Álıhan atylǵan kún. Qaraǵandy jastary Ult kósemine taǵzym etý dástúrin jalpyulttyq deńgeıge shyǵarǵysy keledi

Búgin, 27 qyrkúıek qazaq tarıhyndaǵy qara oqıǵalardyń biri – Ult kósemi Álıhan Bókeıhan atylǵan kún. Osyǵan oraı Qaraǵandy jastarynyń bastamasymen Alash arysynyń týǵan jeri Qaraǵandy oblysy Aqtoǵaı aýdany Jekejal qystaǵynda «Álıhan árýaǵyna taǵzym» degen atpen eske alý sharasy ótti. Baba rýhyna quran baǵyshtalyp, qurbandyq shalyndy, as berildi.

Eske alý sharasyna Qaraǵandy qalasy ishki saıasat bóliminiń basshysy Nurjan Ilııash, "Álıhannyń shyraqshysy" atanǵan álıhantanýshy, dala akademıgi, ólketanýshy Tuńǵyshbaı Muqan, Aqtoǵaı aýdany ákiminiń orynbasary Abylaı Bazyluly, Qýsaq aýyldyq okrýginiń ákimi Darhan Muqataı, jýrnalıst Zarına Áshirbek bastaǵan Alash qozǵalysynyń tarıhyn tanyp-bilýge qushtar belsendi jastar jáne BAQ ókilderi qatysty.

Taǵylymy mol shara aýdandyq meshitte bastaldy.

Aqtoǵaı aýdandyq meshitiniń naıb ımamy Asqat Súıindik Álıhan Nurmuhamedulynyń rýhyna arnap Quran baǵyshtady. Qaraǵandy jastary meshittiń naıb ımamyna aýdandyq meshitte Álıhan Nurmuhamedulynyń rýhyna arnap alǵash ret Hatym Quran túsirýdi ótinip, amanattap tapsyrdy. Imam jastardyń ótinishin jerge tastamaı, Qurandy túgel aýdaryp shyǵyp, Hatym Qurandy túsirýdi óz mindetine aldy.

Shara aıasynda Á.N.Bókeıhannyń ata-anasy, týǵan-týystary jerlengen «Taldybeıit» qorymynyń basynda Alash arysynyń rýhyna qurban shalynyp, as berildi.

Is-shara uıymdastyrýshysy, ıdeıa avtory Zarına Áshirbek ótkizilip otyrǵan sharanyń mańyzyna toqtalyp, maqsatyn túsindirdi.

– 1937 jyly 27 qyrkúıekte Alash ult-azattyq qozǵalysynyń kóshbasshysy, Alashorda ulttyq avtonomııasynyń tuńǵysh tóraǵasy, táýelsizdik kúreskeri, stalındik terror qurbany - Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanǵa keńes úkimeti tarapynan «halyq jaýy» degen jalǵan aıyp taǵylyp, Máskeýdegi Býtyrka túrmesinde atý jazasyna kesildi. Alash arysyna qatysty sot úkimi sol kúni oryndalyp, máıiti órtelip, kúli Don zıratyna kómildi. «Tiri bolsaq, aldymyz úlken toı. Alashtyń balasy bul joly bolmasa, jaqyn arada óz tizgini ózinde bólek memleket bolar» dep azattyqtyń aq tańyn armandap ketken Álıhan Bókeıhan týǵan jerden bir ýys topyraq buıyrmaı, jyraqta atyldy. Súıegi kúl bolǵan ult kóseminiń janazasy shyǵarylmaı, máıiti jerlenbeı qaldy... Kúni búginge deıin bul qaraly dataǵa mán bermeı keldik. Halqymyzdyń azattyǵy men erkindigi jolynda janyn qurban etken Álıhan Bókeıhan babamyzdyń rýhyna taǵzym etý – perzenttik paryzymyz. Alashty izdeýshi jastar bar da, Alash rýhy eshqashan óshpeıdi. Sharanyń maqsaty – Azattyq jolynda qurban bolǵan babamyzdy eske alyp, rýhyna taǵzym etý. О́negeli bastama arqyly bul qaraly kúndi jalpyulttyq deńgeıge kóterip, Aza tutý kúnine aınaldyrýǵa bastamashy bolý. Jas qabilet ıelerin Alash arysynyń azamattyq bolmysy men qaıratkerlik ustanymymen tanystyrý. Dańqty bahadúr babamyz basqan ár izdi urpaq jadynda jańǵyrtyp, óskeleń urpaqtyń sanasyna rýh, janyna jiger berý, – dep túsindirdi Zarına Áshirbek.

