Esengúl Kápqyzy: Bizdiń qoǵam ózin Reseıdiń bir bólshegi retinde sezinedi

Jaýap:

Qaı kezde ekeni esimde joq, osy «Túrkistan» gazetinde jumys isteı bastaǵan jyldary bolatyn. Meniń joldasym «Áskerı bılet» almaqshy bolyp áskerı komıssarıatqa bardy. Sóıtse oǵan sonaý KSRO-dan qalǵan qyzyl bıletti beripti. Qazaqstan táýelsizdik alǵanynyń 10-15 jyldyǵy qarsańy bolatyn. Bul men úshin tóbemnen jaı túskendeı oqıǵa boldy. Sosyn jańaǵy bıletti sýretimen gazetke «Ásker de SSSR-di qımaıdy eken» degen taqyrypta berip jiberdik. Apta ótken joq, sol kezdegi osy salaǵa jaýapty bir generaldan hat keldi. Olar hatynda aqtalypty, qaǵaz jetpeı jatqanyn, Qazaqstannyń óziniń bıletterin jasaýǵa ýaqyt bolmaı jatqanyn jazypty. Sodan apta ótken joq áskerı komıssarıatqa qaıta shaqyryp, qyzyl bıletterdi berýdi toqtatqanyn, onyń ornyna ýaqytsha aq qaǵaz berip jatqanyn aıtty.

Ekinshisi, Qazaqstanǵa Rım papasy resmı saparmen kelip ketkennen keıin sol kezdegi Syrtqy ister mınıstri Qazaqstannyń beldi bir orystildi aqparat quralyna suhbat berip, «Rım papasynyń saparynan keıin, Qazaqstanda katolık dinin qabyldaýshylar kóbeıdi» depti. Osyǵan oraı, «Toqaevtyń súıinshisi» degen maqalam shyqty. Toqaev maqalam shyǵysymen, bul maqalaǵa ózi jaýap qatty.

Úshinshisi, 2003 jyly «Bilim berýdiń 2004-2015 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» týraly jıi talqylap, UBT-ynyń artyqshylyqtary men kemshilikteri jaıynda kóp másele kóterdim. Sonymen birge, qazaq mektebiniń túlekteriniń jyl saıyn artyp kele jatqanyna qaramastan, memlekettik oqý granty nege 50*50 paıyz deńgeıinde bólinetindigin jıi áńgime ettim. Nátıjesinde, Jaqsybek Qulekeev (sol kezdegi Bilim jáne ǵylym mınıstri) qabyldaýyna shaqyryp, arnaıy suhbat berdi jáne sol jyly memlekettik bilim granty 60*40 paıyz úlesimen, qazaq túlekteriniń paıdasyna artatynyn jetkizdi. Bul az da bolsa, qazaq máselesiniń sheshimin tabýǵa jasaǵan qadamdarym dep oılaımyn. Jalpy, áleýmettik problemalardy óte jıi kóterdim, bárine der kezinde jaýaptar berildi, óz deńgeıinde sheshimin tapqandary da, tappaǵandary da jetip artylady.

Sálemetsiz be, sizdin saıası taldaýlaryńyzdy «Túrkistan» aptalyǵynda oqyp turamyn. Taldaýlaryńyz maǵan unaıdy. Jalpy, qazaq baspasózinde ekonomıka, saıasat taqyrybynda qalam terbeıtin jýrnalıster azdaý. Sizdiń oıyńyzsha, saıasat taqyrybynda tereń taldaı alatyn, jan-jaqty jýrnalıst bolý úshın qalaı mashyqtaný kerek? Siz ózińizdi qalaı jetildirdińiz?

Jaýap:

– Tájirıbeli mamandardy kóp tyńdaý kerek dep oılaımyn. Onyń syrtynda, kóp izdený qajet jáne jalyqpaǵan jón. Saraptama degenimiz, kabınetińde otyryp, kópirip oı aıtý emes, sol oqıǵaǵa qatysty adamdardy áńgimege tartý. Sondyqtan onyń eńbegi aýyr. Qazir jýrnalısterdiń biliktiligin arttyrý maqsatynda túrli semınar-trenıngter uıymdastyrylady. Solardy tyńdap, qatysyp júrse, únemi izdeniste bolsa deımin. Eger, orta joldan «men jettim, toldym» dese, onyń toqyraǵany.

Oralman degen ataýǵa qalaı qaraısyz?

Jaýap:

– Qazaqta ortaq ıdeıaǵa jumylýdan góri, bóliný basym bolyp barady. Júzge bólinetinimiz azdaı, qalalyq qazaq, dalalyq qazaq, orystildi, qazaqtildi bolyp bólinemiz. Onyń syrtynda dinı kózqarasymyz úshin bólinemiz. Oǵan jergilikti, oralman degen bólinýshilik paıda boldy. Jalpy, qazaqty bólýge baǵyttalǵan mundaı ataýlar maǵan túrpideı estiledi.

Elge qashan keldińiz?

– 1990 jyly. Sol kezdegi M. Kırov atyndaǵy, búginde Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine oqýǵa tústim. Kósh legi áli bastalmaı turǵan kez edi, alaıda bizdiń Atamekende, Almatyda oqýǵa degen yqylasymyz erek bolatyn. Sol armanymyz oryndalǵanda, kókke tóbemiz eki eli jetpeı qalǵandaı sezingenimiz bar.

