JAŃǴYRÝ BILIK О́ZGERGENDE ǴANA ShYNAIY BOLADY

Qamshynyń hat qorjynyna tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Esenǵazy Qýandyqtyń «Latyn árpine kóshý arqyly  «jańǵyramyz»  deýshiler «Baıyrǵylandyrý /korenızasııa/ saıasatyn bile me eken?» degen materıaly kelip tústi. Latyn álipbıine kóshemiz dep otyrǵan qazaqqa oı salady, jol silteıdi degen maqsatpen professordyń jazbasyn oqyrman nazaryna usynamyz.   

Tarıh taǵylymyna júginsek, Reseı ımperııasynyń otarshyldyq saıasatynyń nátıjesinde keń-baıtaq qazaq jerine kelimsekter ár túrli syltaýmen  jymysqylanyp kelip,  ábden sińisip,  jaılap alǵandyǵy belgili. Osylaı uzaq jyldar boıy assımılııasııa arqyly ulttardy jutyp qoıý saıasaty júrgizilip, slavıan ǵurpy men máde­nıeti kúshtep tańyldy. Keıinnen túri keńestik, zaty ınternasıo­nalıstik jańa otarlaýdyń qurbany bolǵan Qazaqstanda 20-jyldary "qazaqtandyrý", ıaǵnı baıyrǵylandyrý (korenızasııa) saıasaty júr­gizildi.

Reseı ımperııasynyń murageri Keńester Odaǵy dep atalǵan alyp memleketti ómirge ákelgen bolshevıkterdiń qol astyna qaraǵan birde-bir  elde  eshqashan  dál  bizdiń  respýblıkadaǵydaı "qazaqylandyrý" sııaqty saıasat júrgizý qajettigi bolmaǵan. О́ıt­keni odaqqa kirgen úlkendi-kishili halqy bar basqa respýblıka­larda, sol áý bastan osyndaı saıasatty týǵyzatyn faktorlarǵa jol berilmegenge uqsaıdy. Sonda óziniń ǵasyrlar boıy mekendegen ata-babalarynyń kindik qa­ny tamǵan jerinde qazaq ultyn, óz uıa­synda "qazaqylandarýǵa" dýshar etken ne jaǵdaı boldy eken  degen suraq týyndaıdy.

Bul-sonaý ótken 18 ǵasyrdyń basynda salynǵan alǵashqy be­kinis-qalalardan bastap júzdegen jyldar boıy ár túrli aılaker­likpen júrgizilip kelgen orystandyrý saıasaty edi. Osy ákki saıa­sattyń negizin, zulymdyq mánin sol kezde-aq Buqar jyraý baba­myz kóregendikpen boljap, bylaı degen edi:

... Kúnbatystan bir duspan,

Aqyr da shyǵar sol tustan.

О́zi sary, kózi kók,

Bastyǵynyń aty pop,

Kúnshyǵysqa qaraıdy,

Shashyn almaı, taraıdy.

Qudaıdy bilmes, dini joq,

Jamandyqta mini joq.

Osy syndy bir kápir,

Aýzy-basy jún kápir,

Jaıaýlap keler jurtyńa.                                                        

Jaǵaly shekpen kıgizip,                                                                

Baldy maı jaǵar murtyńa.         

      Jemirlerge jem berip,                                                                         

      El qamyn aıtqan jaqsyny,   

      Sóıletpeı urar urtyna.                                                        

      Baýyzdamaı isher qanyńdy,                                                    

       О́ltirmeı alar janyńdy.

Qaǵazǵa jazar malyńdy,

Esepke salar baryńdy.

Elińdi alar qolyńnan,

Ásker qylar ulyńnan.

Teksizdi tórge shyǵaryp,

Basyńa ol kún týǵanda,

Teńdik tımes qolyńa-degen kóregendigi araǵa ýaqyt salyp, aına-qatesiz keldi.²⁹⁴ 

         Úsh júz jylǵa jýyq merzimdi qamtyǵan ımperııalyq qanaý elimizdiń esin shyǵaryp eseńgiretip, halqymyzdyń  tutastyǵyn  tý-talaqaı  etip  keldi. Tarıhta orystyń ozbyrlyǵyna qazaq sııaqty urynǵan halyq kem­de-kem. Ata-babalarymyzdyń urpaqqa qaldyrǵan jerine, tabıǵat syılaǵan asyl qazynalarymyzǵa qyzyqqandar qazaqtardy máńgúrt etip, burynǵy quldyq psıhologııadan arylmaýyn kózdegen­der, eń aldymen, óz aılasyn jas urpaqtyń sanasyn ýlaýdan bas­taǵany belgili bolyp otyr. Patshalyq Reseı qazaq dalasynda mek­tep, gımnazııa ashqan bolyp, bilimge sýsaǵan qazaq balasyna kóz ashqannan "Bıblııany" oqytyp, hrıstıan dinine baýlyǵany búginde tarıhı qujattarmen, basqa da derektermen dáleldenip otyr.²⁹⁵

Reseı ımperııasy qazaqtardyń tilin de, ózin de joıyp jibe­rýge HIH ǵasyrdyń basynda-aq kiriskeni tarıhı derekterden taıǵa tańba basqandaı kórinedi. Omby gýbernııasyndaǵy qazaqtardy orystandyrý maqsatynda júrgizilgen zorlap shoqyn­dyrý nátıjeli bolmaǵandyqtan, sol ólkeniń general-gýbernatory Speranskıı basqa ádiske kóshý kerektigin moıyndap bylaı degen: "Biz onyń esesine qazaqtardyń arasynda jappaı orys mektepterin ashamyz. Sonda olar óz tilin umytady. Al, ana tilin umytqan ha­lyq op-ońaı orystanady" dep óz oılaryn osylaı ashyq bildirgen kórinedi.²⁹⁶

