QAZAQTYŃ TÚS JORÝ TÝRALY TÚSINIGI

Ekinshi bólim 

Tús jorý – qazaq halqynyń uly mádenıet tarıhynda yqylym zamandardan bastaý alyp, búginge deıin jalǵasyn taýyp, úrdisin úzbeı kele jatqan tamasha ǵuryptarynyń biri. Tylsymmen tildesýge talpynǵan qarapaıym halyqtyń ejelgi arman-tilegi. Jumbaq dúnıeniń jumyrynda jatqan uıqyly ómirdiń elesti kórnisti, sol kórnisti tústi esti sanamen saralap mátindi tús jorýdyń jolyn izdegen izgi dúnıe tanymy.

Tús – sóziniń túp maǵynysy ýaqyt pen mezgil, júz ben óń, túr men tús degen maǵynalardy qamtıdy. Tús sózi sóılem ishindegi sózdermen tirkesip aıtylǵanda, ǵana jeke dara maǵynasy ashyla túsedi. Mysaly : "bıikten tús", "joǵarydan tús", "tómenge tús" , "attan tús" degen buıryq raıly etistik maǵynasyn berse, endi birde ár alýan nárselerdiń - "zattyń túsi", "reńi- boıaýy" degen uǵymdy bildiredi. "Tal tús", " Sıyr tús" dese, ýaqyt pen mezgildi meńzeıdi. "Júzi jyly" dese, óń men túrdi, ishki jan dúnıeni, kórkem minezdi bildiredi.

Al, biz sóz etip otyrǵan tús sózi – adamnyń uıyqtaǵanda kórgen túsi. Nemese qalǵyǵan oıdyń qarańǵydaǵy buldyr elesti kórnisi. Sol oıdyń ishine kir, sol sezimniń túbine tús , túsin tany, túrin jory, jolyn bil degen uǵymdardy ústeıdi.

Túsi – uryqtan órbigen rýhanı jan dúnıeniń uǵymy bolsa, zattyń túsi – zattyń syrtqy boıaýy, túri men túsi bolyp tabylady. Zattyń tústeri – kók, qyzyl, jasyl, qara bolyp kózge kórinedi. Uıqyda kóringen tús – adamnyń oı-sanasynyń túsi men túri, elesi bolyp tabylady. Ol oıaý kózge kórinbeıdi  uıqydaǵy oı kózge kórinedi. Sondyqtan tús jorý op- ońaı, jep-jeńil jorı salatyn, aıanyn anyq bilmeı turyp, aıta beretin eleýsiz eles emes. Tústi durys jorý úshin dara danalyq kerek, tereń bilim, bilikti tájirıbe kerek. Tús mátinin durys jorı biletin suńǵyla tús jorýshy kerek...

Tús – adam men tabıǵat, jaratylys pen jaralym, uıqy men oıaý arasyndaǵy beımálim qubylys. О́li men tiri, o dúnıe men bul dúnıe, resmı sana men beıresmı sananyń, kúrdeli qatynasy, qupııa qyzmeti. Sondaı tylsymnan kelgen til, mı qyzmetiniń jumbaq syrly elesti aıany.

Toq eterin aıtqanda, tús – adam ómirinde kezdesetin, aldaǵy kúnde bolatyn, bolar istiń, týylar oqıǵanyń uryq áleminen rýhanı álemge ótken qupııa habarshysy. Aldaǵy taǵdyr jazýynyń, tústi ómirge túsirgen tylsym sáýlesi. Mı qazanynda qaınap qatqan qasıetti jubaq kórinisi.

Tús kórý jáne tús jorý kúlli adam balasyna ortaq ǵuryp. Jer betindegi jumyr basty pendeniń bári tús kóredi, kórgen túsin jorytyp, tús qupııasyn bilgisi keledi. Alda ne kútip turǵanyn, qandaı oqıǵa bolaryn uqqysy keledi. Sol arqyly aldaǵy ómirinen bir jaqsy úmit kútedi.

Qazaq halqy arasynda arnaıy tús jorıtyn dana adamdar bolǵan. Olar tústi mátinimen durys joryǵan. Tústiń mátinin biletin tús jorýshylar jaqsy tústi de, jaman tústi de jaqsylyqqa balap jorıdy. Tús jorýshysyn tapqansha, otta balqyp turǵan qorǵasynǵa, alaqanda syrǵyp turǵan synapqa uqsaıdy. Tústi kim qalaı jorysa , solaı shyndyqqa aınalady dep senedi. Sondyqtan tús mátinin bilmeıtin adamǵa tús jortpaıdy, ondaı adamdardyń tús jorýyna tyıym salady.