Jazǵan maqalańyz úshin jaýapqa tartylyp kórdińiz be?

– Boldy. Biraq, sotqa jetkizbeı ózara kelisimmen aıaqtalǵany ras. Memlekettik til týraly jazǵan bir maqalam úshin sheneýniktiń artymnan sham alyp túskeni de bar. Degenmen, ádildik meniń jaǵymda boldy.

Salamatsyzdar, meniń saýalym: jalpy, Qazaqstandaǵy kóshi-qon prosesterin óte júıeli túrde jáne jıi kóteretinińizdi bilemiz. Qandaı da bir máseleniń sheshilýine muryndyq bola aldyńyz ba?

– Kóshi-qon máselelerin men áli kúnge deıin nazarymnan shyǵarǵan emespin. Alǵashqy jyldary qordalanǵan problemalar óte kóp boldy. Ol – azamattyq alý máselesine tikeleı tirelip jatty. Sol kezde osy problemany kóterip qana qoıǵan joqpyz, Parlament depýtattaryna problemalardy jıi qoıyp ta júrdik. Nátıjesinde 2001 jyly «Azamattyq týraly» zań qabyldandy, sóıtip, oralmandardyń azamattyq alýy jeńildedi. Byltyr Qytaıdaǵy qazaqtardyń Qazaqstanǵa kelý úshin vıza rásimdeý máselesiniń qıyndap ketkeni jaıynda jazdyq. Úrimjige ádeıilep at basyn buryp, ondaǵy Pasport jáne vızalyq bólimge baryp, vıza máseleleriniń qalaı oryndalyp jatqanyn kózimizben kórdik. Qazir ol másele de bir júıege tústi. Tereshenko úkimetiniń kezinde «№791 Qaýly» degen boldy. Ol Qaýly boıynsha shetten kelgen ulty qazaq azamattar Qazaqstan azamattarymen birdeı deńgeıde jeńildikterge ıe boldy. Alaıda ol Qaýlynyń kúshi kóp Qaýlymen birge joıylyp ketti. Osy máseleni jıi áńgime ete júrip, №525 Qaýlynyń qabyldanýyna túrtki boldyq. Ol Qaýly boıynsha, oralman kýáligine ıe bolǵan árbir azamat azamattyǵyn almasa da, zeınetaqy rásimdeýge, RNN jáne SIK alýǵa, túrli járdemaqylaryn alýǵa múmkindik aldy.

Byltyr «Azamattyq týraly» zańǵa engizilgen ózgertýler men tolyqtyrýlarǵa oraı, oralmandar Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty atanýy úshin kelgen eliniń azamattyǵynan shyqqany týraly anyqtama talap etiletin bap engizilip ketti. Nátıjesinde bir jylǵa jýyq oralmandar azamattyqqa qujat ótkize almady. Biz osy máseleni taǵy da qaıta qaıta qońyraýlata berdik. Aqyry, Prezıdenttiń arnaıy jarlyǵymen bir jylǵa jetpeı atalǵan baptyń kúshi oralmandar úshin joıyldy. Demek eńbegimiz esh bolyp jatqan joq degen oıdamyn.

Baıanólkedegi qandastardyń taǵydyrynan alańdaýǵa negiz bar ma? ulttyq qundylyqtaryn endi qansha ýaqytqa deıin saqtaı alady?