Qazan tóńkerisinen keıin qazaq eli ózin otarlyq ezgiden bosatqan jańa ókimet-Keńesterdiń "qamqorlyǵyna" tústi. Mundaı "qamqorlyqqa" ǵasyrlar boıy ata-babalary ıemdengen ulan baı­taq jerdi mekendep, ósip-óngen, tutas bir halyqtyń ulttyq qasıetin aıqyndaıtyn ana tiliniń taǵdyry da endi bolshevıkterdiń qolyna kóshti. Keńester ókimeti jáne onyń organdary eńbekshi sharýanyń, kedeı-kepshiktiń múddelerin kózdeıtindigine, solar úshin qyzmet etetindigine kózderin jetkizý úshin respýblıkada basqarý appa­rattaryn "qazaqtandyrý"-"baıyrǵylandyrý" mindetin kún tártibine engizedi. Ony kóbinese jergilikti turǵyndardyń ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin, tilin biletin saýatty adamdarmen aýystyrý kózdeldi. Bul qadam sol kezdegi Qazaq Respýblıkasynyń aldynda turǵan kúrdeli saıa­sı, sharýashylyq jáne mádenı mindetterdi sheshý úshin óte qajet edi. Osylaı eldegi qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyndaǵy ulttyq teńsizdikti joıý jolyndaǵy kúrestiń bir mańyzdy naýqany basta­lyp ketti. Bul jolda qazaq eliniń jergilikti halyqtaryna túsinikti bolý úshin Keńester ókimetine sol halyqtyń óz tilinde sóıleýi aýadaı qajet boldy. Osy jergiliktendirý-"baıyrǵylandyrý"  1925 jyly ótken V О́lkelik partııa konferensııasynda ózekti másele retinde qaıta qaraldy. Onda keıbir eýropalyq  joldastardyń keńesterdi qazaqylandyrýdy eshbir meńgere almaı-aq qoıǵany. Bul sharany ózderine, orystarǵa qarsy baǵyttalǵan kontrrevolıýsııalyq áreket dep túsingendigi ataldy, eger  osylaı Qytaıǵa  Keńes ókimeti engiziler bolsa, onda qytaısha sóılep, qytaısha jazylatyny, onda keńesterge basshylyq jasaıtyndar da sol qytaılar bola­tyny sózsiz ekendigi aıtyldy. Sol sııaqty Úndistanda úndilershe, Germanııada nemisshe sóıleý qajet ekendigin árbir sanaly kommýnıst túsinýi tıis jaǵdaı dep mysal keltire otyryp, qazaq jerindegi ókimetti de keńestendirý úshin ony, eń aldymen, qazaqylandyrý kerektigi sóz boldy. Olardy qazaqylandyrmasaq – (jergiliktendirmesek) onda ol ókimet bóten bolady, patsha zamanyndaǵydaı gýbernatorlyq bılik nemese, áıteýir, basqanyń bıligi bolady. Al bizdiki Keńestik bolýy tıis ekendigi aıtyldy.²⁹⁷

О́ıtkeni, bolshevıkter oılaǵandaı, proletarıat dıktatýrasy organy retinde qazaq aýyldarynda keńesterdi qurý jergiliktenbegendikten, úlken qıynshylyq týǵyzdy. Respýblıkada Keńes ókimetiniń is-qaǵazdary orys tilinde júrgizildi. Aýyl turǵyndarynyń bul tildi bilmeýinen úkimettiń dekretteri, gýbernııa men ýezderdiń qaý­ly-qararlary qazaq bolystarynda, aýyldyq keńesterde tek is qaǵazdary retinde ǵana tirkeldi. Ol qujattardy oqyp, onyń mazmunyn túsinetin adamdar sanaýly, tipti, kópshilik jaǵdaıda múldem bolmady. Osy sebepten jergilikti halyq, ásirese, aýyl turǵynda­ry Keńes ókimetiniń júrgizip otyrǵan saıası-áleýmettik sharala­rynan beıhabar boldy. Máselen, Jarkent aýdandyq atqarý komıte­tine (Uıǵyr aýdany) Almaty okrýgtik atqarý komıtetinen kelip túsken is qaǵazdardyń 70 paıyzy orys tilinde jazylǵan. Aýdan­dyq atqarý komıtetiniń qyzmetkerleri birneshe márte osy orys tilinde kelgen ár túrli qujattardy uıǵyr tilinde, tipti bolmaǵan jaǵdaıda qazaq tilinde jiberýdi surap qaıta qaıtarǵan áre­ketteri nátıjesiz bolyp, bárbir sol qaǵazdar qaıtadan orys tilinde kelip túsetin bolǵan. Mundaı soraqy qııanattar Shelek, Eńbekshiqazaq, Oktıabr, t.b. aýdandarda oryn aldy. Tipti bul atalǵan aýdan basshylarynyń ózderi de orys tilin bilmeıtin bolǵan.²⁹⁸ Apparatty baıyrǵylandyryp, qazaqsha sóıletý jolyndaǵy áreketter úkimettiń qaýly-qararlaryn júzege asyratyn joǵary organdardyń ózderiniń tarapynan osylaı tunshyqtyrylyp otyryldy. Eski ap­parat  tek ýaqytsha jamap-jasqalyndy. Jergilikti halyqtardyń turmys-tirshiligine, ulttyq erekshelikterine eshqandaı mán beril­medi. Tek joǵarydan nusqaýlaryn ústi-ústine joldap, óz aıtqandarynyń ǵana oryndalýyn talap etip otyrdy. Al aýdandar men aýyldardaǵy tómengi býyndardaǵy apparattar-aýdandyq atqarý ko­mıtetteri men aýyldyq keńesterde qyzmetkerlerdiń qabileti tómen edi. Olardyń basym kópshiliginde oryssha saýaty joq, úkimet pen partııanyń saıasatyn túsine bermeıtin adamdar otyrdy. Aýyldyq keńesterdiń tek aty ǵana bolatyn, al is júzinde olar talapqa saı jumys júrgize almady. Aýyldyq keńesterdiń tóraǵalary kóbinese saýatsyz boldy.²⁹⁹ Al 1926 jyly jalpy respýblıka kólemi boıynsha alǵanda oryssha saýatty qazaqtardyń sany 10 paıyzdan tómen bolǵan.³⁰⁰

