵdaıda osy úı japsarynan syrtqa shyǵýǵa bolady. Toı saltanatyn quryp ánshi - kúıshiler , seri - saldar úıde saýyq quryp otyrǵanda , úıge sımaǵan adamdar úı japsaryn ashyp tastap sodan tamashalaıtyn bolǵan.

3. TÚNDIK

Túndik - kıiz úıdiń shańyraǵynyń kúldireýishiniń tóbesine shoshaıtyp jabatyn, tór burysh sharshy etip, piship aq kıizden jasaǵan jamylǵyny "Túndik " dep ataıdy. Túndiktiń tórt buryshyna jún jipten myqtap esilgen tórt baý taǵady da, boran men jel ushyryp ketpeý úshin , sol baýlardy úıdiń beldeý arqanyna baılap tastaıdy. Ol baýdy " Túndik baý" dep ataıdy.
Qazaq kıiz úıiniń shańyraǵy - úı terezesi rolyn atqarsa, túndik sol terezeniń jambylǵysy rolyn atqarady.
Qazaq dástúri men saltynda túndiktiń atqarar roly óte joǵary bolǵan. Túndiktiń mindeti tórteý: birinshi, Túndik tún boıy úıdiń jylýyn syrtqa shyǵarmaı qalpynda ústap turý. Ekinshi , úı adamdary úıqyǵa ketkenshe aspandaǵy jymyńdaǵan juldyzdardy kórip, aspan álemin tanyp , onyń ǵajaıyp qubylystarynan áser alyp kóńilderin kóterip otyrady. Úı ishi tegis jastyqqa bas qoıǵan kezde ǵana túndikti jabady. Úshinshi, syrtan jaýǵan jaýyn - sháshindi úı ishine kirgizbeý, tórtinshi, tań atqan kezde , úıdegi túsken jas kelin túndikti baqanmen syryp ashyp, úıge jaryq nur túsiredi. Bul atadan saqtalyp kele jatqan jaqsy yrym. Tań bozynda túndik ashqan kelin baqytty kelin, ol syrtyń jaryǵymen birge , óziniń de kóńil jaryǵyn úıdegilerge qosa túsiredi, " Erte turǵan erdiń yrysy artyq, erte turǵan áıeldiń bir isi artyq" degen ata sózi men taǵylymy osyǵan baılanysty aıtylǵan. Besinshi, Túndiktiń úsh baýy sheshilmeı únemi beldeýge baılaýly turady da, bireýi ǵana sheshiledi. Munda qaı baýdy aǵytý , sol sáttegi jeldiń baǵytyna qaraı bolady. Úıtkeni úı ortasyna jaǵylǵan ottyń tútini shaǵyraqtan shyǵady. Jel baǵytyn baǵý soǵan baılanysty bolady. Altynshy, Kún jaýyn ne qar jaýǵan kúnderi túndiktiń bir sharshy buryshyn uzyn baqanmen kóterip , bir úshyn jelbaýmen , ýyqqa myqtap baılap qoıady. Súıtse úıge aýa ótip, jaryq túsirip turady.
Qazaq sheberleri túndiktiń tórt buryshyna qoshqar múıiz, arqar múıiz, qaz moıyn, buǵy múıiz, qustumsyq syndy oıý- órnek basyp óte sándep jasaıdy. Úıtkeni túndiktiń atqarar roly qazaq saltynda óte joǵary baǵalanady. Atam qazaqta
" Túndigiń tútindi bolsyn, túndigiń tozbasyn",
" Túndiksiz úı bolmas, tútinsiz kúı bolmas",
dese, ashýlanyp qarǵaǵandy" túndigiń ashylmaı, kúliń shashylmaı qalsyn", " Túndigińnen tútin shyqpasyn" deıdi. Jalpy alǵanda bir aýylda qansha otbasy bar dep júrmeı - aq, búl aýylda qansha túndik, qansha tútin bar deı salady.

4. KIIZ ESIK

Kıiz esik - qazaq kıiz úıiniń aǵash jáne kıiz esigi degen eki esigi bolady. Onyń aǵashtan jasalǵan esigin " Syqyrlaýyq" dep ataıdy. Al shıden toqylyp, kıizben qaptalǵan , joǵary túrilip ashylatyn esikti " Kıiz esik" dep ataıdy. Kıiz esiktiń tý syrtyn ólshep pishilgen kıizben, esikke dálep keletin jerin toqylǵan shımen astarlaıdy. Jıegin qurmen jıektep tigedi. Munda kıiz esik keıde syqyrlaýyqtyń syrtynan ustalsa, keıde syqyraýyqsyz da kıiz esiktiń ózin jalań ustaıtyn tustary da bolady.
Kıiz esik - syqyrlaýyqty tutas jaýyp turýdan qos esiktiń eki bosaǵasynan esh ashyq jer qaltyrmaı qymtap turýy kerek. Kıiz esik - syqyrlaýyqtyń mańdaıshasynan ıaǵnı kerege basynan tómengi tabaldyryqqa deıingi aralyǵynyń eni 1 .2 metr, kerege basynan , shańyraqqa deıingi aralyǵynyń úuzyndyǵy 60 santımetr bolyp keledi. Jalpy uzyndyǵy úıdiń bıiktigimen birleı bolady. Keıde kıiz esikti kelteleý de jasaıdy. Onda mańdaıshadan shańyraqqa qaraı kóteriletin jerinen ıyq shyǵaryp, ýyq qarnynyń ortan beline deıin jetkizip , shańyraqtan tómendeý etip ornalastyrady. Muny " Kete esik" dep ataıdy.
Esikti sándi etip kórsetý úshin onyń ishi - syrtyna qoshqar muıiz oıý salady. Esińtiń jińishkerip baryp toqtaıtyn úshyna myqty baý taǵady. Ol baýdy shańyraqtan asyra alyp , esik mańdaıshasyna tartyp baılap tastaıdy . Sonda kıiz esik ary - beri jyljymaı myqty ornyǵyp turady. Ol baýdy - " Esik baý" dep ataıdy.

5. IRGE ShI

Irgeshı- kıiz úıdiń kerege syrtynan ustalatyn, arnaıy shı toqý ónerimen áshekeılep , ár tal shıdi arshyp, onyń syrtyn ár alýan boıaýly jún jippen kestelep orap toqyǵan, úıdiń qańqasyna jatatyn kórkem úı jabdyǵyn - " Irgeshı" dep ataıdy.
Kıiz úıdiń shańyraǵyn kóterip, ýyǵyn shanshyp, keregesin qalap bolǵan soń, kerege syrtyn tutastaı qorshap, aınaldyra ustaıdy. Ol irgeden sýyq ótkizbeıdi, jel kirgizbeıdi. Syrtqa jyl