–  «Baıan-О́lgıı aımaǵy,

Buzylmaǵan qaımaǵy» dep kezinde marqum Murat Bushataıuly jyrlaǵandaı, bul ólkede qazaqtyń jeke bir otaýy qalyptasyp, qazaq mádenıetine, rýhanııatyna ólsheýsiz úles qosty. Baıan-О́lgıı aımaǵy 1940 jyly ulttyq aımaq retinde ashylǵanda qazaqtardyń sany 33 000-nyń aınalasynda bolǵan eken. 1990 jyly Baıan-О́lgııde 200 myńǵa tarta qazaq boldy. Solardyń 100 myńnan astamy Qazaqstanǵa qonys aýdardy. Ázirge Baıan-О́lgııdegi statıstıkalyq mekemelerdiń esebi boıynsha onda áli 150 myń qazaq ómir súredi. Naryq kezeńinde  materıaldyq qıyndyqtardyń týyndaǵany, rýhanııattyń daǵdarysqa ushyraǵany anyq. Qazaqy tárbıemen sýsyndatyp, boıyma ulttyq rýhty darytqan osy bir kıeli ólkeniń bolashaǵy alańdatady, árıne. Biz sońǵy ret onda 2008 jyly boldyq. Sol kezdegi saparymyz jaıynda jazǵan «Baı-ólkeden kósh keledi» atty maqalamda ondaǵy ulttyq máseleler jaıynda egjeı-tegjeıli jazdym. Sol kezde biz mektep bitirgen kezeńmen salystyrǵanda, О́lgıı kóshelerinde mońǵol tiliniń kóbirek estiletinin jáne ata-analardyń qazaq mektebinde oqý sapasyn tómen degendi jeleý etip balalaryn mońǵol mektebine kóbirek bere bastaǵanyn jazdym. Máselen, biz oqyǵan I on jyldyq dep atalatyn Ikeı Mázimuly atyndaǵy mektepti 1990 jyly 1000-ǵa jýyq túlek támamdaǵan bolatyn. Sol jyldary básekelestik te joǵary edi. Sonda qaladaǵy jalǵyz mońǵol mektebin nebári 250 bala támamdaǵan. Qazir sol II onjyldyqta oqıtyndardyń sany men I onjyldyqta oqıtyndardyń sany teńesipti. Al rýhanı qundylyqtardyń jurnaǵyn baıanólgıılik zııalylar saqtap qalýǵa, damytýǵa kúsh salýda. Degenmen, buryn «Jańa ómir» atymen shyǵyp kelgen «Jańa dáýir» gazetiniń, «Shuǵyla» jýrnalynyń taralymy da, merzimdiligi de azaıǵan. Ol jerde turaqty túrde kúnine bir saǵat habar taratatyn jergilikti radıo ǵana mońǵol bıýdjetinen qarjylandyrylady. Ol jalpy Mońǵolııada dotasııada otyrǵan jalǵyz aqparat quraly. Qalǵandary jekemenshikke ótken. Onyń syrtynda Baıan-О́lgııdiń tynys-tirshiligin baıandaıtyn www.baiolke.com saıty bar. Buryn Keńes odaǵy kezinde dotasııamen jazdyryp alatyn qazaqstandyq merzimdi basylymdar bul kúnderi Baıan-О́lgııge jetpeıdi, esesine, «Habar» men «Qazaqstandy» ólgıılik kórermen kórip otyr. Alaıda, ol tek О́lgııdegi 30 myń halyqqa ǵana jetedi. Al aýyldarda turyp jatqan qazaqtar búginde aqparattyq vakýýmde ómir súrip otyr. Osy problemalardy tizbekteı otyryp, men birneshe maqalalar tizbegin jazdym. Qazaq rýhanııatyna ólsheýsiz úles qosqan Baıan-О́lgııdiń jetpis jyldyq mereı toıyn únsiz, eleýsiz ótkizip jiberýge bolmaıtyny jaıynda oı qozǵadym. Alaıda, qoǵam qaıratkerleri oǵan kómek qolyn sozýǵa daıar bolǵanmen, bılik únsiz. Menińshe, Qazaqstan Baıan-О́lgııge óziniń bir jyraqtaǵy otaýy retinde qol ushyn sozǵany abzal. Olaı etpegen jaǵdaıda ondaǵy qazaq rýhanııatynyń jaǵdaıy múshkil.

Jazǵann maqalańyz úshin jaýapqa tartylǵan kezińiz boldy ma?

Buǵan jaýap berdim-aý deımin.

Din talaptaryn qanshalyqty oryndaısyz?

- Álhamdýlla, musylmanbyz. Alaıda, bes ýaqyt namaz oqyp, musylmandyqtyń barlyq sharttaryn oryndaımyn dep ótirik aıta almaımyn.

Túrkistanda kóp júrdińizǵoı, sharshamadyńyz ba ol jaqtan?

- «Túrkistan» ózindik bet-beınesi bar, qazaqtildi basylymdar ishinde taralymy da, yqpaly da erek basylymdardyń biri. Árıne, onda jumys istegenime on jyldan asty. Biraq, «Túrkistanda» qyzmet ete júrip, VVS, Azattyq sekildi halyqaralyq radıoda jumys isteýge, www.tarlan.kz saıtynyń jaýapty redaktory bolýǵa múmkindik aldym. 2009 jyldan beri «Minber» jobasyn qolǵa alyp, ınternette qazaqtildi kontenttiń kóbeıýine at salysyp júrmin. Sondyqtan, «Túrkistan» gazetine jáne onyń basshylaryna rahmet aıtamyn, qolymdaǵy basqa da múmkindikterdi paıdalanýǵa múmkindik bergeni úshin.

Qyz balaǵa tilshi bolý qanshalyqty durys, meniń de tilshi bolǵym keledi? Biraq, aǵaıym, tilshi bolýdy murat etpe, qyz balaǵa jaraspaıtyn jumys dedi, bul týraly ne oılaısyz?

-  Kezinde qoǵamda qyzdan jýrnalıst shyqpaıdy deıtin túsinik basym bolǵan. Alaıda, qazirgi jýrnalısterdiń basym kópshiligi qyzdar. Olardy basshylyq qyzmetke jibermese de, aıtýly jýrnalıster kóp. Sondyqtan ol qyzǵa jaraspaıdy deýge óz basym kelise qoımaımyn. Alaıda, qyzdyń basty mindetti – jar súıý, ana bolý ekendigin umytpaý qajet. Kúıeýge shyqqannan keıin, ony aryqaraı jalǵastyrý-jalǵastyrmaýdy qabyrǵańyzben aqyldasa jatarsyz.

Qazaq kóshi-qonynyń toqtaýyna ne sebep dep oılaısyz? Jalpy, oralmandarǵa degen durys kózqaras qalyptasty ma?