"Qazaqtandyrý" Qazaq AKSR-i qurylǵannan keıin, dálirek aıtsaq, 1921 jyldan bastalǵan edi. Osy jyldyń 2 aqpanynda Qazaq AKSR-i Halyq Komıssarlary Keńesiniń "Respýblıkanyń memlekettik mekemelerinde orys, qazaq tilderin qoldaný týraly" №19 dekreti shyqty. Dekrettiń 1-babynda QAKSR aımaǵyn quraıtyn Semeı, Aqmola, Orynbor-Torǵaı, Oral jáne Bókeı gýbernııasy jáne Adaı ýezindegi memlekettik mekemelerde orys jáne qazaq tilderi teń quqyqta qoldanylady delingen bolsa, osy dekrettiń 3-babynda Respýblıkanyń barlyq ortalyq, gýbernııalyq mekemelerindegi is qaǵazdary jáne ózara qatynas orys tilinde júrgiziledi" dep, aldyńǵysyn joqqa shyǵarýynan budan keıingi júrgizilgen "baıyrǵylandyrý" saıasatynyń ózi tek kózboıaý bolǵanyn kóremiz.³⁰¹ Dekrettiń shyǵýy mańyzdy oqıǵa bolǵanymen, ol osy eki tildi teń qoldanýǵa tek sóz júzinde ǵana quqyq berdi. Onyń bir dáleli osy jyldary qazaq tilinde kitap shyǵarylmaǵandyǵy. Bul týraly Búkilqazaqtyq halyqqa bilim berý sezinde A.Baıtursynov másele kótergen.³⁰²

Al 1923 jyldyń 22 qarashasynda Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń shyǵarǵan dekreti boıynsha respýblıkada  memlekettik  til  qazaq jáne orys tilderi bolyp jarııalandy. Dekrettiń 7 tarmaǵynda QazOAK-tiń jáne gýbernııalyq atqarý komıtetteri janynan osy jumysqa basshylyq jasap, baǵyt beretin komıssııalar qurý qajettiligi kórsetilgen. Osy nusqaý boıynsha qurylǵan bul komıssııalar mekemelerdi "qazaqylandyrý" isimen tikeleı aınalysty.³⁰³ Biraq olar joǵarydan túsken nusqaýlardy oryndaýmen ǵana shektelip, orystardy qazaqtarmen aýystyrýmen áýestendi. Onyń ózinde de "qazaqylandyrýǵa" tıgizetin paıdasy shamaly kúzetshi, úı sypyrýshy, at aıdaýshylar sekildi qosalqy jumysshylarmen aýystyryldy. Keńes ókimetiniń ortalyq organdarynan bastap barlyq ýezderinde dekretter,  nusqaýlar men  basqa da qujattar eki tilde qatar júrgiziletin bolyp mindetteldi. Bul mindetti is júzine asyrý úshin memlekettik apparattarda eki tildi birdeı meńgergen qyzmetkerler bolýy qajet edi. Ondaı eki tilge mamandanǵan qyzmetkerlerdiń jetispeýshiligine baılanys­ty qazaqtar arasynan hat tanıtyndaryn iriktep alyp, jergilikti halyqtyń tilin bilmeıtin orystarmen aýystyrýdan basqa amal qalmady. (Ol kezde búgingideı orys tildi qazaqtar bolsa, saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana edi.-E.Q.)

      Mekemelerdi qazaqylandyrý, ıaǵnı ondaǵy is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizý jáne  oǵan kelgen adamdarmen qyzmetkerlerdiń jergilikti ult tilinde sóılese bilý máselesin durys jolǵa qoıý árbir konferensııa, jınalystarda jıi kóterilgenimen, ol sóz júzinde qalyp otyrdy. О́ıtkeni bul máseleniń durys sheshilýine О́lkelik partııa komıtetiniń hatshysy Goloshekınniń ózi de qulyqty bolmady. Ol "qazaqtandyrý" jumysy partııadan basqa mekemelerdiń bárinde júrýi kerek, partııanyń qazaqylanýynyń qajeti joq, óıtkeni partııa Reseıdiki, onyń tili oryssha bolsa da jetedi"³⁰⁴- deýi bul istiń osy jaǵdaıda alǵa baspaıtynyn kórsetip berdi. Sóıtip,"qazaqtandyrý" tájirıbesi sátsiz bolyp, alǵashqy qadamdary eshqandaı nátıje bermedi. Osylaı Keńestik appa­ratty "qazaqtandyrý" saıasaty F.I.Goloshekın júrgizgen "kishi Qazan" baǵytynyń jeteginde kete bardy.

