«Qazaq» sózi «Áz» sózinen shyqqan – jazýshy

Sonymen «áz» sózi týraly tolyǵyraq tarqatyp kórsek, buǵan qatysty Halyqaralyq Jazýshylar Odaǵynyń múshesi Muhambetkárim Qojyrbaıuly Qamshy.kz-ke tarqatyp aıtyp berdi. Ol qazaq sóziniń túbirinde (óz túbi, sózdiń atasy) Az (Áz), ary qaraı Qaz, Aq (Ák), Aza, Azaq, Qazaq bolyp shyǵady dep paıymdaıdy.

Áz sóziniń álemge áıgili uly atalarymyzdyń esiminen buryn aıtylatynynyń da, jazylatynynyń da syry osy. Taǵy da qaıtalap aıtamyn. Bul esim Qazaq (Az, Azaq, Azyq, Azııa,  Azaý (Azov), Azaýly, Qaz, Qazaq, Qazan, Qazar, Qazyq, Qazaqııa, Qazaq SSR-i, Qazaqstan) degen atpen búginge jetken uly eldiń túp atasy. Qazaq ataýy túbiriniń «Az» bolatyny tek qana osyny bildiredi. Bul daýǵa jatpaıtyn tujyrym. Buǵan daý aıtyp, senimsizdik bildirgeniń, seniń taza máńgúrtke aınalǵanyńdy, ıaǵnı Adamzattyń atasy maımyl degen Darvınniń «ilimin» tolyqtaı basshylyqqa alǵanyńdy  bildiredi, – deıdi jazýshy.

Sondaı-aq jazýshy «áz» sózine qatysty nanym-senimder týraly da tarqatyp aıtyp berdi. Iаǵnı, onyń aıtýynsha, halyqtyń ejelgi nanym-seniminde naýryzdyń alǵashqy úsh kúninde jer-kókti jaryp erekshe dybys estiledi. Muny tek qana jumaqtan shyqqan qoı jáne ony baǵyp júrgen qoıshy ǵana estıdi. Bul kúni búkil tabıǵatqa, tirshilik ıesine, ósimdik, jan-janýarǵa erekshe sezim, qýat, qasıet nury quıylady. Sol sebepti, halqymyz «Áz bolmaı, máz bolmaıdy» degen. Máshhúr Júsip: «Qazaqtyń qazaq bolǵanda, ózine arnalǵan, sybaǵasyna tıgen jalǵyz meıramy – Naýryznama» degen eken. Al, Sábıt Dónentaev – «Bul meıram – din meıramy emes, ult meıramy» – dep aıtqan.

Áz – naýryz. Áz sóziniń jaqsy, ıgi degen maǵynasy da bar. Osyǵan qarap, aıazdyń bitkenin, jaqsy kúnniń kelgenine balap, áz atyn qoısa kerek-ti. Osy mezgilde qazaq halqy jeti dámnen quralǵan kóje jasap, ózara qydyrysyp, máz bolady. Bul dástúrdiń kóptegen aýdanda qalpyn buzbaı saqtalǵany kópshilikke aıan. Áz kelgende kir jýyp, tyrnaq alýǵa bolmaıdy. «Áz kelmeı, máz bolmas, shańqan kelmeı, bóz bolmas, shaǵala kelmeı, jaz bolmas». Áz dúrkirep óte shyǵady, áz kirgende qoı jaıylmaı kókke qarap turady. Jazǵy turym saǵym áserinen búkil tabıǵat tunyq bolyp kórinedi, – deıdi.

Al áz sózine qatysty tirkesterge kelsek, qazaqtyń kóp sózi «Áz» sózimen baılanysty. Máselen, adam atyna, tabıǵatqa qatysty kóptegen tirkesterdi ózimiz de estip júrmiz. Osy oraıda, jazýshy «Táýke han, áz-Táýke Muhammed Bahadúr», «Ustazdy atańnan da áz tut», «Áz – taza degen sóz», «Armysyń, Áz baba» (kitap). «Ala qaljyń, aqtaı kúlki, Áz-shyny aralas aq jarylǵan kúlki». «Áz – Zálzálá - Dirildeý, silkiný), «Áz – Záıtýn – jyly jaqta ósetin sarǵysh ósimdik» (Quran Kárim aýdarmasynan). «Kózi myqty: a) soqyr boldy, áz boldy» (Frazeologııalyq sózdikten),      «Júregine áz-ulty úshin bilim nurdy jınaǵan» t.b. sózder kóp deıdi.

Endi bir derekterderde «Áz» sózi kór soqyr degen maǵynany da bildiretin kórinedi. Máselen, aqyn Ábdikárim Ońalbaevtyń "Tań aldynda" óleńinde

"Jymyńdap fransýz shal eki kózi "Áz",

Ketedi sekildenip kóńili jaz, deıdi.

Al ekinshi bir aýyspaly maǵynasyna kelsek, kóne, burynǵy degen sózdi bildiredi-mis.  Oǵan dálel retinde Áset Naımanbaıulynyń shyǵarmalaryn mysalǵa keltirsek,  "Sóıleıin eki ǵashyq áńgimesin, Bul sózim tyńdaǵan jurt kópke syısa. Kádýilgi zamanda bolyp ótken, týady az áńgime joqtan munsha" dep jazady. 

Odan bólek, atalarymyz ózderiniń asyl uldaryna olardyń tegi etip qurmettep bergen laqap (madaq) aty osy «Áz» bolyp tabylady. Máselen, Áz Naýryz, Áz Túrik,  Áz Jánibek, Áz Táýke, Áz-Zahır (Beıbarys sultan), Ázireti Sultan (Qoja Ahmet Iаssaýı), Ázireti Rasýl (Muhammed Paıǵambar), Ázireti Álı, Ázireti Omar, Ázireti Ospan, Baba Túkti Shashty Ázız, Baba Túktiniń ákesi Keremet Áziz,  Ábdýl Ázız Bab (Alasha hannyń ákesi), Qarabýra Áz áýlıe (Býrahan Ázi), t.t. jalǵasyp kete beredi.

Al siz, oqyrman «Áz» sózi týraly ne bilesiz?