- Kósh toqtady. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Buǵan joǵaryda otyrǵan basshylardyń durys yqpal etpeýi jáne jemqorlyq tikeleı áser etti. Menińshe, joǵarydaǵy sheneýnikterdiń toqsan paıyzynyń qanynda ultshyldyq joq. Olar sonaý keńestik júıeden qalǵan kózqaraspen, «ultshyl» degen sózden ólerdeı qorqady. Sol sebepti de qazaq máselesine qyryn qaraıdy. Biz buǵan deıin qoǵam sanasyn túbegeıli ózgertý úshin otarsyzdandyrý saıasatyn júrgizýimiz kerek edi. Bizdiń qoǵam ózin áli kúnge deıin Reseıdiń bir bólshegi retinde sezinedi. Táýelsiz sanany qalyptastyrmaı turyp, oralmanǵa degen durys kózqarasty qalyptastyrý qıyn. Árıne, jekelegen saıasatkerler «oralmandy» óz baýyrynan bólip qaraýdyń qatelik ekenin túsinedi. Jáne ony ashyq aıtyp ta júr. Máselen, osy «Qamshy» saıtynda onlaın konferensııada bolǵan, «Nur Otan» partııasynyń hatshysy Erlan Qarın bolashaqta bul kózqarastyń túbegeıli ózgeretinin aıtypty. Men de osyǵan qosylamyn. Qazaq máselesi sheshilgen kezde, oralman problemasy da sheshiledi.

Qazaq ulttyq memleketin qurý jolynda biz neden utylyp júrmiz, nede uttyq?

- Bul suraqtyń jaýabyn aldyńǵysynan tabýǵa bolatyn shyǵar dep oılaımyn. Biz jas urpaqtyń sanasyna táýelsizdiktiń qunyn sińire almadyq. Aıtalyq, biz Qazaq handyǵynyń 555 jyldyǵyn, Abylaıhannyń 300 jyldyǵyn, Alashordanyń 90 jyldyǵyn toılaýdy  umytyp kettik. Táýelsizdiktiń sımvoly bolatyn Han Keneniń tulǵasyn zoraıta almadyq. Kerisinshe, sheneýnikterimiz Almatyny otarshyldyqtyń tańbasyndaı Alma-Ata dep ataýdy kóksep júr, Petropavl men Pavlodardy qazaqy ataýmen ataýǵa qulyq tanyta almaı kelesiz. Jaqynda Petropavlǵa jolym tústi, strategııalyq obektilerdiń biri bolyp sanalatyn Petropavl vokzalynyń áli kúnge deıin Reseı qolynda ekenin estigende jaǵamdy ustadym. Sondyqtan, eń basty utylǵanymyz dep ulttyq rýhty sińire almaı otyrǵanymyzdy aıtar edim, utqanymyz – shekaramyzdy bekemdegenimiz.

Siz basqaratyn «Minber» jýrnalısterdi qoldaý ortalyǵy sońǵy jyldary ınternettiń damýyna úles qosyp keledi. Ol qalaı ashyldy jáne qandaı maqsatty kózdeıdi?

- «Minber» jýrnalısterdi qoldaý ortalyǵy 2009 jyldan bastap istep keledi. Maqsatymyz qazaq ınternetiniń damýyna az da bolsa úles qosý. Sol maqsat jolynda biraz ister tyndyrǵan sekildimiz. Onyń baǵasyn ózgeler bersin.

Esengúl Kápqyzy! Sizdi men qazaq jýrnalıstıkasyndaǵy jańa medıa tehnologııalardy damytýshy retinde tanyımyn. Jalpy búgingi kúni qazaq tildi saıttardyń damý qarqynyna qandaı baǵa beresiz?

- Internetti entýzıazıster damytyp jatyr. Memleket tarapynan júzege asqan sátti jobany aıta almaımyn. Qazir «Samuryq Qazyna» qazaqsha ýıkıpedııany damytýǵa qol ushyn sozýda. Al alysqa barmaı-aq qazir bárimiz hat alysatyn, agentte bir-birimizdi izdeıtin «Moı mır» sekildi áleýmettik portaldy damytý qolǵa alynbaı keledi. www.nur.kz portaly www.mail.ru-di almastyrýdy kózdeıdi. KZ domeninde demeseń, ol qazaq tilinde jasalmaǵandyqtan, onyń «Moı mırden» aıyrmashylyǵyn kóre almaı otyrmyn. Qazaqtildi jekelegen saıttar damyp keledi. Ásirese, «Abaı» saıtynyń qazaqy qoǵamdyq sanany qalyptastyrýda orny erekshe. Qazir kz. domeninde 70 myńǵa jýyq saıt tirkelgen, sonyń 700-i ǵana qazaq tilinde. Iаǵnı nebári 10 paıyzy. Al sol 700 saıttyń barlyǵy birdeı qyzmet etip tur ma, ol jaǵy taǵy kúmándi.

Sizdiń oıyńyzsha búgingi kúngi eń ózekti problema?

- Jas urpaqty ulttyq rýhta, zamanaýı deńgeıde tárbıeleý. Danııar Áshimbaev degen saıasattanýshy qazaq eli tek qana qazaq tilinde sóılese HÚIII ǵasyrǵa qaıta baramyz dep qorqady. Shyn mánisinde óziniń ulttyq bet beınesin saqtaı otyryp, zamana kóshinen qalyp qoımaı, órkenıetke qol jetkizip otyrǵan el az ba? Sondyqtan, ulttyq rýhy myqty, jańa tehnologııalardy sheber meńgergen urpaq kerek bizge.

Esengúl apaı, qalyńyz qalaı?

«Minber» qory aldaǵy ýaqytta aımaqtarda qaı jerlerde trenıng ótkizedi jýrnalısterge arnalǵan? Osy týrasynda aıtyp ótseńiz.

-Sálem, Maqpal, rahmet!

