"Toǵyz sany" men "Toǵyz ortaq" týraly túsinik

Qazaq halqy baǵy zamandardan qazirge deıin 3, 5, 7, 9, 13, 40, 41, 101, 1001 sandaryn qasıetti ári kıeli san dep baǵalap kelgen. Tal besikten jer besikke deıingi atqarylyp júrgen yrym-tyıymdar men salt-dástúrler, ádet-ǵuryptar osy sandarmen tyǵyz baılanysty ekenin túsinýge bolady.

Qazaq joǵarydaǵy atalǵan sandardyń ózine tán qasıeti men kıesi, syry men jumbaǵy, máni men mańyzy bar ekenin ertede bilip, ómir, turmys, dástúrinde yrym-tyıymǵa aınaldyryp, tárbıelik mańyzy bar sandar qataryna qosyp, ony urpaqtaryna uqyptap uqtyryp otyrǵan.

Biz osy rette bul sandardyń bárine emes, tek toǵyz sanyna toqtalýdy jón kórdik. Sebebi  toǵyz sanyna baılanysty, ertedegi qazaq dástúrinde "Toǵyz ortaq" degen bolǵan. Áleýmettik jelide "Toǵyz ortaq degen ne?" suraǵy qyzý talqy óristedi. Kópti kórgen kóne kóz qarııalar, óz bilgenderin tartynbaı ortaǵa salyp, óz kózqarastarymen bólisti. Kóptiń talqysy arqyly "Toǵyz ortaqtyń" sany arta tústi. Adam balasyna ortaq pa? Joq qazaq dástúrine tán ortaq pa? Osyndaı ótkir pikirlermen, utymdy suraqtar qaıtalanyp qoıylyp ta jatty. Men de sol topta otyryp, óz bilshenimdi ortaǵa salyp, kózqaras bólistim. Aqyry osy taqyryp ta shaǵyn maqala jazyp, topqa usynýdy jón kórdim.

Biz "Toǵyz ortaqty" tabýdan buryn, eń aldymen toǵyz sanynyn ata-babalarmyz ne úshin qasıetti jáne kıeli san sanaǵynyn, ony tarıhta qandaı dástúrlermen baılanysty qoldanǵanyn bilip alýmyzdyń mańyzy zor sekildi.

Qazaq halqynyń eski zamandarda atqaryp kelgen salt-dástúrleri men zańdyq erejelerinde bir bólimi osyndaı kıeli jáne qasıetti sandarǵa baǵynyp atqarylyp kelgeni ras. Sonyń ishinde toǵyz sanynyń da atqarǵan ózindik dástúrlik, yrymdyq jáne zań jarǵylyq róli bar eken. 

1. Toǵyz sany – qazaqtyń baıyrǵy saltynda qyzyn uzatqanda, kelin túsirgende, qudalyq jolǵa qorjyn daıyndaǵanda, "Qojyn basy toq bolsyn" dep toǵyz kıit salý, shamasy kelse úsh toǵyz jıyrma jeti kıit sylaý degen syılyqty dástúri bolǵan eken.

2. Qazaq uǵymynda toǵyz – "Tolyq san" degen maǵynany bildiredi. "Toǵyzǵa toqtamaǵan, seksen birge de toqtamaıdy" dep qanaǵatsyzdyq uǵymnyń shekteýli jıegi dep qaraǵan. О́ıtkeni birden bastalǵan sannyń eń úlkeni, toǵyz. Toǵyzdy toǵyzǵa kóbeıtsek seksen bir bolady. Seksen birge qanaǵat etpegen – "Oppa", "Toǵyzǵa toımaǵan, ómirinde toımaıdy" dep baǵalaǵan. "Qanaǵat qaryn toıǵyzady, qanaǵatsyz jalǵyz atyn soıǵyzady" degen támsil sózdiń arǵy alys astarynda toqpeıilden aıyrylyp, toıymsyz bolyp ketken ash kózdiń jaman minez-qulqyn ashyp kórsetip tur.

3. Alystan týysshylap, jolaýshylap kelgen týys-týǵan, jekjat aǵaıyn adamdar ne bir rýdan ekinshi bir rýdyń aýylyna arnaıy shaqyrýmen qonaq bolyp kelgen syıly adamdardy kútip, qonaq etip attandyrǵanda da, olardyń qorjynyna "Bir toǵyz", "Úsh toǵyz", "Toǵyz toǵyz" syılyq zat salyp, ne mal berip olardy rıza etip attandyrý degen joldy salt bolǵan eken. Al, kelgen qonaqtarda dál sondaı "Bir toǵyz" ,"Úsh toǵyz", "Toǵyz toǵyz" syılyq ákeletin kezderi de bar. Bul "Syıǵa – syı, sybaǵaǵa – bal" degen qarymjy dástúri eken. Bul jerde toǵyz sany – baılyqty kórsetip tur. Kelgen eli baı eken, "Toǵyz berip, toq attandyrypty" degen darhandyq pen jomarttyqtyń belgisin kórsetedi.