Qazaq kórgen túsin jasyryp jabyq ustaıdy, sabyr saqtaıdy, jaqsy túsin jamanǵa jorysa, jaqsylyq jamandyqqa tez aınalady dep yrym etedi. Tústi eki ret jortpaıdy, eki ret, eki kisige jortqan tús qunyn joıady, qupııasyn joǵaltady, mátininen aıyrylady dep senedi.

Qazaq kórgen túsin – kóp ishinde, el aldynda jarııa aıtpaıdy. Eger, seniń kórgen jaqsy túsińdi álde bireý "Myna tústi meniń basyma kóshir, jaqsylyǵyn maǵan ber" ,– dep tilese, tús baqyty sol sátte onyń basyna baq qusy bolyp qonady. Baq pen sordyń ǵaıyptan almasýy osyndaı mysyq tileýli adamdardyń jaman oı tileginen bolady dep uıǵarady.

Muny qazaq "Tústi kóshirip alý" dep ataıdy.

Jaqsy istiń jaman iske, jaqsy tústiń jaman túske aınalmaýy úshin kórgen túsin tis jaryp aıtpaýy kerek. Tek tús jorýshy mamanǵa baryp, túsin jasyryn aıtyp jortqany jón bolady.

Adam túnde uıyqtaǵanda, óli men tiri arasyndaǵy "Barzak áleminde" jatady. Tańda aman oıansa bu dúnıege, óli bolsa baqıǵa attanyp ketedi. Tús – barzak áleminiń oqıǵaly jubaq syry, ony maqtan etip, top ishinde aıtý astamdyq bolady. Astam adamnyń tilegin Alla qabyl qylmaıdy. О́li men tiri arasynan jetken tylsym habardy, tiri pendeniń kez kelgenine aıtý durys emes.

Baıaǵy zamanda, bir jas kelinshek tús kórip, túsinen shoshyp oıanypty. Túsin jortý maqsatynda , kórshi aýylda otyratyn tús jorıtyn bir dana qart bar eken . Jas kelinshek, ertemen aqsaqaldyń úıine barsa, ol kisi malyn óriske aıdap, úıinen ertemen ketip qalypty. Úıinde kempiri otyr eken.

Ertemen kelgen kelinshekke:
– Iá, kelinjan, ne buıymtaımen keldiń,- dep surapty.
Kelin:
– Men tús kórdim, túsimnen shoshyp oıandym, túsimdi ataǵa jorytyp alaıyn dep keldim ,- deıdi.
– Atań Sholpan týa, maldy óriske aıdap ketedi de, bolpan týǵanda qoraǵa aıdap keledi. Tústi tústen búryn jorıdy, tústen keıin jorymaıdy, tústen keıin joryǵan tús kelmeıdi, keshte joryǵan tús keri ketedi. Seısenbi kúni de jorymaıdy. Seısenbi kúni joryǵan jaqsy tús te, jamanǵa aınalady, Búgin kún sáti sársenbi eken. Túsińdi aıt, men joryp bereıin,- depti kempir.
Jas kelinshek:
–  Túnde túsimde eki bóltirik eki omyraýymdy emip jatyr eken, sondaı súıkimdi kúshikter eken. Oıansam, tań atyp qalypty, kórgen túsim osy, - depti.
Kempir:
–  Áı, jaman tús kóripsiń. Seni qasqyr jep ketedi eken, táıir-aı, jaman tústi qaıdan kórip júrsiń - dep jorypty.
Tula boıyn úreı bılep otyrǵan, jas kelinshek úıine tez qaıtypty. Kelinshek kete sala, malyn óristetip tastaǵan, dana qart ta úıine oraldy. Kempiri bolǵan oqıǵany baıandaıdy.
– Qý aýyz, keri jaq kempir-aý, ol kelin eki kójal bórideı egiz ul týady ǵoı. Túbine jetipsiń dep, asyǵys atqa qonyp beldi assa, jas kelinshekti egiz ulymen qosyp eki kókjal qasqyr jep úlgirgen eken degen ańyz bar.

"Keri joryǵan tús túbińe jetedi"

"Tús mátinin bilmeseń joryma", bilmegen duǵany oqyma" degen támsil sóz osydan qalǵan eken.
Qazaqta "Tús túlkiniń boǵy" degen sóz bar. Keıbir kúrmegi kúrdeli, shıelenisi jıi qorqynyshty tústerdi betaldy jorymaıdy. Tús kórgen adamdy shoshytyp almaýy úshin dúnıeden túńildirip, ómirden sýyndyryp, úmitin úzdirip almaýy úshin "tús túlkiniń boǵy" dep jaman tústi jormaı tastap qoıady.