Alda Atyraýda semınar-trenıng ótkizý josparlanyp otyr. Sonymen bıylǵy josparymyz támam bolmaq.

Qazirgi jastardyń boıynda qandaı qasıetter joǵalyp barady dep oılaısyz?

- О́z eline, óz rýhanııatyna degen qurmet azaıyp bara ma dep qorqam. «О́zińdi óziń syıla, jat janynan túńilsin» deıdi qazaq. Biz sol ózimizdi ózimiz syılaýdy umytyp baramyz.

Jýrnalıstıka salasynda arty shýǵa ulasquan qaıdaı materıalyńyzdy aıta alasyz? Nemese jýrnalıstik zertteýińiz bálkim esińizde shyǵar

- Jaqyn arada Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi quramyndaǵy Kóshi-qon komıtetiniń tóraǵasy bolǵan Qabylsaıat Ábishevtiń bir dóńgelek ústelde «Mońǵolııadan keletin mamandardyń 90 paıyzy saýatsyz» degen málimdemesine oraı, «Túrkistan» gazetinde atyn umytyp otyrmyn oǵan qarsy ýáj aıtyp maqala jazdym. Sodan keıin Qabylsaıat Ábishev «Habar» arnasyndaǵy «Betpe-bet» baǵdarlamasy arqyly dúıim jurttan keshirim surady. Bul týraly tek men ǵana emes, «Almaty aqshamy» gazeti, «Jas Alash» gazeti shý kótergen bolatyn. Demek, qoǵamdyq pikirdi týǵyzý úshin jáne sheneýnikterge yqpal etý úshin únemi birge shý kóterip otyrý qajet.

Assalaýmaǵalaıkúm, jeke ómirińiz týraly oı bólise otyrsańyz?

- Turmystamyn, bir balam bar. Joldasym Baqytbek Bámishuly qazaqtyń belgili aqyny, pýblısıst, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi. Qazir Almaty metrosynda ınjener. «Qazaq Eli» gazetinde jumys istep júrgen kezimde tanysyp, otbasyn qurdym. О́zi shyǵarmashylyq adamy bolǵandyqtan bolar, meni únemi qoldap, túsinistikpen qaraıdy.

Esengúl, aınalaıyn! Qazir jas jýrnalısterdi daıyndap, bilim berýdegi eńbegiń eren! О́ziń ádebıet salasynyń mamanysyń, joldasyń Baqytbek ınjener. Biraq, ekeýiń de myqty jýrnalıst, pýblısıst ekendikterińe oqyrman kóz jetkizgen. Sonda jalpy jýrnalısti qabiletpen ǵana meńgerýge bolady eken. Endeshe, qaptaǵan jýrfaktardyń ne keregi bar?

- Qazir kóptegen oqý oryndaryndaǵy jýrnalıstıka kafedralary búgingi talapqa saı bolmaǵandyqtan, jabylyp jatyr. Dál osy másele ótkende teledıdardaǵy bir baǵdarlamada da áńgime ózegine aınaldy. Mysaly, Germanııada jýrnalıstıka mamandyǵyn oqytatyn fakýltetter joq eken. Biraq, jýrfaktardy múldem jaýyp tastaýǵa bolmaıdy. Olardyń sapasyn arttyryp, biliktilikti joǵarylatý kerek. Sol sekildi jýrnalıstıkany ekinshi mamandyq retinde oqytýdy qoldaǵan abzal. Máselen, ekonomıka fakýltetin bitirgen jastardyń arasynda jýrnalıst bolýdy kókseıtinder az emes, olardy jýrnalıstıkaǵa baýlyp jiberse, jaqsy ekonomıst jýrnalıst shyǵar edi. Sany bar, sapasy az jýrfaktardan góri sapaly bir qadam oılap tapqan jón sekildi.

Men sizderdiń Minber saıttaryńyzdyń turaqty oqyrmanymyn. Árqashan jaqsy jańalyqqa qýanyp, oıly jazbaǵa kúrsinip júremin. Sizder Minber jobasyn ne úshin arnaýly qolǵa alyp, sońyna túsip damytpaısyzdar? Bul oıda joq pa? Minberde sizden basqa kimder jumys isteıdi?

- Árıne, oıda bar. Biraq, shyǵarmashylyq jáne materıaldyq múmkindik jol bermeıdi. Shama sharqymyzsha súırep kelemiz. «Kúsh qazandaı qaınaıdy, beldeserge  dármen joq» degendeı oı kóp, qarjy joq. «Minberdiń» kún ótken saıyn qatary molaıyp keledi. Baqytbek Bámishuly, Ashat Erkimbaı, Meıirjan Áýelhan, Baqytgúl Salyhova, Talǵat Baınazarov, t.b. kásibı mamandar bizdiń múshemiz.

Minber jaıly Meıirjannan kóp estımiz. Árqashan joldaryńyz ashyq bolsyn! Ulttyń sózin sóıler, soıylyn soǵar soıly jazbalaryńyz molaısyn! Shettegi aǵaıynnyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap júrgen ıgi úrdisterińiz damı bersin. Suraǵym, Sizder qarjyny qaıdan alasyzdar?

- Rahmet! Turaqty qarjy kózi joq. Túrli jobalarǵa qatysamyz, granttar utyp alamyz. Sonymen oıǵa alǵan jobalarymyzdy júzege asyramyz. Kóbinese halyqaralyq qorlarǵa ıek súıeımiz.