4. Toǵyz sany – toǵyz aı, toǵyz kúnge tikeleı qatysty. Bala ana qursaǵynda toǵyz aı, toǵyz kún jatyp týylady. Qazaq támsilinde "Toǵyz qatynnyń tolǵaǵy bir sátte kelipti" degen sóz tirkesi bar. Bul sózdiń tike maǵynasynan góri aýyspaly maǵynasy ústem ornynda qoldanyp keledi. Qat-qat jumystardyń, ústi-ústine úımelengen isterdiń qatty qarbalastyǵyn meńzeıdi. Bul jerde de "Toǵyz sanyn" utymdy paıdalana bilgen. "On qatyn", "Júz qatyn " dep aıtýdy bilmeı otyrǵan joq.

"Toǵyz sanynyń" halyq arasynda keń taraǵan qalypyn "Kıesin", "Qasıetti" qaımaǵyn buzbaı qoldanýdy, halyqtyq uǵymdy qalt jibermeı saqtaýdy qatań ereje etip ustanyp qasıetin qaz qalpynda saqtap otyr. Quddy sol tárizdi "Toǵyz qabat torqadan toqty ishektiń terisi artyq", "Toǵyz joldyń torabynda kezdesý", "Toǵyz taraý jol", "Toqsan toǵyz tolǵatý", "Toǵyz qumalaǵy tolyq tústi", "Toǵyzda tolǵan at minip, toǵyz aýyldy aralapty", "Qyz bala toǵyzda balıǵatqa tolady", "Toǵyzynda toǵaǵan aı kórdim", "Toǵyz jaý", Toǵyz pene", "Toǵyz oǵyz Toǵyz taıpa), t.b. Sóz tirkesterindegi uǵymdardyń bári qazaq salt – dástúrindegi nanym - senimine baılanysty uǵymdarynan týǵanyn dáleldeıdi.

5. Qazaq halqynyń baǵy zamanǵy daý – sharlardy sheshý, qazyǵa júginý, qun, aıyp, salyq salý zańynda, kisi óltirgen, mal urlaǵan, tonaýshylyq istegen, basqynshylyq, qyz alyp qashyp zorlaǵan qylmyskerge, ótkizgen qylmysynyń aýyr – jeńildiligene jáne jer daýyn, jesir-jetim daýyn, ar-namys daýyn bir jaqtyly etkende de "Bir toǵyz", "Úsh toǵyz", "Toǵyz toǵyzdan" mal-múlik tólep óndirip, daý sheshý zańy bolǵan. Bul jerde de "Toǵyz sanyn" tekten-tek qoldanbaǵan. Toǵyzǵa toqtaýy – qazaq salty men ata zańynda óte berik bekem uǵymǵa aınalǵan san ekenin túsingen ústine túsine beremiz.

Qazaq yrymynda ushynyp aýyrǵanda, bir zatpen ushyqtap, sol zatty basynan toǵyz aınaldyryp, toǵyz joldyń torabyna tastaıdy. Súıtse aýyrýdan tez aıyǵady dep yrymdaıdy. Mine, bul da "Toǵyz" sanyna baılanysty. Al, qazaqta toǵyzǵa qatysty mynadaı tizbekti uǵymdar bar. Buǵanda nazar salyp kóreıik.

Toǵyz jaý:
1. Jaman bolsa jaqyn jaý,
2. Shaban bolsa atyń jaý,
3. Shaıpaý bolsa qatyn jaý,
4. Tartynshaq bolsa túıeń jaý,
5. Tebegen bolsa bıeń jaý,
6. Kúnde kelse kúıeý jaý,
7. Jymysqy bolsa jıen jaý,
8. Opasyz bolsa ulyń jaý,
9. Arsyz bolsa qyzyń jaý.

Mine, qazaqtyń sheshendik sózderinde osyndaı toǵyz sandyq uǵymdarmen túsindiretin sózder kóp. Osydan-aq "Toǵyz sanynyń" halyq sanasyna sińip, dástúrine tereń ornaǵanyn bilemiz.