Qazaq tústiń mazmunyna qaraı "Shynaıy tús" , " Qııalı tús" ,"Tylsym tús" dep úshke bólse, ıslamdyq tanym boıynsha "Imanı tús" , "Shaıtanı tús" dep ary qaraı taǵy da eki uǵymǵa jikteıdi. Keıde "Jaǵymdy tús" , "Jaǵymsyz tús" dese, tústiń kóriný dárejesine qaraı "Ashyq aıan" , "Jabyq aıan" , "Naq tús" , "Haq tús", "Buldyr tús" , "Bolymdy tús" , "Bolymsyz tús" túrlerge , mazmunyna qaraı bólip, mátinine qaraı joryıdy.

Qazaq kórgen túsin jaqyn janashyr ata-anasyna nemese eń senimdi tús jorýshyny taýyp jorytady. Tústiń jaqsy – jaman bolmaǵy tús kórýshiden emes, tús jorýshydan bolady dep senedi. Sondyqtan tús jorýshylar ár qandaı tústiń barlyǵyn jaqsylyqqa baǵalap joryıdy. Súıtse jaman tús te jaqsylyqqa aınalady dep nanady.

Al keıbir jaman tústerden saqtaný amaldary da bar, keı qorqynyshty tústerdi, ár alýan amal jasap basqa zatqa kóshiretin bolǵan. Máselen, Bir adamdy túsinde jylan shaǵyp alsa, ne ıt qaýyp jaralasa, bolmasa qasqyr jep jatsa, onda tús kórgen kisi óz boıymen birdeı aq ne qara shúperekti ólshep alady da, oǵan aq tamyzyp "Jaman túsimdi jylanǵa , ıtke, qasqyrǵa kóshir" dep úsh ret basynan aınaldyryp otqa órteıdi ne, aǵyn sý aǵyzyp jiberedi. Sonda jaman tús basqa zatqa kóship, otqa kúıip, sýǵa aǵyp ketedi dep yrym etedi .

Keıde bıdaı, tary, jugeri, burshaq syndy daqyldardan bir ýys dándi alyp, basynan aınaldyryp, qústarǵa sháship jiberse, kele jatqan jamandyq qustarǵa aýnap ketedi dep jorıdy. Qazaq tústiń kóný ýaqytyna qaraı, túnde jata sala kórgen tústi – "Bastapqy tús", tún ortasynda kórgen tústi "Ortańǵy tús", tańǵa jaqyn kórgen tústi "Aıaqqy tús" nemese "Tańǵy tús" dep úsh túrge bóledi.

Al tús jorýshylar bastapqy tús – jetpis kún, jeti aı, jeti jylda kelýi múmkin. Ortańǵy tús, jeti kún, jeti aıda keledi, Tańǵy tús – jeti saǵat, jeti kúnde keledi dep ýaqyt aıasynda joryp jatady.

Qazaq tús jorýshylary – tús mátinin bilmese, onda tústi jormaıdy oılanady. Jumbaq tústiń kilti bolady. Ol tústiń mátini dep atalady. Ár qulyptyń kilti bolsa, tústiń mátini bar dep qaraıdy. Tús joryǵanda tústiń mánin sol mátinimen ashyp túsindiredi. Baǵy zamanda bir baı aýylǵa qaıyrshy aqsaqal kelip, ár úıdiń esigin qaǵyp:

– O, Allanyń quldary, qaıyr-sahaýat berińder, sadaqany saýda ber, keıingi dúp keler,- depti. Aýyldyń biraz adamdary sadaqa beripti. Ekinshi kúni álgi aqasqal taǵy paıda bolyp, " O, jamaǵat sadaqa berińder" depti. Aýyl adamdarynyń bári sadaqa beripti. Sol aýylda turatyn shojar baı adam bar eken. Ol sadaqa bermepti. Úshinshi kúni álgi qarııa birden shonjar baıdyń esigin qaǵyp:

–  O, baı taqsyr, jomarttyq tanyt, shúlendik kórset, sadaqa ber,- dep baıdyń qaqpasyn qaǵypty.
Baı:
– Áı, jarmaǵan qaıyrshy, syǵarǵa bıtiń joq, úrerge ıtiń joq, shyptańa shybyn qonbaǵan, kóleńkeńe ıt jatpaǵan qańǵybas kózińdi qurt, tabanyńdy jaltyrat, bul jerden seni kórmeıtin bolaıyn , - dep aqyrypty.