Túrkistan gazetiniń artyqshylyqtary jaıly ne aıta alasyz?

- «Túrkistan» ózindik baǵyt baǵdary qalyptasqan, sarabdal sarapqa jaqyn, kez klegen máselede asyǵystyq tanytpaıtyn basylym. Qazir «Nur medıa» medıatobynyń quramynda.

Qazaq jýrnalıstıkasy jaıly sóz bolsa boldy ylǵyı láppáıshil, óz kóleńkelerinen ózderi úrkip júretin qorqaq bas redaktorlar men kóshirmeshil, izdený úrdisi bolmaıtyn jáne jalaqysy tómen, baspanasyz qańǵyryp júrgen jýrnalıster elesteıdi. Buǵan ne sebep dep oılaısyz? Bılik saýsaqpen sanap alarlyq qazaq jýrnalısterin nege osynsha sorlatyp qoıdy? Álde bul ultty qurtýdyń myńnan bir amaldarynyń biri me?

-  Qaıtalap aıtaıyn, bunyń bári bıliktiń qazaq máselesine degen qyryn qaraýynyń kesiri. Bul ultty qurtýdyń amaly degen oıdan aýlaqpyn. Tek qazaqtyń problemasyna murnyn shúıirip úırengen ádetimizden jazbaı kelemiz. Mysaly, «Vremıa» gazetiniń memlekettik tapsyrystan alatyn qarjysy bizdiń gazetten áldeneshege artyq. Alaıda, olardyń redaksııalyq saıasatyna bılik aralasyp otyrǵan joq qoı. Eger, aralasyp otyrsa, «Vremıa» dál búgingideı erkin jaza almas edi. Al qazaq gazetterine beretin nápaqasy azǵana, biraq olardyń árbir jazǵanyna shúıligip, erkin qımyldatpaıdy. Menińshe, qarjy bólinse de, aqparattyq saıasatyn erkin júrgizýge mursat berý kerek.

Minberdegi jazbalardan, blogdardan qarap otyrsaq siz ylǵı da issaparda júresiz, jumyspen ár tarapty sharlap júrgenińiz. Sizdiń otbasyndaǵy analyq orynyńyz, bala tárbıesi, januıadaǵy taýsylmas kúıbeń tirshilik degendeı… bulardy qalaı retke keltiresiz? Jalpy, ana, bolashaq ana bolatyn jas qyzdar kásibi men otbasylyq ómirin qalaı ushtastyrsa bolady dep oılaısyz?

- Jalpy, is-saparlarǵa az shyǵýǵa tyrysam. Jylyna bir-eki ret degendeı. «Minberdiń» aımaqtarda semınar ótkizip jatqany bıyl ǵana. Buǵan deıin Almaty, Astana qalalarynda ótken edi. Ári tórt qalada tórt semınar ótkizýdi moınymyzǵa alyp otyrmyz. Balamdy qazir baqsha tárbıelep jatyr. Kelesi jyly mektepke barady. Sol kezde problema bastalatyn shyǵar. Jaqyndarym kómekke keledi. Jalpy, bul rette bolashaq otbasylardyń ózara túsinistigi kóp ról oınaıdy. Aıtarym, sizdiń eń basty boryshyńyz ana bolý, jar súıý ekenin umytpasańyz eken.

Resmı organdar tarapynan nemese jeke(belgisiz) adamdar jaǵynan qorqytyp-úrkitýler boldy ma jýrnalıstik ómirińizde? Bolsa olardy qalaı birjaqtyly ettińiz?

- Boldy, árıne. Kim biledi, Alla kómektesken shyǵar?!

Siz qazaq elindegi oralman taqyrbyn kóterip júrgen qarymdy qalam ıeleriniń, jýrnalısterdiń birisiz. sonda osynshama jyl alysqanda sizderge osy oralman týraly qalyń qazaq elindegi turǵylyqty jurtqa durys tanym-túsynik qalyptasyrýǵa múmkindik bolmady ma? Oǵan ne kedergi? Bılik sirá neden qorqady?

- Bálkim, bılik qazaqtyń qara ormandaı kóbeıýinen qorqatyn shyǵar. Dúnıejúzi qazaqtarynyń II quryltaıynda Elbasy Nursultan Nazarbaev Qazaqstanda qazaqtardyń úles salmaǵy 70 paıyzǵa jetse, qazaq máselesi ózinen ózi sheshiletin bolady degen edi. Sodan beri eki quryltaı ótti, qazaqtardyń resmı sany 63 paıyzǵa jetti. Buǵan oralmandardyń qosqan úlesi kóp. Oralman tek qazaqtyń sanyn kóbeıtip ǵana qoıǵan joq, sonymen qatar qazaqtyń rýhanııaty men mádenıetine orasan zor úles qosty. Osydan jıyrma jyl buryn Qazaqstanǵa at basyn burǵan otbasylardyń sábıleri jıyrmadan asty. Bir býyn aýysty. Olar jergilikti halyqpen birge orys, aǵylshyn tilderin de erkin meńgergen jáne túrli salalarda eńbek ete bastady. Jýrnalıster, ásirese, orystildi jýrnalıster oralmandardyń Atamekenine bergenin saralaǵanda, osy bir faktordy umytyp kete beredi. Qazir mıllıonǵa jýyq qazaq keldi deımiz, al olardyń atamekendegi ósimin sanap jatqan kim bar? Aıta almaısyz? Demek, salıqaly, sarabdal sarap joq. Daýryǵý basym.

