Qazaq Qytaıdyń kúshin jete túsine me?

Qazaqtyń sory orys pen qytaı sııaqty alpaýyt eldermen kórshi bolǵany, dep talaı danyshpan aıtqan. Nazarbaev kezinen Qytaı vızasyz rejım ber dep daýlap kelgen. Degenine bıyl jetti. Reseıdiń kóksegeni qazaq jerine AES salý. Oǵan da jetip qaldy. Pýtınniń AES salýǵa daıyn ekenin qazaq jurtyna estirtti. «Sý ishken qudyǵyna túkirmeıtin» qazaq bıligi kóńilin jyqpady.

Qazaq bir aýyzǵa qaraıtyn kúıge tússe, qytaılar álemdi aýzyna qaratyp otyr. Murat Áýezovtiń «Sońǵy ýaqytta Qytaı halqynyń ishki «meni» ósip keledi. О́ziniń qanshalyqty alpaýyt ekenin sezinýi jáne qalasa, kez-kelgen memleketti tize búktirerine degen senimi kún ótken saıyn kúsh alýda. Bul qalaı kórinis beredi deseńiz, qytaılyqtardyń boıynda óz memleketin jer-álemniń kindigi sanaıtyn túsinik «tirilýde», degeni kóptiń esinde bolar.

Bizdiń qazaq Qytaıdyń kúshin jete túsine me? Qytaıda 1,4 mlrd adam turady, bul jer sharyndaǵy adamnyń 18%-y. Dúnıejúzindegi ekonomıkalyq qýatty ekinshi memleket, Amerıkaǵa qarsylas bola alatyn birden bir el. Bloomberg málimetinshe, Qytaı 40 jylda 800 mln adamdy kedeılikten shyǵarǵan!

Qytaı sońǵy on jyldan beri Afrıkaǵa ınvestısııa salyp keledi. Qytaı Afrıkaǵa ekspansııa júrgizip otyr. AQSh pen Eýropa endi Atlant temir joly (Lobito) dálizi sııaqty iri jobalarymen Qytaıdy qýyp jetýge tyrysýda. Qazaqstanǵa da Qytaı ınvestısııa tartýǵa yńǵaıly, qazaqqa jumys taýyp berer. Biraq ekonomıkalyq ınvestısııanyń artynda ekspansııanyń jumsaq túri turmasyna kim kepil? Kompanııalarmen birge Qytaı azamattary kóptep kelip, keıin qazaq jerinde turaqtap qalmasyna taǵy da kepildik joq. Olardyń basty qıyndyǵy – halyq sanynyń kóptigi.

Qytaıda elshi bolǵan Murat Áýezov: «Qytaıǵa qazaqtyń munaıy da, gazy da qajet. Biraq, Beıjińge Qazaqstanda júrgen qytaıdyń sanyn arttyrý, kóbeıtý mańyzdyraq. Sebebi, bul eldiń bas aýrýy – halqynyń kóptigi» degen. Onyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy qytaıdyń sany siz ben biz oılaǵannan áldeqaıda kóp. Qytaı mektepterinde «Qazaqstan terrıtorııasynyń bir bóligi «ádiletinde Qytaıǵa tıesili bolýy qajet» dep oqytylady eken. Demek, adam sanyn shekteı almaı otyrǵan el úshin bul óte qolaıly.

Kúsheıgen Qytaı búginde bizdiń elge azamattaryn erkin kirgizip-shyǵarady, al qazaq óz qandasyn tarıhı otanyna qaıtarýda «úlken aǵanyń» maquldaýyn kútedi. Qytaılyqtarǵa vızasyz kirýge ruqsat beretin zań shyqqaly birneshe aı ǵana ótti. Biraq bul tek eldi qulaqtandyrý úshin jasalǵan joba. Ashyq talqylaýǵa salynǵan zań, shyndyǵynda bir jyl buryn paıda bolǵan. Qytaı, Úndistan jáne Iran azamattaryna arnalǵan vızasyz rejım shekaradan ótkennen keıingi 14 kúndi qamtıdy. Rejımdi Qazaqstan 2022 jylǵy shildede birjaqty tártippen engizdi. Shart boıynsha, Úndistan, Iran jáne Qytaı azamattary Qazaqstanǵa iskerlik, jeke jáne týrıstik maqsatta kelip, osynda bola alady. Qazaqstanda bolǵan ýaqyt ár 180 kúndik merzimde 42 kúntizbelik kúnnen aspaýy tıis. Buǵan deıin Úndistan, Iran jáne Qytaı azamattary úshin 72 saǵattyq vızasyz tranzıttik rejım engizilgen edi.

Qaptap kelýi múmkin qalyń qytaıǵa qaýipsizdik berý óz aldyna bólek másele. Esterińizde bolsa, «namysy qozyp» qytaılardy urǵan tórt qazaq qatań jazaǵa tartylǵan bolatyn. Biraq daýdyń ózi bir top qytaıdyń jabylyp jalǵyz qazaqty kúrekpen sabaǵanynan shyqqan. Aqyry qytaılar jáı ǵana ákimshilik jazaǵa tartylyp, bizdiń azamattar qylmystyq kodekstiń aýyr baptarymen sottaldy. Tek qazaqtyń esesi ketetini qynjyltady. Jumys bergenimen qytaılyq kompanııa qazaqqa jarytyp jaǵdaı jasamaǵan. Jalaqyda da teńsizdik, qytaı 1 mln alsa, onymen teńdeı jumys istegen qazaqtarǵa 100-150 myń teńge tólegen. Sonda qazaq Qytaıdan ne kútip otyr?