Sonda qaıyrshy shal:
– E, Á, Alladan qoryqpaǵannan qoryq, deýshi edi, men senen qoryqtym, baǵyń asyp, qanyń tasyp, Qudaıyńdy umytqan ekensiń. Alla keshsin seni ,- dep ishteı kúbirlep , aýyldan alystaı beripti.

Shonjar baı, sol túnde tús kóredi, Túsinde aýa raıy buzylyp, baıdyń qora-qora qoılary, óris toly jylqysy, qotan toly tuıesi, qora toly syıyry aıazǵa shydamaı qyrylyp qalady. Baı, qyrylyp qalǵan, qısapsyz malynyń ortasynda, qaıǵyryp turǵanda, búıdasyn súıretip, ketken bir túıesiniń qar ústindegi izin kózi shalyp qalady. Túıeniń izin qýyp, bir taýdyń etegine bardy, túıe kógalda jaıylyp tur eken. Baı, túıege jaqyndaıyn dese, taý basynda bir Arystan atylǵaly tur, baraıyn dese jan tátti, barmaıyn dese, mal tátti. Jalǵyz tiri qalǵan túıemdi alaıyn dep, túıge taqap baryp búıdasyn ustaǵan zamanda, taý basynan arystan etekke qaraı atyldy. Qolynda úzilip búıda qaldy , artyna jalt burylyp janushyra qashty. Arystan qýyp keledi. Ol qashyp keldi. Qashyp kele jatyp, bir qudyqqa kúp etip, túsedi de ketti. Qolyndaǵy buıda qudyq aýzyndaǵy kóldeleń turǵan aǵashqa oralyp baılanyp qalady. Baı qos qolymen buıdany ustap eki ortada salaqtap asyldy da qaldy.

Qudyqtyń shyǵar aýzynda aýzyn arandaı ashqan arystan tur. Qudyq túbinde aýyzynan ot jalyn búrkip ajdaqa zaharly ýyn shashady. Eshqaıda qashap qutylmasyna kózi jetken baı, "Keshe qaıyrshy shaldyń tilin alyp, jarty malymdy sadaqa berip, zeketke atasamshy" dep ókinedi. Baıdyń basy qatyp, san-sapa oıǵa shomyp salaqtap túrǵanda, ǵaıyptan bir aq tyshqan paıda boldy da, álgi asylyp salaqtap turǵan jipti bir kemirip ketedi, qara tyshqan paıda bolyp ol da, bir kemirip ketedi. Kezek-kezek kemirilgen jip barǵan saıyn jińishkerip úzilýge taqap barady. Súıtip ań-tań bolyp turyp, qarsy aldynda qarasa, aranyń bal uıasy túr eken, suq saýsaǵyn ara balyna batyryp , aýyzyna salyp edi ,tátti shyryr ıis tańdaıyn rahatqa bólep jiberdi. Balǵa ekinshi ret qol sozyp edi, kenetten bir ara paıda bolyp, saýsaǵyn shaǵyp aldy. Sol sátte baı uıqysynan oıandy. Tań raýandap attyp keledi, baıdyń uıqysy shaıdaı ashyldy.
Baı, jatqan ornynan turdy, biraz únsiz otyrdy da, kıinip esik aldyna shyqty. Esik aldynda alba- julba kıingen, keshegi qaıyrshy shal otyr eken. Baı onyń qasyna jaqyndap bardy da:

- Seni bizge qudaı jibergen áýlıe ekensiń. Men senen keshirim suraıyn. Bilip turyp, bilmegendi keshpeseń, bilgeniń qaısy deıdi. Men bilmedim, saǵan tilim tıdi, túnde qorqynyshty tús kórdim , sony joryp bere alasyń ba ?- dedi.

Sonda qaıyrshy shal:
- Jaqsylyqqa jaqsylyq ár adamnyń isi, jamandyqqa jaqsylyq er adamnyń isi. Jaqsy kópshil, jaman kekshil keledi emes pe?! dedi de, baıdan qandaı tús kórdiń dep suraǵan joq:

– Túsińdegi jazdyń qysqa , qarly boranǵa aınalýy - jasyńnyń qartaıyp, mineziń mudaı sýyp, nıetiń buzylyp , opasyz bolyp bara jatqanyńnyń aıany.
Qapalaqtaǵan qar men aıaz – júregińde esh meıirdiń qalmaǵany. Qora-qora malyńnyń qyrylyp qalǵany – boq dúnıeniń ómirińe esh es qatpaıtynynyń ǵıbraty. Jalǵyz túıeńniń tiri qalýy – ómir-tirshiligińniń jalǵyz janǵan umiti sol. Qýyp júrgen arystan – seni ańdyp júrgen ajalyń. Qudyq túbindegi ajdaqa – tozaq, oty. kúnáń kóp bolsa, soǵan kúıesiń. Asylyp turǵan jip – seniń ǵumyr-jasyń. Jipti kemirgen aq tyshqan – kúndiz, jaryq kún. Qara tyshqan – qarańǵy tún. Alma kezek aýysyp ómirińdi urlap jatqan ótpeli ýaqyttyń baıany men aıany.
Aranyń baly – boq dúnıe. Ol sen úshin bárinen tátti boldy. Ara – ajal habary, ólim kúnin eskeretken aıany. Ol seni shaǵyp almaǵanda , sen jalǵan dúnıege odan ary qunyǵyp, kúnáńdi ary aýyrlatar ediń. Bul ǵaıyptan berilgen tús , ashyq aıan eken ,- dep baıdyń túsin joryp bolypty da, álgi qaıyrshy shal baıdyń kózinen lezde ǵaıyp bolypty.

Baı turǵan ornynda sileıip birazǵa deıin turypty da, esin jıyp, " Malym - janymnyń, janym - arymnyń sadaqasy bolsyn" dep malbaǵaryn shaqyryp , malynyń kóp bólimin sadaqaǵa taratyp jiberipti. Malymdy – janymnyń sadaqasyna, janymdy - arymnyń sadaqasyna atadym,- dep úlken táýbáǵa kelipti. Mine, tús kórý – ǵaıyptan bolsa, onyń tárbıelik mánin tús jorýshy ashady.

Qazaq halqy osyndaı tústi "Aıanı tús " dep ataıdy. Ári jorýshysyn dúp tapqan , mátinin mándi joryǵan tús dep ataıdy.
Aıanı tús- adam balasynyń sanasyna , ómir men tirshiligine, minezi men sezimine, kisiligi men ar- ujanyna , jaqsy jaǵymdy jaqqa qaraı ózgerýine , dúnıeni durys tanýyna , aq- qarany aıqyn ajyratýyna úlken yqpal jasaıdy. Biraq tústi mándi, mátinimen , astarly maǵynasyn tolyq ashyp, dúp taýyp, ılanymdy joryı bilý kerek. úıtkeni tús- bireýdiń úıretýimen , talap etýimen, bolmasa , basqanyń ótinish qalaýymen tús kórmeıdi. Tús kórý adamnyń erkinen tys, fızologııalyq qubylys. Allandan kelgen aıan dep biledi.
Anyqyraq aıtsaq, arshyp taldasaq.

Tús – ǵaıyptan kórinetin, tilsim tili jubaq syry, qupııa máni, ǵaıyp oqıǵasy bar; elesti kórinisi, mándi mátini bar, tereń oıy, qanatty qııaly, berer taǵylymy, tárbıeli dástúri, ǵurypty ǵumyry bar; synaptaı syrǵymaly minezi bar; tek uıqy qushaǵyndaǵy ómirde júzege asatyn adam mıynynyń uqysyz qalǵan kletkalarynyń atqarǵan túske aınalǵan erekshe qyzmeti.
Tús degen sóz - abstrakt beımálim bulyńǵyr uǵym. On segiz myń ǵalamnyń jumaq syrlarynyń mı qyzmetine túsirgen elesti sáýlesi. Mıdyń ǵajaıyp ǵalamat kletkalarynyń túısigine jasyrynǵan kómeski kórnisi. Kók dónen kóńildiń kóbikti kógildir kóbirshigi - oıaý qalǵan oıdyń beısanadaǵy belgisi - uıtap jatqan adamǵa tús bolyp kórinedi. Mine, bul adamnyń tús kórýiniń eń negizgi tıanaǵy bolyp tabylady.

Tús – beısanadan resmı sanaǵa kóshetin jubaq habardyń seginaly. Tús jorýshylar, kózge elestemeıtin qubylysty, kózge elestetetin beınemen, zatqa balaý, qubylysqa teńeý arqyly jorıdy. Beımálim beınelerdi kózben kóretindeı, qolmen ustaıtyndaı naqty, zatty uǵymǵa aınaıldyryp kórsetip turyp jorıdy.
Máselen , "Qýlyq" dese beımálim uǵym. Al, "Qýlyq – túlki dese, ol zatandy anyq uǵymǵa, ashyq maǵynaǵa aýysady. "Jyrtqysh" dese, beıbálim túsinik . Al "Jyrtqysh – qasqyr" dese, ol naqty obrazdy zańdy uǵymǵa baılanady. Quddy sol sekildi tústi de, tereń mátini , telegeı maǵynasyn taýyp, tanyp, bilip bilimdarlyqpen jorý kerek. Tústi jorýǵa ústirt jáne at ústi qaraýǵa bolmaıdy.