Atqarǵan árbir jumysyńyzǵa árqashan tabys tileımin. Denińiz saý, bala-shaǵańyzdyń ıgiligin kórińiz! Siz sııaqty ulttyń, ulystyń, qalyń qazaqtyń qamyn oılar azamattar kóbeıe bersin!

Rahmet!

Sálemetsizbe, shetten kelgen qandastardyń, ásirese osynda JOO bitirip shyqqan oralman qandastardyń oqýyn tamamdap shyqqannan kein, orys tilin bilmeýi saldarynan jumysqa ornalasýy qıynǵa túsip júrgeni jasyryn emes. Osy másele jónindegi ózińizdiń jeke kózqarasyńyzdy bilgim keledi.

- Orys tili bárimizdi de qınaǵany belgili. Ázir de qınap keledi. Bul bizdiń bıliktiń orystildi bılik ekeniniń kórinisi. Bizden ózge memleketterde memlekettik tildi bilmegenderge nan taýyp jeý qıyn, al bizde, kerisinshe, memlekettik tildi bilmeı-aq, karera baspaldaǵynda óse berýge bolady. Al orys tilin bilmeıtinder memlekettik qyzmetke syǵalaı almaıdy. Paradoks. Basqa aıtarym joq. О́z qundylyǵyn ózi qurmettemegen eldiń erteńi ne bolaryn kim bilsin!

Sálemetsiz be Esengúl apaı. halynyz qalaı ? Sizden bilgim keletini qazaq qyzynan qandaı ınabattylyqty kútesiz? El jurt qazaq qyzdarynyń jaǵymsyz jaqtaryn kóp aıtady. kelisesiz be sol pikirlerge?

- Qyz uıatty da bilýi kerek, batyl bolǵany da jón. Qazirgi ortada ınabatty, ımandy jastar da, betpaqtar da kóp. Sondyqtan, el ishinde bári bar degim keledi. Qazaq qyzy qazaq degen kıeli eldiń betine tańba bolmasa eken.

Esengúl apaı er azamattarymyz áıelderdiń jýrnalıst bolýyna kóp jaǵdaıda qarsylyq bildirip jatady?sizdiń pikirińiz qandaı ???

- Buǵan joǵaryda jaýap berdim-aý deımin!

Salamatsyz ba? Siz óz salańyzǵa qatysy bolsa da birneshe qyzmet atqarasyz. Sonyń bárine ýaqytty qalaı tabasyz, qalaı úlgeresiz?

- «Túrkistan» aptalyq gazet. Onyń maqalalaryn sársenbige deıin bitirýge tyrysam. Beısenbi men juma ózge sharýalarǵa arnaǵym keledi, «Minberdiń» sharýalaryn retteımin. Senbi, jeksenbini otbasyna arnaımyn.

 Qazaqstandaǵy jýrnalısterdiń áleýmettik jaǵdaıy jaıynda pikirińizdi bildirseńiz...

- Byltyrǵy jýrnalıster kúnine oraı, sol kezdegi depýtat Jarasbaı Súleımenov aǵamyz jýrnalısterdi memlekettik qyzmetkerlermen teńestirý jaıynda oı tastady. Mártebesin sóz etti. Sonda «Alash aınasy» gazeti menen pikir alǵan edi. Meniń aıtqanym, jýrnalısterdi memlekettik qyzmetkerlerge teńestirsek, olardyń sóz bostandyǵyna nuqsan keltirýimiz múmkin. Alaıda shetelderdegideı olarǵa ózgeshe bir statýs bergen jón sııaqty. Qazir jasyratyny joq, bıliktiń soıylyn soǵatyn jýrnalısterdiń jaǵdaıy jaqsy. Kerisinshe, oppozısııalyq basylym qyzmetkerleri bıliktiń jaqsylyǵynan góri, qýdalaýyna kóbirek ushyraıdy. Qazirgi jýrnalıstiń kóbi baspanasyz júr, sheteldegideı tapqany bir basynan asyp jyǵylmaıdy. Tirliktiń kúıbińinen asa almaýda. Sol sebepti de jýrnalısterdiń jaǵdaıy jaqsy deı almaımyn.

Esengúl apaı, salamatsyz ba? Sizdiń azamattyq tulǵańyzdy qurmetteımiz. Jańa medıa salasynda da eleýli ister atqardyńyz. Toqtap qalǵan qazaq kóshi týraly suraǵym kelgen. Alaıda, kóshke qatysty biraz suraqtar qoıylǵan eken. tushymdy jaýap alamyz dep senemiz. biraq meni mazalaıtyn basqa jaıt: alys-jaqyn jaqyn shetelden kóship kelgen qazaqtar arasynda qalam ustap, BAQ kóshinde júrgen azamattar kóp eken. Sóıte tura syrttan kelgen oralman qazaqtar týraly jaǵymdy kózqaras qalyptaspady. Álde qalyptastyra almadyq pa?

