Sý tasqynynyń basty sebebi – jahandyq jylyný – Altaı Aınabek

 Bıylǵy sý tasqyny halyqty ábden ábigerge salǵany anyq, biraq sý tasqynyna qatysty halyq áli sý tasqynynyń ne sebepti alapat tasqynǵa aınalǵanyn túsinbeı álek. Al munyń sebebin mamandardan bilý úshin International Center of Climate change Technologies kompanııasynyń bas dırektory Altaı Aınabekpen suhbattastyq.

- Aınabek myrza, qazir elimizde bolyp jatqan sý tasqynyna qatysty ne aıtasyz?

- Eń birinshi, ózimizdiń kompanııany tanystyra ketsem, Bizdiń International Center of Climate change Technologies Abý-Dabı BAÁ-de tirkelgen. Qazirgi tańda álem boıynsha bizdiń mekeme eldegi regıondardyń klımattyq qaýipsizdik qyzmetin qamtamasyz etýmen aınalysady. Klımattyq qaýipsizdik degenimiz, selderge qarsy jumys isteý, klımattyq jahandyq jylynýǵa jáne qurǵaqshylyq qalalardyń aýasynyń sapasyn jaqsartýmen aınalysady. Qazirgi tańda kompanııa 4 memleket pen 2 kontınentte jumys júrgizedi. Qazir biz Qazaqstanda sońǵy birneshe jylda qurǵaqshylyq, dala men órttiń kýási bolyp júrmiz. Onyń ústine sý tasqyny da halyqty ábigerge saldy.

Sý tasqynynyń basty sebebi – jahandyq jylyný. Álemdik metereologııa uıymynyń málimdemesi boıynsha temperatýra 1,7 gradýsqa joǵarylaǵan. 2030 jyly 4 gradýsqa deıin joǵarylaıdy degen boljam bar.  Temperatýranyń jylynyp, onyń áserlerin ázirden-aq kórip jatyrmyz. Máselen, 2021 jyly 100 jyldyq qýańshylyq bolady degen, sol nárse qazir jıilep bara jatyr. 2022 jyly da qýańshylyq boldy. О́tken jyly Qostanaı oblysy jáne basqa oblystar qýańshylyqtan bıdaıdyń ónim berýi tipten tómendep ketti. Abaı oblysyndaǵy órtke kýá boldyq. Odan qalsa, kóptegen orman órtke orandy. Sonyń ishinde Jambyl oblysy da sýdyń tapshylyǵyna baılanysty qurǵaqshylyqqa tótenshe jaǵdaı jarııalady. Úkimetten talap etti. Bul Qazaqstannyń basqa elderge qaraǵanda jahandyq jylynýdan bólek, adam qolynan jasalǵan tabıǵı apattyń saldarynan da boldy. Máselen, Aral teńizi 99 paıyzǵa deıin sýynan aıyryldy. Qazir kelip jatqan sý tipten mardymsyz. Jáne qýańshylyqtan bolyp jatqan sýdyń aınalýy burynǵydan da jyldam aınalyp jatyr.

О́z basym Aral teńizine baryp qaıttym, sonda Aral teńiziniń túbindegi tuzdyń ushýǵa qolaıly jaǵdaıda turǵanyn baıqadym. Odan bólek, qum men tuzdyń kóshýi de burynǵydan jıileı bastaǵan. Oǵan dálel retinde Túrkistan men Qyzylordanyń shyǵys jaqtaryn sor basa bastaǵanynan baıqaýǵa bolady. Bul prosess araldyń qurǵaýyna baılanysty odan da úlken masshtabtarda paıda bola bastady. Sebebi, aldynda Almatyda aspandy qara bulttyń torlaýynan tuzdyń kóshkenine kýá boldym. Sıklon batystan shyǵysqa qaraı júredi. Saǵat tiline qarsy aınalyp, araldyń tuzy jeńil bolǵandyqtan, jelmen kóterip alyp ketedi. Sıklonnyń júrý baǵyty batystan shyǵysqa qaraı búkil araldan bastap, Aqtóbe, shyǵys jaq О́skemen, Almatyǵa jetip, taýlarǵa taqalady. Sóıtip, taýlardaǵy qardy eritedi. Bul degeniń, Qazaqstannyń 3/2 muzdyqtardyń tez erip ketýine ákeledi.

- О́tken jyldan beri sý tapshylyǵy bolady degen de boljamdar kóp aıtylyp júr. Bul týraly ne bilesiz?

- Sý tapshylyǵy máselesi de qazir kóp aıtylyp jatyr. Osyǵan oraı, jańa mınıstrlik quryldy. BUU esebi boıynsha, 2 jarym mıllıard adam qazirgi tańda sý tapshylyǵynyń zardabyn tartyp otyr. 2040 jyly 45 memleket joǵary qysymǵa ushyraıdy. О́kinishke qaraı, Qazaqstan sol memleketterdiń ishinde bar. Ǵalymdardyń esebi boıynsha álem boıynsha 1 jylda 3800 sharshy km sý materıkterden kelip jatyr. Bul tek Qazaqstandaǵy ǵana jaǵdaı emes, Balhash kóli men Kaspıı teńiziniń tartylyp jatqany týraly vıdeolar taratylyp jatyr. Bul tasqyn sýǵa baılanysty kóp problemalar oryn alýda. Tasqyn sýǵa baılanysty kóptegen sý qorlarynan aıyrylyp jatyr. Erteń munyń saldary jazda aýyl sharýashylyǵynyń sýsyz qalýyna, sekseýilderdiń qýrap ketýine alyp keledi. 

- Úkimet mundaı jaǵdaılar oryn almas úshin ne isteý kerek?

- Osyndaı jaǵdaılar bola tura, Qazaqstan úkimeti naqty eshqandaı jumys atqaryp jatqan joq. Tek qana saldarymen kúresip keledi. Tipti baǵdarlamalary da joq. Sýmen qamtamasyz etý boıynsha daıyn Izraıldiń tamshylap sýarý jobasyn engizýmen shuǵyldanyp jatyr. Buǵan maman retinde aıtar bolsam, bizde ol múmkin emes. Birinshiden, Izraıl men Qazaqstannyń kólemin salystyrýǵa kelmeıdi.  Sebebi, Izraıldiń kólemi kishkentaı ári klımattary da shól men shóleıtke yńǵaılastyrylǵan. Al bizde shól men shóleıtterdiń kólemi úlkeıip kele jatyr. Biz adamdardy sýmen qamtamasyz etkenniń ózinde dambylardy sýmen sýǵarý arqyly jazyqtarymyzdy, aralymyzdy órtten saqtandyratyn eshqandaı múmkindigimiz joq. Tez arada biz usynyp otyrǵan klımattyq tehnologııalardy endirý arqyly klımattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etpese, jazda  jaýyn-shashyn kerek kezde sý deńgeıin kóterý sekildi jumystarǵa Qazaqstan esh daıyn emes. Sol úshin Úkimet bul nársege durys daıyndalý kerek. Aralǵa tótenshe jaǵdaı jarııalasa da artyq bolmaıdy. Qazaqstanda meniń baıqaǵanym, memleket zań shyǵarý úshin jumys isteıdi, al zań adam úshin jaǵdaı jasaý kerek qoı. Bizde kerisinshe, adam zań úshin jumys isteıdi. О́zbekstannyń ózi mundaı emes. Qazaqstanǵa araldy qutqarý úshin qarjylandyrý máselesi boıynsha jaǵdaı jasaý kerek.