Tús – keıde zatty , keıde qubylys túrinde kórinedi. Biraq ol zattyń maǵynasy múlde basqa bolýy múmkin. Túste kóringen zat túp maǵynadan aýyp, múlde basqa bir maǵynda ıaǵynı ,aýyspaly maǵynada jorylady. Siz, myna bir tústiń jorylý mátinine qulaq túrip kórińizshi.

Er Jánibek qartaıǵan shaǵynda tús kóredi. Ol uıyqtap jatsa, bir dáý arystan qasyna kelip, Jákeńdi aıaǵymen aqyryn ǵana túrtip oıatady. Jákeń, orynan turyp, ózin oıatqan arystanǵa qarasa, túkteri altyndaı jylt-jylt etedi. Arystan Jákeńe tıispeıdi, etek- jeńin ıskeıdi. Jákeń arystannyń jonynan syıpasa, alaqanyna sondaı jaǵymdy seziledi. Sosyn arystan aldyńǵy jaqqa qaraı, jaryq nuryn túsirip jyljyp ketip qalady.

Odan keıin bir dáý qara aıý keledi. Jákeń, oǵan qarǵyp minip alsa, aıý kótere almaı jerge jatyp qalady. Tisin ashyp kórse, qartaıyp ketken eken. Ol aıý artqa sheginip keri qaıtyp ketedi.

Endi Jákeńniń , qasyna bir kók bóltirik paıda bolady. Ol Jákeńniń , aınalasynan ary júgirip ótip, beri júgirip ótip es aqylyn alady. Jákeń, álgi bóltiriktiń tumsyǵyna saýsaǵymen shertip qalady.

Jákeń, oıansa, kórgen túsi eken. Jákeń tús jorýshyny shaqyryp, túsin jortady. Sonda tús jorýshy:
– Túsińe kirgen arystan –  aıbatyń men batyrlyǵyń edi. Onyń jaryq shashyp alǵa ketýi bolashaqqa jetýi. Seniń batyr dańqyńdy urpaqtaryń máńgi maqtan etip aıtyp júretin bolady.
Túsińe kirgen qara aıý – qaıratyń edi. Onyń seni kótere almaı jerge jatyp qalýy, artqa keri qaıtýy – batyrym, qarý-qaıratyń qaıtqan eken. Endi jekpe-jekke shyqpa. Shyqsań jeńilesiń.

Túsińdegi kók bóltirik – urpaǵyń edi. Tumsyǵyna beker shertipsiń. Onyń ǵaıyp bolýy endi senen keıin jekpe- jekke shyǵatyn batyr ul týmaıdy,- dep jorıdy.

Mine, bul Er Jánibek týraly aıtylǵan ańyz. Arada úsh ǵasyr ótti. Kórgen túsi artynda aınymaı keldi. Tús – jorý , tústiń mátinin dúp taýyp, maǵynasyn buzbaı jorý dep osyny aıtamyz .

Qazaq halqy – túske kirgen jaqsylyq bolsyn, jamandyq bolsyn ol belgisiz kúıde kórinbeıdi. Belgili bir beınege, zatqa, ne qubylysqa aınalyp baryp kiredi dep senedi. Anyǵyraq aıtqanda, adam, haıýan, ár alýan zattar men belgili qubylystardyń kórnisinde kórinedi.

Al tús jorýshy –  túske kirgen sol kórinisterdiń syr - syıpatyna, kórinistik ereksheligine, bitim-tulǵasyna, qımyl-qozǵalysyna, túr-túsine, minez-qulqyna, is-áreketine baılanysty mátinin taýyp, tolyq mánin ashyp jorýy tıis. Durys jorylmaǵan tús kelmeıdi.

Qazaq – jaǵymdy tústerdi "Jaqsylyq basy", "Tús ońalmaı – is ońalmaıdy" dep uıǵarady. Al jaǵymsyz tústerdi "Túlki boǵy", "Jaqsy isine senedi, jaman túsine senedi" dep, jaman tústerdi de jaqsylyqqa balap jorıdy. Jaman túske qara zattan sadaqa beredi, túsin qara zatqa kóshirip, jamadyqtan saqsynady. Jaqsy túske aq zattan sadaqa beredi, alda kele jatqan jaqsylyq tosylmasyn dep, qýana kútedi. Tús qupııasyn saqtap saqtanady.