Bulaı bolýynyń ózindik sebepteri de bar bolatyn, óıtkeni "qazaqylandyrý" týraly qabyldanǵan dekretti ómirde is júzine asyratyndaı naqty jospar, tıimdi ádister, tipti, oǵan degen nıet te bolmady. Bolǵan kúnniń ózinde olar kózboıaý úshin ǵana jasalyp, kóńildegideı nátıje bermedi. Apparattardy "qazaqylandyrýdy" júzege asyrý mindeti úkimet tarapynan shynaıy yqylas pen júıeli oılastyrylǵan is-qımyldy engizýdi qajet etti. Solaı bola tura "qazaqylandyrýdy" júrgizýde nemquraılylyqpen keleńsiz, aqylǵa syımaıtyn isterge  úkimet tarapynan jol berildi.  Mysaly,  jer sharýashylyǵy uıymynda eki úı sypyrýshy  orys áıelin eki qazaq áıe­limen aýystyrsa, bul uıymda "qazaqylandyrý" 100 paıyz oryndaldy dep esepteldi.³⁰⁵1926 jyldyń basynda memlekettik apparattardaǵy "qazaqylandyrý" nátıjesi óte mardymsyz boldy. Kókshetaý ýezindegi mekemelerde barlyq 477 qyzmetkerdiń 38-i ǵana, ıaǵnı 8 paıyzy qazaq boldy.³⁰⁶ Bul jyldary keńestik apparattardy "qazaqylandyrý" respýb­lıkanyń  basqa da gýbernııalary men ýezderinde osy shamalas bolǵan. Al apparatty "qazaqylandyrý" kóbinese  qosalqy  jumystaǵy adamdarmen kóbeıtilip,  kúzetshi,  shabarman,  úı sypyrýshy, t.b. esebinen jıi júrgizilgenin  baıqaýǵa  bolady. Sóz  bolyp otyrǵan  Kókshetaý  ýezdik  apparatyndaǵy joǵarydaǵy atalǵan 38 qyzmetker qazaqtyń 12-si at kútýshi, kúzetshi, taǵy sol sııaqtylar bolǵan.³⁰⁷

Komıssııa "qazaqtandyrýdyń" birinshi kezeńi bolyp tabylatyn 1926 jylǵa deıin prosenttik norma ádisimen jumys istedi. Atalǵan merzimde árbir mekemede jumys isteýge tıisti jergilikti halyqtyń ókilderiniń prosentke shaqqandaǵy normasy belgilenip, sol iske asyryldy. Qandaı shara qoldanylsa da ol mekeme báribir qazaqsha sóılemedi. Onyń sebebi bılik basyndaǵylardyń bul iske degen nemquraıdy qaraýy jáne mekeme basshylary men ondaǵy ózge de mamandardyń kóbi orys ultynyń ókilderiniń bolýynan edi. Ortalyqtyń, onyń respýblıkadaǵy ókili F.Goloshekınniń de bul memlekettik mekemelerdi "qazaqylandyrý" isine kózqarasy múldem ózgeshe bolǵandyqtan olar bul isti alǵa bastyrýǵa eshbir yqylas bildirmedi, kerisinshi kedergi jasap baqty. 1926 jyly 8 mamyrda Qazólkekomnyń bıýrosy "baıyrǵylandyrý" máselesin talqylaǵan májilisinde "qazaqylandyrýdy" júrgizýdegi prosenttik mólsher ádisin synǵa alyp, osy prosent ádisine súıenip, tómengi qosalqy qyzmetkerlerdi qazaqtarmen almastyrý arqyly kózboıaýshylyqqa jol berilip otyrǵanyn aıyptaıdy.³⁰⁸ Úsh jylǵa  sozylǵan  bul paıyzǵa (prosentke) baǵynyshty júrgizilgen  jumys is-qaǵazdaryn memlekettik apparattarda qazaq  tiline kóshirý de aıtarlyqtaı nátıje bermedi. Apparatty baıyrǵylandyrý isindegi mundaı praktıkany dereý  ózgertýdi  ómirdiń  ózi  talap  etti.

       BK(b)P Qazaq ólkelik komıtetiniń sheshimine sáıkes prosenttik norma joıylyp, onyń ornyna apparatty qyzmettik (fýnksıonal­dyq) jaǵynan baıyrǵylandyrý ádisi engizildi. Bul rette  qaı qyzmetke bolmasyn onyń ultyna qa­ramaı-aq qazaq tilin biletin, memlekettik apparatty halyqpen tikeleı baılanystyratyn qyzmetker taǵaıyndalatyn boldy. Ondaı qyzmettiń tizimin árbir mekeme men uıym úshin jumysshy-sharýa ınspeksııasy organdarynyń basshylyǵymen arnaýly komıssııalar belgiledi.