Endi biz qazaq aıtylymyndaǵy "Toǵyz ortaqqa" az-kem toqtalaıyq:
1. Sheshenniń tili – ortaq,
2. Sheberdiń qoly – ortaq,
3. Qalja – ortaq,
4. Olja – ortaq,
5. Torqaly toı – ortaq,
6. Topyraqty ólim – ortaq,.
7. Sý – ortaq,
8. Qara shańyraq – ortaq,
9. Jol – ortaq.

1) Sheshenniń tili nege ortaq?
Sheshen – oraq aýyz, ot tildi, tar jerde, tap bermede, dúıim jurt aldynda, sheshimi qıyn jumbaq jaǵdaılardyń sheshimin qysqa ǵana bir aýyzben sheship, halyqty bastap tyǵyryqtan alyp shyǵyp ketetin, jeztańdaı, bulbul kómeı, bilimdi, ǵylymdy, ónerli, kóregen kósem, el syılaǵan dana adamy – "Sheshen" dep ataıdy. Ol qaraqan basynyń qamy úshin emes, tutas halyq taǵdyry úshin qyzmet atqaryp, halqynyń joqshysy bolǵandyqtan onyń tili jalpy qaýymǵa – "Ortaq" bolady.

Qazirgi kezde qazaq ádebıetiniń úlken bir janry "Sheshendik óner" retinde mektepter men joǵary oqý oryndarynda resmı oqytylady. Arnaıy oqý quraldary da bar.

2) Sheberdiń qoly nege ortaq?
Oń qolynan óner tamǵan, jasampaz sheber adamnyń ár alýan jasaǵan buıymdary men zattaryn jalpy halyq ortalyq tutynady, ıgiliktenedi. Sheberdiń qoly degen onyń ǵalamat óneri. Al óneri ózine tán bolǵanymen óndirgen zattaryn halyq ortaq paıdalanady. Sondyqtan sheberdiń qoly – halyqqa ortaq degen uǵym qalyptasqan.

3) Qalja nege ortaq
Sábıdiń ómirge kelýin qutyqtaý dástúriniń birinshi yrymy – "Qalja" dástúrinen bastalady. Biz bir nárseni bilip alýymyz kerek. Bul – analar qaýymyna ortaq dástúr. Dúnıege kelgen sábı taǵdyryna qatysty eń tamasha dástúrli yrym. Atam qazaqta "Qatyn qaljadan, er oljadan marqaıady" degen sóz bar. Eki er eregeskende "Meniń de sheshem bir qoı qalja jegen" dep kúsh-jigerin, ar-namysyn qaljaǵa baılap aıtýy tekten-tek emes. Erler qalja etin jemeıdi. Ol ras, qaljadan er adam aýyz tıse, ósekshi bolyp ketedi, erlik qýaty kemıdi dep yrym etedi. Biraq, qaljany bosanǵan áıel eń aldymen aýyz tıedi. Sosyn balanyń jórgek anasy, kindik anasy, týyt anasy jáne basqa da áıelder aýyz tıedi. Bul sábıge arnalǵan "Aq sary bas qoıdyń" etin jeýmen ǵana ólshenbeıdi.

Sábıdiń dúnıe esigin ashqan qýanyshymen, bala bosanǵan ananyń baqytymen ólshenedi. Bul – jalpy áıel qaýymyna, bala dúnıege kelgen shańyraqqa ortaq qýanysh. Qala berdi sol aýylǵa ortaq qýanysh. Sondyqtan "Qatynnyń jaljasy – ortaq" dep baǵalaǵan.

4) Olja nege ortaq?
Olja – qazaq dástúrinde erte qalyptasqan jalpyǵa tán uǵym. Olja mazmunyna qaraı "Mergenniń atqan ańynyń eti men terisi", "Áskerı joryqta batyrlardyń jaýdy jeńip, alǵandaǵy mal-dúnıe, qatyn, qyz-qyrqyn, jer", t.b. dúnıeleri. "Er adamdardyń aıaq astynan taýyp alǵan dúnıesi, arysqa túskendegi elge salǵan oljasy. t.b. olja dep atalady. Jalpy jurt bolyp bólisip alatyn bolǵan. Sony olja bólý, olja salý, olja baılaý dep dástúrge aınaldyrǵan. Sonyń bir tusyn alyp "Mergenniń oljasy ortaq" degen tamasha dástúrge baılap uqtyrǵan. Qazaq yrymynda jerde jatqan bir asyl zatty taýyp alsa, olja-olja dep úsh ret aıǵaılaıdy. Eger ıesi jaqyn mańda júrse, qaıtaryp beredi. Bolmasa ony aýyl qazysyna beredi. Ony óz betimen paıdalanbaıdy. Sondyqtan olja – ortaq. 

