Qazaqty joıý

Erterekte aýyl aqsaqaldary aıtatyn: orys basqynshylyǵyna qarsy shyqqan aýyldarda Reseı áskerleri halqyn qyryp, mal-múlkin tonap, kıiz úılerdi órtep, tiri jan qaldyrmaǵan. Keı aýyldarda qazaq erkek kindiktilerin: jańa týǵan náresteden, bes jasqa deıingi er balalardy aspanǵa laqtyryp qylyshymen shanshyp, vıntovkasymen mergendikke atyp jaryssa, 5 jastan 10 jasqa deıingi er balalardy kókpar qylyp tartysqan, 10 jastan 15 jasqa deıingi uldardy alańqaıǵa qaqshıtyp turǵyzyp qoıyp, atpen shapqylap, qıqýlap kelip, jalań qylyshpen bastaryn dopsha qaǵyp túsirýdi kúndelikti jattyǵýǵa aınaldyrǵan…

Aıtatyny joq, eger qazaqtyń erkekterin joısa, qazaq ultyn joıatynyn Reseı áskerleri jaqsy bildi. 1921 jyly azamat soǵysy bitip, el tynyshtanǵansha qazaq erkekteriniń kózin joıyp, qyz-kelinshekterin qatyn qylǵan, zorlaǵan, kók kóz, sary shashty, shıki sary orys tektes balalardy myńdap kóbeıtti. «Deneme kápir tıip, arymdy bylǵady» dep, zorlanǵan qazaqtyń qansha adal qyzdary ózderine qol jumsasa, birazy «jaýdan» bala týǵanda olardy óz qoldarymen óltirip otyrǵan…

Keshegi qazaq sovet ádebıetiniń negizin qalaǵan klassık jazýshylar men qyp-qyzyl aqyndar: «Jańa zamannyń ónerin, ǵylym-bilimin meńgerý úshin eń áýeli orys tilin úırený, orys hatyna jetigý kerek. Qazaqtar sonda ǵana aldyńǵy qatarly jurttarmen terezesi teń halyqqa aınalmaq, sonda ǵana túnekten shyqpaq. Sondyqtan da qazaq zııalylary orys atyn jatyrqamaýǵa, orys mádenıetinen nár alyp, orys ǵylymymen qanyǵýǵa sol arqyly adamzat qoly jetken barlyq rýhanı jáne materıaldyq baılyq bıligine kóterilemiz» dep shaqyryp, qazaq ultyn adastyrdy. Al, qane, jetken jetistigimiz?

Kerisinshe, orystan bostandyq alǵanda bilim-ǵylymnyń shyńyna, álemdik mádenıetti meńgergen ult emes, eń mesheý qalǵan shala saýatty, óz ultyn ózi joıyp jatqan el ekenimizdi biraq bilgen joqpyz ba? Kerek deseńiz, jóni túzý baspana da sala almaıdy ekenbiz. Kedendik odaqqa, Reseıge qosylý arqyly taǵy da álemdik damýdyń sońynda qaldyq. Tarıhshylarymyz qorqaq, rejıserlerimiz jaltaq, bılik basyndaǵy keıbir jaýaptylar – qaltaq, saıasatymyz – saltaq, basqarý júıemiz ben mádenıetsymaǵymyzdy orystar júrgizip otyr. Mysaly, keshe ǵana Galkınniń konsertin boldyrmaı tastady.

Qazaq táýelsizdigine baılanysty, qazaq batyrlary jóninde kórkem fılm túsirse, aınaldyrǵan «ata jaýymyz» bir jońǵarymyz bar. Ol ózi ertek sııaqty. О́ıtkeni qazir jońǵar deıtin memleket te, ondaı halyq ta joq. Sondyqtan oqýshylar, jastar jońǵarlar jóninde aıtqan patrıottyq áńgimelerimiz ben fılmderimizge Grekııanyń nemese ejelgi Rımniń mıfologııalyq ańyzdary sııaqty nemquraıdy qaraıdy. Eshqandaı patrıottyqqa elin, halqyn súıýge tárbıelemeıdi.

Reseıdegi orystar: «9 mamyr jeńis kúni» dep, «nemis basqynshylary, jaý, nemis, frıs, fashıst» dep álemdegi eń jaman sózderimen qorlap, masqaralap, kórkem fılmderinde eń aqymaq, topas qylyp kórsetse de, Germanııa memleketi olarmen uryspaı-aq zkonomıkalyq, mádenı, dostyq, yntymaqtystyqta qarym-qatynas ornatyp, aralaryna syzat túspeıdi. Al bizdiń tarıhshylarmyz ben saıasat baqqan qyraǵylarymyz Reseıge qosylǵaly tek qyrylyp joıylýmen, álem órkenıetinen, álemdik ǵylym, bilimnen artta kele jatqanymyzdy bilse de, shyndyqty aıtar túri joq. Kerisinshe, qazaqty qorlap fılm túsirgende aldaryna jan salmaıdy.

• 1901-1910 jyldary Reseı ımperııasy Stolypınniń reformasyna oraı «óz erkimen» qosylǵan qazaq halqyn shuraıly jerinen qýyp, qyzyn qatyn, áıelderin kúń, balasyn qul etti. Qarsylasqanyn atty, túrmege jaýyp, qazaqtyń tazartylǵan shuraıly jerine ishki Reseıden orys mujyqtaryn taraqandaı qaptatty.
• 1916 kóteriliste, 1918-1920 jyldary aq pen qyzylǵa bólip, azamat soǵysynda qazaqtyń mıllıonǵa jýyǵyn qyrdy. 1921–1923 jyldary bir jarym mıllıonyn ashtan óltirdi.
• 1927–1929 baılardy kámpeskeleý, atý, asý. 1930-1931 j. Alash arystaryn qamady, atty. 1932-1933 j. 3 mıllıon qazaqty ashtan qyrdy.
• 1937-1939 j. 66 myń bas kóterer saýattylaryn «halyq jaýy» dep kózin qurtty.
• 1941-1945 j. ekinshi dúnıejúzilik soǵysty «Uly Otan soǵysy» dep, taǵy bes júz myńyn opat qyldy.
• 1951-1953 j. taǵy repressııa.
• 1955-61 jyldar «tyń ıgerý» degen qarǵys atqyr naýqanmen qazaqtyń jeti júz mektebin jaýyp, qańǵyp kelgen tóremshikterdiń qolynan qansha qazaqtyń qyzy zorlanyp, qansha asyl analarymyzdyń ary taptalyp, aıbyndy erlerimizdiń qanshasyn óltirgeni belgisiz.
• 1979-1989 j. qazaq úshin bir tıyn quny joq «Aýǵan soǵysynda» nar jigitter sheıit boldy.
• 1961-1984 j. qazaq jappaı ishkilikke salynyp, qazaqtyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, yrym-tyıymyn joıyp, qazaq tilin tunshyqtyrdy. 1986-1987 j. bas kótergen qazaq jastaryn qanǵa boıap, sottady, túrmelerge tyǵyp óltirdi.

Qarap otyrsańyz, arasyn uzatpaı, únemi qazaq halqyn joıyp otyrǵan. Tóbe shashyń tik turyp, júregiń jarylyp ketetin, myńdaǵan fılmderge arqaý bolatyn, jantúrshigerlik sumdyq oqıǵalar emes pe? Osylardy áshkerelep tarıhı, derekti fılmder túsirse, qazaq halqynyń Reseı ımperııasy aldynda ezilip qalǵan eńsesi kóterilip, oryssha ottap júrgenderdiń esi kirer edi.

Toǵaıbaı Nurmuratuly