        Baıyrǵylandyrýdy qalypty júrgizý úshin QazOAK-tiń Tóralqasy 1926 jyldyń 20 ma­myrdaǵy májilisinde buǵan deıin qazaqylandyrý isin júrgizgen Ortalyq komıssııany taratyp, bul komıssııanyń mindetin sol kezdegi bedeldi organ dep sanalǵan jumysshy-sharýa ınspeksııasy Halko­matyna berdi. "Qazaqylandyrýdyń" ekinshi kezeńi 1926 jyldan bastap Qazaqstan Jumysshy-Sharýa Inspeksııasy  Halyq komıssarıatyna (JShI) berildi. Sol kezde bul JShI memlekettik apparattardyń ústinen qaraıtyn partııalyq baqylaý mindetin atqaratyn organ bolatyn. Memlekettik mańyzy zor isti qolǵa alǵan bul organ tóreshildikke jol berip, osy ádisti júzege asyrý úshin arnaıy kalendarlyq jospar jasady. Jospar boıynsha jergilikti jerlerge arnaıy buıryqtar jiberilip, olardy da osyndaı josparlar jasaýǵa mindettedi. Bul qoldanylǵan "qazaqylandyrýdyń" fýnksıonaldyq ádisi Goloshekınniń aıtýynsha, eń áýeli, jergilikti halyqpen tikeleı baılanysty júzege asyratyn qazaqsha biletin qyzmetkerler-is júrgizýshiler, hatshylar, esepshilermen qamtamasyz etilýi tıis boldy. Osy ádispen "qazaqylandyrý" barysynda da burmalaýshylyqtarǵa jol berilip, bul joly mekemelerdegi orta tehnıkalyq mamandar býyny ǵana qamtyldy.³⁰⁹

1926 jyly 19 jeltoqsanda JShI Halkomynyń kollegııasy respýblıkalyq Ortalyq apparatty "baıyrǵylandyrýdyń" josparyn bekitti.³¹⁰ Osy jospar boıynsha "baıyrǵylandyrý" merzimi 7 aıdan 2 jylǵa deıin sozyldy. Keıinnen bul josparlanǵan is sharalar da sol kezdegi talappen qabyspaıtynyn kórsetti. Istiń eń kúrdelisi aýystyrylýǵa jatatyn qyzmetkerlerdiń nomenklatýralyq tizbesin jasaý boldy. Osy tizimge respýblıkalyq ákimshilik jáne sharýashylyq organdaryndaǵy qyzmetkerlerdiń orta býynynyń quramyn qamtıtyn 42 qyzmettik ataýdan turatyn nomenklatýrasy engizildi. Osy tizimge dárigerler, agronom, ekonomısterden basqa, kópshilik áleýmettik-mádenı mekemelerdiń qyzmetshileri de kirgizilmedi. Barlyǵy "qazaqylandyrýǵa" 13183  qyzmet orny josparlandy.³¹¹ Bul san ózge bir derekterde 13180,³¹² kelesi birinde 1275,³¹³ bolyp berilgen. Tek 1927 jyly ǵana bar-joǵy 2300 qyzmet nemese jospardyń 18 paıyzy ǵana qazaqylandyrylǵan bolyp shyqty.³¹⁴

Budan keıingi jyldary "baıyrǵylandyrýdy" júrgizý JShI-den alynyp, atqarý komıtetterine berildi de, mekemeler men uıymdardyń basshylaryna  bul isti júrgizýde tikeleı jaýapkershilik  júkteldi. "Baıyrǵylandyrýdy" júrgizýdiń bul joly da utymdy nátıje bere qoımady. Ásirese, qazaq tilin qoldaný barysy sol burynǵy qalpynan qozǵalmady.

Arada bir jyl ótisimen 1927 jyldyń 28 naýryzynda, BK(b)P Qazólkekomynda baıyrǵylandyrýmen tikeleı aınalysqan JShI Halkomatynyń osy máseleni júzege asyrýdaǵy jumysy týraly baıandamasy tyńdalyp, onda kóptegen kemshilikter sóz bol­dy. Onda "baıyrǵylandyrýda" mekeme basshylary tarapynan nemquraıdylyqqa jol berilip, apparatqa qazaq mamandaryn tartýda jiberilgen olqylyqtar, olardy daıarlaıtyn kýrstardyń ýaqytyly ashylmaǵandyqtary jáne t.b. kemshilikter synaldy. Alaıda jiberilgen kemshilikter qaıta-qaıta atalyp kórsetilse de, qazaqylandyrýǵa kózqaras mekeme basshylary tarapynan esh ózgerissiz qalyp otyr­dy. Qolǵa alynǵan isti ilgeri jyljytý maqsatymen Qazólkekom bul máselege 1928 jyly 25 qańtarda qaıta oraldy. Júrgizilýge tıisti istiń turalaýyna baılanysty atalǵan máseleni 6 aıdan soń 1928 jyly 4 shildede taǵy qaıta qaraýǵa máj­búr bolyp, óz qararynda kóptegen uıymdarda (baılanys, kólik jáne t.b.) qazaqylandyrýdyń óte sylbyr júrgizilgeni erekshe sóz bolady. Jaýapty basshy  jáne partııa qyzmetkerleri tarapynan áli kúnge deıin qarsylyqtar kezdesetinin eskertip, ony dereý joıýdy talap etedi.  Jyl  aıaǵyna deıin bul máseleni Qazólkekom taǵy 2 ret óz otyrystarynyń kún  tártibine  qoıyp, talqylaýǵa  májbúr bolǵan. Osy "qazaqylandyrý" jumysy bir jyl ishinde QazOAK-tiń májilisinde barlyǵy 10 márte talqylanǵan bolyp shyqty.³¹⁵ Ile-shala bul másele QazOAK pen Halyq Komıssar­lar Keńesiniń birikken otyrysynda da qaraldy. Sonyń nátıjesinde "Apparatty baıyrǵylandyrý týraly" degen birikken qaýly jaryq kórdi. Qaýlyda qaı mekeme óz is qaǵazdaryna qazaq tilin qaı ýaqytta engizýge tıistiligi naqty kórsetildi. Biraq ta mundaı mekemelerdiń sany tipti az boldy.