5) Torqaly toı nege ortaq?
Toı – jalpy qaýymǵa arnalǵan qýanysh. Adam balasynyń toı jasaýy óz otbasy qýanyshyn kóppen bólisý. Kóptiń alǵysyn, batasyn alý. Sol qýanyshty dúıim jurtpen ótkizý. Qazaqtyń bar qýanyshty dástúrleri torqaly toıda atqarylady. Toı kópsiz ótpeıdi. Kóppen ortaq ótedi. Sondyqtan torqaly toı – ortaq.

6) Topyraqty ólim nege ortaq?
Qazaqta – "Týmaq – súnnet, ólmek – paryz" degen maqal bar. Jumyr basty pendeniń ómiri ólimmen aıaqtaıdy. Jer betindegi bar tirshilik ataýlynyń týmaǵy bar, ólmegi bar. Sondyqtan torqaly toı-qýanyshqa ortaq bolsa, Topyraqty ólim – jubanyshqa arnalǵan qaraly bas qosý. Sodyqtan topyraqty ólim – ortaq.

7) Sý nege ortaq?
Sý – tirshiliktiń qaınar kózi. Aǵyndy sý bar halyqqa ortaq, odan adam da, mal da, ań da ortaq sý ishedi. Sondyqtan aǵyndy sý – ortaq. "Sý ıesi – Súleımen alysqan talaı dúlemen" degen sóz bar. Sýdy menshiktený qazaq saltynda joq zań. "Bulaq basyndaǵy sý ishedi, aıaǵyndaǵy ý ishedi" dep bulaqty laılamaýdy qatań zań, ortaq qorǵaýdy jaqsy saltqa aınaldyrǵan.

8) Qara shańyraq nege ortaq?
Qazaqta "Otaý úı – butaq, Orda úı – ortaq" degen maqal bar. Qazaq halqynyń salt pen dástúrinde qara shańyraqty qasterleý óte erteden kele jatqan jaqsy salt, uly dástúr. Qara shańyraqty "Kıeli shańyraq, Qut shańyraq, Úlken shańyraq, Ata shańyraq, Kóne shańyraq" onda qut pen qasıet bar dep erekshe qasterleıdi. Ol úlkendi syılaý, qarııany qasterleýden týǵan yrymdy dástúr. Qara shańyraqqa sálem berý, Qara shańyraqtan attamaý, Qara shańyraqty syılaý degen dástúr osydan qalǵan. Jalpy qazaq dástúrindegi eń myqty dástúr – "Qara shańyraqtan baryp bata alý salty" ortaq dástúr. Sondyqtan Qara shańyraq – ortaq.

Mádenıettiń qara shańyraǵy, ónerdiń qara shańyraǵy, jazýshylar odaǵynyń qara shańyraǵy, t.b. qarashańyraq ataýlary bar. Sondyqtan buryn da qazir de qara shańyraqty qasterlep ustaý dástúri jalǵasyp keledi. Qara shańyraq – qazaqtyń qactepli, qacıetti úıi. Ony «úlken úı» dep te erekshe qurmetteıdi. Qazaqstan qazaqtyń otany, qazaqtyń qara shańyraǵy deýge de bolady. Shańyraq uǵymy óte baǵaly uǵym. "Shańyraqqa qara" degen bir aýyz sózde kól-kósir uly uǵym bar.

9) Jol nege ortaq?
Joldyń eki maǵynasy bar. Biri kádimgi qara jerdegi qara jol. Ekinshisi, halyqtyń rýhanı tanymyndaǵy, salt-dástúrindegi kópshilik qaýym birlikte atqaratyn rýhanı joly. Sondyqtan jalpy qaýym júretin qara jol da, rýhanı jol da jalpyǵa ortaq.
Toqeterin aıtqanda, jalpy halyq múdesine, turmys-tirshiligine, nanym-senimine, salt-dástúrine, bereke-birligine saıatyn, jalpy qaýym bolyp ortaq atqaratyn isterdi, ata-baba saltynda "Toǵyz ortaqqa" osylaı jınaqtaǵan bolýy múmkin.
Al, basqada adam balasyna ortaq dúnıeler óte kóp. Men, óz basym osy toǵyz ortaq dep tanyǵan tanymdy, kóne materıaldarǵa súıene otyryp ortalaryńyzǵa jazyp usyndym. Ketigi, kemdigi bolsa, bilimpaz jastar men kóne kóz qarıalar ádildigin aıta jatar...

Bolat Bopaıuly