- Qoǵamnyń tildik turǵydan ekige jarylýy taǵy da bul máselede basty ról oınap tur. Qalam ustap júrgenimizdiń bári qazaqtildi. Qazaq aýdıtorııasyna oralmannyń únin jaǵymdy turǵydan jetkize aldyq. Qalyptastyryp ta úlgerdik. Al orys aýdıtorııasyna, kerisinshe, orystildi áriptesterimiz, oralmannyń kelýine qarsy áriptesterimiz keri yqpal etti. Al qoǵamǵa qoǵamdyq pikir týdyrý jaǵynan orystildilerdiń dáýreni júrip tur. Ásirese, joǵary bılikke yqpal etý turǵysynan. Men kináni osydan izdeımin.

Qurmetti Esengúl Kápqyzy! Sizdiń qalamyńyzdan shyǵyp júrgen ult múddesi tóńiregindegi janaıqaı maqalalaryńyzdy ásirese myń jasaǵyr «Túrkistan» atty basylymnan oqyp rıza bolamyz. Tilerim, qalamyńyz muqalmaı ult janashyry bolyp júre berýińizge Alla qoldaý bersin dep tileımin. Endi meniń bir suraǵym, qazaq qoǵamynda alfavıtti aýystyrý jaıynda oqtyn-oqtyn máseleler kóterilip júr. Máselen, Latyn qarpine aýystyrý máselesi de kóp aıtylady. Ázirge tarazynyń eki basynda otyrǵandar ıtjyǵyspen keledi. Biri qaripti latynǵa tez arada aýystyrý kerek dese, endi biri ol tipten bolmaıdy degen syńaıda. Osyǵan Siz ne aıtar edińiz?. Árıne, bul máselege meniń de óz aıtarym bar. Biraq artynan. S-n Telman

- Latyn álipbıine kóshý arqyly biz sanadaǵy rýhanı táýeldilikten qutylar edik. Tól álipbı – sizdiń jeke el ekenińizdiń taǵy bir sımvoly. Grýzınderdiń, armıandardyń kezinde óz álipbıinde qalýy, ózbekter men ázirbaıjandardyń birden latyn álipbıine aýysýy – sol ulttyq erekshelikke umtylýdyń belgisi. Egıpetke, Aleksandrııadaǵy kitaphanaǵa barǵanymyzda onyń qabyrǵasynda álemdegi álipbılerdiń úlgisimen biraz jazý jazylǵan eken. Osy jazýlar arasynan kóne túrkiniń rýna jazýlary ottaı basylǵany. Ulttyq maqtanysh sondaıda kókiregińdi kerneıdi eken. Qyzyǵy, orystildi jýrnalısterimiz onyń bizdiń tól jazýymyz ekenin bizden estip bildi.

Surarym, qazaqstan úkimetti qytaıdaǵy barsha qazaq qandastardyń taǵdyryna kóńil bóleme? Nemese biz qaıtýymyz kerek?

- Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń qaıtýy kerektigi bizdiń de basymyzdy aýyrtady. Men «Qytaıdaǵy qazaqtan aıyrylyp qalmaıyq desek» degen taqyrypta birneshe maqala jazdym. Ár maqalam Qytaı basshysy men Qazaq basshysy arasynda strategııalyq áriptestikke oraı jasalǵan árbir kelisim-shart qarsańynda jazylyp otyrdy. «Azattyq» radıosynyń saıtynda da «Qytaıdaǵy qazaq kóshi toqyrap tur» degen taqyrypta biraz áńgime kóterdim. О́kinishke qaraı, odan qandaı da bir nátıje shyǵarǵan úkimetti kórmedim.

Sálem Esengúl ápeke! men sizdi eń alǵash blogker retinde tanydym. neshe jyldyń aldynda wordpress taǵy jeke blogyńyz arqyly siz jónindegi alǵashqy maǵulmatqa bolǵan edim. odan beri siz jóninde de estip kelemin. endi sizden suraıyn degenim- bugingi tańdaǵy qazaq ınternet damýyn qaı deńgeıde baǵalaısyz? jazý ulgisiniń ár turli bolýy ınternet damýymyzǵa bógettikter jasap otyr dep baǵamdaısyz ba? dune qazaqtarynyń aldynda turǵan eń basty problema ne dep sanaısyz..?

Dúnıe qazaqtarynyń aldynda turǵan basty problema - ár memlekette tarydaı shashylyp júrgeni. Álemdegi 15 mıllıon qazaqtyń bir týdyń astynda jınala almaýy. Keıingi kezde dúbirli kóshtiń saıabyrsyǵany, Qazaqstandaǵy qazaqtardyń keıbiriniń ana tilinen, óz  qaǵynan áli jerip júrgeni, Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń ondaǵy tildik saıasatqa baılanysty qytaılanyp bara jatqany, Reseıdegi mıllıon qazaqtyń qazaqtyq rýhynyń qalmaýy, О́zbekstan qazaqtarynyń elge kele almaýy, Baıan-ólgııdegi attóbelindeı qazaqtyń rýhanı ordasynyń quldyraý aldynda turǵandyǵy. Qazaq ınternetiniń damýyna jazýdyń ala qulalyǵy úlken kedergi keltiredi, árıne. Onyń damýy jaıynda joǵaryda aıtyp óttim.

 Esengúl apaı? Jańa medıanyń ókili retinde Mońǵolııadaǵy Qazaq tildi BAQ-dyń kúıine alandaısyz ba? Onda qazaq tildi saıttar bar ma?

- Bul týraly da joǵaryda aıtyp óttim. Onda www.baiolke.com saıty jumys isteıdi. Basqa saıtty bilmeıdi ekem.