Apparatty qazaqylandyrý, onyń ishinde is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizý týraly qabyldanǵan qaýly-qararlardyń kópshiligi aıaqsyz qaldy. "Baıyrǵylandyrý" - qazaqylandyrý tóńiregindegi kemshilikter Qazaqstannyń basshy organ­darynyń esepterinde de jıi atalyp kórsetildi. Osylaı tek kemshilikterdi aıtýmen ǵana shektelý bılik basyndaǵy laýazymdy qyz­metkerlerdiń qazaqylandyrý isine sonshalyqty yqylasty bolmaǵandyǵyn kórsetti. О́ıtkeni olardyń basym kópshiligi eýropalyq azamattar bola­tyn. Ony tómendegi kesteden kóre alamyz.

6-keste  ³¹⁶                   

                            Mekemelerdegi “qazaqylandyrý” jaǵdaıy

 

R/s	Mekemelerdiń ataýlary	Jyldar	Qyz-met- ker- ler- diń jal-py sany	Eý-ro-pa- lyq-tar	onyń ishin-de qazaq tilin bile-tinder	Qa-zaq-tar	Bas-qa    ult-tar	paıyz esebimen
								is-qaǵaz-dary qa- zaq tilinde júrgizil- gen	Is-qaǵazdary orys tilinde júrgizilgen
1.	Qaz OAK-ti, Halyq Komıs- sarlar Keńesi jáne memle- kettik josparlaý Komıteti	1927     1928   1929	93     79   82	39     54   51	2     1   2	34     21   27	20     4   4	-                -        25%	-      -   75%
2.	Qarjy Halkomy	01.01.1926 j. deıin 01.01.1927j. deıin 01.01.1928j. deıin 01.04.1929j. deıin	204   193   104   89	190   173   86   74	-   -   -   3	14   20   18   15	-   -   -   -	-           -       -         -	barlyq qa-ǵazdar orys tilinde 100%   -
3.	Jersharýashyly-ǵy Halkomynyń ortalyq apparaty	1926/27 1927/28 1928/29	35 32 32	27 29 28	- - -	8 3 4	- - -	-       -       -	100 % 100 % 100 %
4.	Qazaq sý sharýashylyǵy jáne ortalyq apparaty	1926 1927 1928 1929	279 217 262 74	242 188 231 67	2 2 3 3	37 29 31 7	- - - -	sý sharýa-shylyǵy basqarma-synda 2	98 %
5.	Densaýlyq saqtaý Halkomynyń ortalyq apparaty	01.10.1926 j. deıin 01.01.1927j. deıin 1928 j.	32   22   23	31   21   20	-   -   -	1   1   3	-   -   -	-       -       -	100 %
6.	Búkilodaqtyq Halyqsharýashy-lyǵy Kenesiniń ortalyq apparaty	01.01.1928 j. deıin 01.01.1929 j. deıin	32   35	28   29	2   3	3   6	1   -	-           -	100%   100%
7.	Jumysshy-sharýa ınspeksııasy Halyqtyq baqy-laý komıteti	1927 1928 1929	32 27 29	25 21 20	- - -	7 6 9	- - -	-       -       -	100%

 

Kestede keltirilip otyrǵan málimetterden baıqaǵanymyzdaı, respýblıkanyń basshy organdary men ortalyq mekemeleri  barlyq okrýgterde, tipti, tek qana qazaqtar qonystanǵan aýdandardaǵy mekemelermen de  is qaǵazdaryn  orys tilinde júrgizgen.  Son­daı-aq, kestede kórsetilgendeı "qazaqtandyrý" saıasaty júrgizilip jatqan 3-4 jylda basshy qyzmettegi qazaqtardyń úles salmaǵy alǵashqy sanynan da azaıǵanyn baıqaýǵa bolady. Úkimettiń "qazaqylan­dyrý" saıasatyn  júrgizýdegi josparynyń mańyzdy tusy eýropalyqtardyń jergilikti halyq tilin meńgerýi edi.

Ol úshin 1926/27  jáne 1927/28 jyldary Qazaqstanda qyzmet isteıtin eýropalyqtarǵa qazaq tilin úıretetin kýrstar ashylyp, oǵan 3568 adam qamtylǵan. Al, bul kýrstar eýropalyqtardyń qanshasyn qazaqshaǵa úıretti, ol belgisiz, óıtkeni mundaı daıyndyqtan ótkender týraly esep júrgizilmegen. Alaıda Semeı gýbernııasyndaǵy qazaq tilin úırenýge qatysqan 520 tyńdaýshydan tek 23 adam ǵana qazaq tilinde azdap jazýdy úırengen.³¹⁷ 1927 jyly Oral  okrýgtik  ha­lyqqa  bilim  berý  bólimi  360 eýropalyqty qazaq tilin úırený kýrsynda oqytýdy josparlasa, is júzinde oǵan oqýǵa tartylǵandar sany 60-aq adam bolǵan. Olardyń ózi bul kýrsty aıaqtamaǵan.³¹⁸ Halyq aǵartý komıssarıatynyń málimetterine súıensek, bul kýrstar  eýropalyqtarǵa  qazaq tilin úıretýde aıtarlyqtaı nátıje bermegenin baıqaımyz. О́ıtkeni kýrsty tyńdaýshylardyń kópshiligi  buryn buratana atanǵan jergilikti halyqtyń tili-qa­zaq tilin úırenýge tipti de yqylasty bolmaǵan.³¹⁹ Mundaı kózqarastyń oryn alǵandyǵy 1933 jyly QazOAK Tóralqasyna qarasty fraksııa májilisinde respýblıka mekemeleriniń jergiliktendirýdi qalaı júrgizgeni týraly bergen esebinde málim boldy. Úkimet tarapynan júrgizilgen dırektıvalar men qaýlylarǵa qaramastan 1933 jyldyń basynda memlekettik jáne ákimshilik sharýashylyq apparattarynda jergilikti ult ókilderiniń sany 39268 adamǵa ǵana jetken. Bul degenińiz sol kezdegi barlyq basqarý apparatyndaǵy qyzmetkerlerdiń 30 paıyzyn ǵana qurady.³²⁰