Tús jorý álmısaqtan bastaý alyp, Iýsýf paıǵambardyń tús joryǵan raýaıattarymen jalǵasyn taýyp kele jatqan ǵuryptyq salt. Qasıetti quran kárim kitabynyń "Iýsýf súresinde", Alla taǵala, tús jorýdy Iýsýf paıǵambarǵa násip etti dep jazylady. Keremet mysal keltiriledi.

Iýsýf paıǵambar Iаqup paıǵambardyń kenje uly. Ol óte bilimdi, halqyna meıiridi, úlken din ǵulamasy, tús jorýdyń asqan sheberi, dana adam bolǵan. Dúıim jamaǵatty Allanyń haq jolyna bastaǵan dańqty paıǵambarlardyń biri. Ony bir saıqal áıeldiń jasyqsyz jala jabýymen sol zamandaǵy zulym patsha, zyndanǵa salyp jazalaıdy. Sol zyndanda patshanyń eki nókeri Iýsýfpen birge jatady.

Bir kúni eki nóker qatar tús kóredi de, talasa tarmasa, kórgen tústerin Iýsýfqa baıandaıdy. Birinshi nóker:

–Túsimde júzim baqshasynda júr ekenmin. Jemis aǵashtarynyń basyna, kádimgi qanatty qustaı ushyp-qonyp qonaqtap, júzimderdi emin-erkin jep júrmin. Patsha qasyma kelipti. Qolymda altyn tostaq bar eken. Soǵan shárbat qoıyp, patshaǵa usynsam, patsha maǵan iltıpat etip, oń tizesin búkti,-deıdi.

Ekinshi nóker:

– Túsimde qolyma sharbaq ustap júr ekenmin. Onyń ishine ár alýan jemis- jıdek, toqash toltyryp alyp, patshaǵa alyp bara jatqan jolymda, ǵaıyptan qalyń qara qus qaptap kelip, sharbaqtaǵy dánderiń túıirin qaldyrmaı alyp ushyp ketti. Patshaǵa ne aıtam dep túsimnen qorqyp oıandym,- dedi.

Iýsýf paıǵambar eki nókerdiń túsin kezekpen bylaı dep jorydy.
Birinshi nókerge:
– Jaqsy tús kóripsiń. Anyǵyn Alla biledi. Seni patsha uzamaı zyndannan shyǵaryp alady , oń tizesin basqan, oń qol ýáziri etip taǵaıyndaıdy. Qanat bitip ushyp jurgeniń sol, abyroıyń ósip , mártebeń birden tez kóteriledi. Yryzyǵyń keńip, baıashat turmysqa kenelesiń. Baqytqa basyń aınalyp, patshanyń qasynda júrgende, Iýsýp dosyńdy umytyp ketpe,- dep jorydy.

Ekinshi nókerdiń túsin:

–  Sen, jaman tús kóripsiń. Patsha seni kres aǵashyna shegelep, kózińdi qarǵa-quzǵyndarǵa shuqytyp óltiredi. Sharbaqtaǵy dánderdiń túıirin qaldymaı qara qustardyń jep qoıýy, dám yryzyǵyń taýsylǵan eken,- dep jorydy.

Iýsýf paıǵambardyń joryǵan túsi aınymaı keldi. Birinshi nóker patshanyń oń tizesin basqan, oń qol ýáziri boldy. Ekinshi nókerdi patsha kres aǵashyna shegelep, qarǵa- quzǵynǵa jem etip óltirdi.

Iýsýf paıǵambar japa tartyp zyndanda jalǵasty jata berdi. Kúnder ótti, túnder ótti. Patshanyń oń tizesin basqan ýázir, baqytqa basy aınalyp, Iýsýfty umytyp ketti. Bir kúni patsha tús kórdi. Túsinen ýaıymdap mazasy ketip oıandy. Ertesi tús jorýshylaryna túsin jorytty. Ne bilimdi degen tús jorýshylar tústiń mátinin tappaı sandaldy. Arada bir juma ótti. Patsha ashýǵa basyp, bas ýázirine arystandaı aqyrdy. Osy kezde ǵana zyndanda jatqan Iýsýf dosy esine túsip, sony zyndannan shyǵaryp, patshanyń aldyna erip keldi. Patsha kórgen túsin aıtty:

– Túsimde jeti aryq sıyr kelip, jeti semiz sıyrdy jep jatyr, qasynda jeti tal qýrap qalǵan bıdaı sabanyn kórdim. Arjaǵynda jeti tal bıdaı ósip kógerip tur,- dedi patsha.
Iýsýp patshanyń túsin bylaı jorydy:

– Alldan ashyq aıan kelgen eken. Aldaǵy bolatyn apat pen keletin baıashat zamannyń kórinisin túsińizde kóringen eken. Jeti aryq sıyr – alda jeti jyl boıy aýyr qýańshylyq apaty bolady. Bar ónimdi únemdep jep, jeti jylǵa jetkizý kerek. Keler jyldan bastap jerge ónim shyǵarmaıdy. Astyq tapshy bolyp, el ishin asharshylyq jaılaıdy. Jeti aryq sıyrdyń jeti semiz sıyrdy jep jatýy sonyń baıany. Bir jyldyq astyqty únemdep jep jeti jylǵa jetkizýge týra keledi. El ishindegi kedeılerdi baı adamdar kómektesip asyraýy kerek . О́ıtkeni olarǵa jumys shyqpaı qalady. Jeti tal qýraǵan bıdaı sabany - sol joqshylyqtyń aıany.

Al, kógerip kóktep turǵan jeti tal bıdaı dáni jeti jyl ótken soń, keletin baıashat zamannyń belgisi, tús baıany. Bul tús Alladan kelgen ashyq aıan eken,- dedi.

Patsha, Iýsýftyń joryǵan túsine ılandy. Ony memlekettiń qazynasyn basqaratyn bas ýázir etip taǵaıyndady. Keıin Iýsýftyń joryǵan túsi dúp keldi. Jeti jyldyq aýyr apattan , ashtyqtan eldi aman saqtanyp qaldy.

Keıin "Iýsýf paıǵambardyń jorǵyǵan túsi el ishine tarap ketti. Eń alǵash tús jorý týraly kitap Iýsýf paıǵambardyń kitaby bolyp tabylady. Qazir de el ishinde tarap júrgen musylmansha tús jorý degen kitaptar sodan bastaý alady.

Eger, siz túsińizde Allany jáne onyń elshisi Muhammed paıǵambardy, quran aıattaryn kórseńiz olardy naq kórdim dep uıǵaryńyz. О́ıtkeni sháıtan basqanyń beıesiniń bárine ózgerip , túske kirip jamandyq jasaı alady. Tek Allanyń jáne Muhammed paıǵambardyń beınesine kire almaıdy. Mundaı tústerdi Alla taǵala ózi jaqsylyqqa joryp qoıady. Oǵan alań bolýdyń esh qajeti joq.

Qazaq halqy jaqsy tús kórem deseń, túnde oń jambaspen jat. Jýynyp-sháıinip taza jerge jat. Basyńdy qubyla jaqta qaratyp jat. Uıqyń jaıly bolsa, kórgen túsiń oń bolady.

Qazaqtyń tús jorý mátinderi basqa ulttar men ulystardan paryqty bolady. О́ıtkeni tús jorýdyń da salt pen dásturge negizdeletin tustary bar. Mysaly:
Túsinde bir adamnyń oń jaq azý tisi túsip qalsa, atalas týysynan bireý bahıǵa attanady. Sol jaq azý tisi túsip qalsa. naǵashy jurtynan bireý qaıtys bolady. Astynǵy tisiniń bireýi túsip qalsa, qaıyn jurtynan bireý ol bahıǵa attanady. Ústingi túsi túsip qalsa , óz jurtynan bireý qaıtys bolady dep jorıdy. Jalpy tistiń túsýi jaqsylyq nyshany emes.
Qazaq qorqynyshty jaman tús kórse, bir aq sary bas mal shalyp , sadaqa taratyp saqtanady. Jaman tústi qustar men aıýandarǵa kóshirip kele jatqan jamandyqtyń aldyn tosatyn yrymdar jasaıdy. Sóıtse jaman tús janǵa kórinbeı, malǵa kórinsin dep qan shyǵarady, qurban shalady.

Qazaq – ólimniń úsh dosy bar dep qaraıdy. "Uıqy", "Aýrý", "Toryǵý" . Osy úsheýiniń bireýi uıqyny sháıtan malǵun Alladan surap alǵan eken. Shaıtan adam balasy túnde uıqtaǵanda jelkesine úsh túıin túıedi eken. Sol úsh túıin túıilgende adam dereý uıyqtap ketedi eken. Ár pende táńerteń oıanǵanda, Allany esine alsa, birinshi túıin sheshiledi eken. Dáret alyp tazalansa,"ekinshi túıin sheshiledi eken.

Tań namazyn oqysa úshinshi túıin sheshiledi. Osy úsh túıindi sheship jumysqa barǵan adamnyń toqsan toǵyz taraý joly ashylyp, bar qater men qaýipten aman júredi eken. Túnde ımanı túster keredi dep senedi. Baqsy - balger, táýip-kóripkel , qumalaqshy - qartashy izdep, sabylýdyń esh qajeti joq.

Bolat Bopaıuly