"Kishi Qazan" baǵytynyń ıdeıalyq negizi bolyp tabylǵan qazaq dalasyn orystandyrýdy maqsat etken bul zymııan saıasat, el ómiriniń barlyq salasynda onyń ishinde ultsyzdanýǵa tezirek jol ashatyn mádenıet pen qoǵamdyq sanany ózgertý arqyly yqpal etýge kiristi. Bul áreketterin bolshevıkter sosıalızm qurýǵa qajetti qadam dep túsindirýge tyrysty. Bıliktiń kúshimen engizilgen bul keńestik jańalyqtar tóltýma rýhanı dástúrlerdi joıý arqyly iske asyrylyp otyryldy. Halyq múddesimen sanaspaı jasalǵan bul áreketterdiń basty ólshemi sosıalıstik júıeniń ómir súrýin qalaıda qamtamasyz etý boldy. Onyń bir aıqyn dáleli Keńes ókimeti arab qarpimen til syndy­ryp, dáris alyp ósken qazaqty, on shaqty jyl ishinde birde latyn árpine, birde kırıllısaǵa kóshirip, ótkendegi tarıhı jazbalaryn, kitabyn oqı almaıtyn kúıge túsirdi. Arab árpindegi qazaq sózin oqı almaıtyn  jaǵdaıǵa jetkizgen soń,  kırıllısa árpindegi orys sózin oqı almaýshylyq ana  tilimizdi  joǵaltýymyzdyń  bastamasy bolǵan edi. Osyndaı qııanattyń saldarynan búgingi urpaq óziniń ákesi, odan burynǵy ata-babalary jazǵan jazýdy tanymaıtyn  jat urpaq bolyp  ósti.  Sonymen  birge álipbıdi ózgertý qazaqtardy basqa túrki tektes halyqtardan irgesi sógilýine áser  etti. Bul álemdik órkenıetke tezirek jetemiz degen jeleýmen isteldi.

 1930 jylǵy 6-8 aqpandaǵy QazAKSR Halyq aǵartý komıssarıaty alqasy májilisiniń "Jańa qazaq álipbıin engizýdi jedeldetý jónindegi sharalary týraly" qaýlysy shyqty. Onda basshy organdardyń jańa álipbıge kóshýdi jedeldetý jáne arab álipbıin Qazaqstannyń 10 jyldyǵy qarsańyna qaraı memlekettik, qoǵamdyq ómirdiń barlyq salalarynan birjola yǵystyrý týraly nusqaýlaryn negizge alý tapsyrylǵan.  Sonymen birge Halyq aǵartý komıssarıatynyń barlyq bólimderi men organdary oqý-tárbıe, saıası-aǵartý, ǵylym men kitaphana, baspa jáne keńse salalaryn Qazaqstannyń 10 jyldyǵyna qaraı jańa álipbıge tolyq kóshirýdi kúshti qarqynmen júzege asyratyn bolsyn jáne bul sharalardy der kezinde júzege asyrý Halyq aǵartý komıssarıatynyń ortalyq apparatyndaǵylarǵa da, jergilikti jerlerdegi  árbir basshynyń tikeleı jaýapkershiligine júktelsin³²¹ degen qatań tapsyrma berildi. Bul áreketter buryn buratana dep kemsitilip kelgen qazaq halqynyń endi tarıhı zerdesin múldem joıýǵa bet burǵan kezeń  bolǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. Bir halyqtyń rýhanı baılyǵyn, ulttyq, mádenı, tarıhı erekshelikterin pash etetin asyl muralardy, ǵylymı eńbekter men kitaptardy urpaqtan urpaqqa jetkizip kelgen arab alfavıti Ortalyqtyń ozbyrlyǵymen 20-jyldardyń aıaǵynda latyn alfavıtine aýystyrylsa,  ile-shala ol kırıllısaǵa kóshirildi. Bul áreketterden biz sol kezdegi jergiliktendirý saıasatyna túbirimen qaıshy keletin, osyndaı ult sanasyn óshirýge baǵyttalǵan sharalardyń qosa júrgizilgenin kóremiz.

Bul qazaq halyqynyń rýhanı damýyna jasalǵan qysastyq, onyń keleshek ósip órkendeýine tusaý salý edi. О́kinishke oraı, kónekózge qymbat, kógenkózge jumbaq bolǵan, Ál-Farabıden bastap arǵy Ahmetten (Iаssaýıden) bergi Ahmetke (Baıtursynovqa) deıingi nebir ǵulama ǵalymdar men aqyn jyraýlardyń, Babýr men Beıbarystaı batyrlardyń, Buqar men Qazdaýysty Qazbekteı bılerdiń sheshendik dástúrin urpaqtan urpaqqa jetkizgen sol arab áripterin Keńes ókimeti halyqtyń rýhanı qazynasyn jasaýshy emes ony kerisinshe tek dindi ýaǵyzdaýshy retinde kórsetýge tyrysyp baqty. Onyń zardaptaryn keıingi urpaq tartýda. Mysaly, qazirdiń ózinde jas urpaqqa ózderiniń ótkendegi ata-babasynyń tarıhyn oqyp bilý úlken qıyndyq týǵyzyp otyr. Olar mundaı kúıge keńes ókimetiniń sosıalıstik qurylysty birigip ornatamyz degen jeleýmen ózge halyqtyń taǵdyryna qatygezdikpen aralasqan otarshyldyq pıǵylynyń barysynda, alfavıtti eki márte ózgertý nátıjesinde túsip otyr. Búginde bul jasalǵan qııanattyń tutas bir halyqtyń ulttyq sanasyna keri áser etip otyrǵan jaıy bar. Bul jóninde túrki halyqtarynyń tutastyǵyn ańsap ótken jáne sol jolda kúres júrgizgen Mustafa Shoqaıdyń: "Keńes ókimeti ata-babalarymyz on tórt ǵasyr boıy qoldanǵan álipbıdi zorlyqpen ózgertip, úlken mádenı muramyzdan aıyrdy ári týystarymyzdyń tiline múldem jat emle qaǵıdalaryn engizip, túrkistandyqtardyń týysqandyq tutastyǵyna zor zııan keltirdi"-³²² degen pikirin búginde ómirdiń ózi rastap otyr.

Al, halqymyzdyń aıaýly uldarynyń biri "Aýyl tili" gazetiniń redaktory Mirjaqyp Dýlatov  1926 jyly QazOAK-tiń sol kezdegi tóraǵasy Jalaý Myńbaevqa qazaq tiliniń taǵdyry týraly qabyrǵasy qaıysa jazǵan hatynda:"Men ne kórmedim. Maǵan ákelip arab pen parsyny qosty. Bertin kele shúldirletip noǵaıdy, byldyrlatyp orysty qosty. Bir kúnderde meni múlde joq qylǵysy kelgender de boldy. Tóńkeris boldy, qazaqtyń kózi ashyldy, onyń ústine "qazaq tili memleket tili bolsyn" degen zań shyqty. Tóbemiz kókke tórt eli jetpedi. Biraq ne keregi bar, bosqa qýanǵan ekenmin"! degen tolǵanysy tutas bir halyqtyń taǵdyrymen baılanysty aıtylǵanyn respýblıka basshylary nazarǵa da almady...³²³

      Sol jyldary Qazaqstan boıynsha "jazylmaǵan" jalpy orystandyrý saıasaty júrgizilip jatqanda bul  kózboıaýshylyq úshin jasalǵan "jumystar" aǵyn sýǵa qarsy júzgenmen para-par boldy. Aıtqanǵa kónip, aıdaýǵa júretin kúıge túsken ulttyq "elıtanyń" azǵana toby arqyly orys bolshevıkteri Qazaqstanda ózderiniń shovınıstik pıǵyldaryn qymsynbaı-aq júzege asyryp keldi. Sol kezde memlekettik mekemelerde júrgizilgen  is qaǵazdaryn, qazaqsha sóıletý barysyndaǵy burmalaýdan týyndaǵan kedergiler  kele-kele asqynyp, búginde ulttyq egemendikke saı bolmaı jáne ony retke keltirýde boı bermeı keledi.

"Qazaqtandyrý" saıasatyn júrgizý barysynda orny tolmas olqylyqtardyń jıi qaıtalanyp otyrǵanyn muraǵat sórelerinen tabylǵan myna bir qujat dáleldeıdi. QazOAK-tiń  janyndaǵy  Baıyrǵylandyrý  komıtetiniń 1934 jylǵy 10 jeltoqsanda bolǵan májilisindegi baıandamada: "Bul bolǵan jáıitterdi uıat ta bolsa aıtpasqa bolmaıdy. Osy iske (qazaq tilin úıretetin kýrstarǵa) qanshama aqsha jumsal­sa da,  eshqandaı nátıje ala almadyq, birde-bir eýropalyq qazaq tilinde, tipti,  shamaly  da  túsinik beretin dárejege jete alma­dy"³²⁴- dep dármensizdik tanytqan. Budan biz memlekettik mekemeler úshin qazaq tilin meńgergen mamandar daıarlaý oń nátıje bermegenin kóremiz. Memlekettik apparattardy qazaqsha sóıletý tek jalań uran bolyp qaldy. Oǵan mysal retinde 1934 jylǵy 14 sáýirde "Qazaq emes mektepterde qazaq tilin mindetti túrde oqý" degen aldamshy qaýlysyn keltirýge bolady³²⁵ Osy sheshimder ýaqytsha, jurtty aldarqatý úshin qabyldanyp, keıin kúshi joıylyp otyrdy.

1941 jyly 14 shildede QazKSR Halyq komıssarlar keńesi qazaq tilin biletin basqa ult ókilderine beriletin jeńildikti joısa, 19-ynda Termınkomdy joıdy.³²⁶ Is qaǵazdary qaıtadan orys tiline kóshirildi. QazKSR OAK pen Halyq komıssarlary keńesi 1938 jyly qazaq mektepterinde orys tilin mindetti túrde oqý týraly"³²⁷ qaýly qabyldap, sol jyldan bastap barlyq qazaq mektepterinde orys tili jappaı oqytylatyn boldy. Osyndaı orystandyrý saıasatynyń pármenimen 1955 jyly 4 maýsymda Qazaq KSR H