Álıhantanýshy Tuńǵyshbaı Muqan Qaraǵandy jastary uıymdastyrǵan sharaǵa "tyńǵa túren salǵan batyl bastama" dep joǵary baǵa berip, oıyn ortaǵa saldy.

– Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, «Alash» demokratııalyq partııasynyń, «Alashorda» ulttyq avtonomııasynyń tóraǵasy, ult kósemi, darııa bilimdi ǵulama ǵalym, folklorshy, etnograf, aýdarmashy, jýrnalıst, Abaıtanýshy, «Búkilálemdik shynaıy, dańqty qaıratker» dep tanylǵan dara tulǵa, Qazaq dalasyndaǵy kontrrevolıýsııalyq qozǵalystyń jetekshisi degen jalǵan jalamen búkil taǵdyry taýqymetke túsken, 6 ret túrmege jabylyp, 8 jyl aıdaýda, 15 jyl úı qamaqta otyryp, eki márte atý jazasyna kesilgen Álıhan Nurmuhamedulynyń «Men eshqashan Sovet ókimetin súıgen emespin, biraq moıyndadym» degen Býtyrka túrmesindegi sońǵy jaýabymen aıaqtalyp baryp atylǵan qasiretti, qaraly kúnin ıaǵnı jyl saıyn bir aınalyp soǵatyn «27 qyrkúıekti» aza tutyp, quran baǵyshtatyp, eske alyp, rýhqa taǵzym etý sharasyna aınaldyrý týraly jas jýrnalıst, qoǵam belsendisi Zarına Áshirbektiń tyńǵa túren salǵan batyl bastamasynyń silkinisti jańǵyryǵy Qaraǵandydan Aqtoǵaıǵa deıin jetip, qala ákiminiń orynbasary Lázzat Tókenqyzy men aýdan ákiminiń orynbasary Abylaı Bazylulynan qoldaý taýyp, sonyń áserimen osy serpilisti saparǵa erekshe qulshynyspen qatysqan qala jastary tóre urpaqtary jerlengen «Taldybeıit» qorymymen, Álıhan týǵan Jekejal qystaǵymen, alashtanýshy ǵalym, professor Aıgúl Smaqova «Han taǵy» dep atap ketken Jeltaýdaǵy táýelsizdiktiń munarasyndaı Álekeńniń tuǵyrly Qaratasymen, irgeles jatqan Qarabaýyrdyń qoıtasyndaǵy qola dáýiriniń qaptaǵan tas tańbalarmen tanysyp, tarıh tolqynynan dán tergendeı tolǵanysqa tap boldy, – deıdi álıhantanýshy.

Dala akademıgi bıyl el tarıhynda tuńǵysh ret 27 qyrkúıek «Álıhan rýhyna taǵzym» kúni retinde belgilenip otyrǵanyn erekshe atady.

– Al óziniń qas jaýy Stalınniń ólgen kúnine dóp keletin Álıhan Nurmuhamedulynyń týǵan kúni besinshi naýryz Aqtoǵaı aýdanynda alǵash ret Álıhan atyn ıelengen jastardyń forýmy retinde atalyp ótkendigi de mańyzdylyǵymen este saqtalǵan bolatyn. Sonyń taǵy bir balamasyndaı Alash ıdeıasyna kózqarastary qanyǵa bastaǵan bir top jastar Álekeńniń qaraly qazasynyń 19 jyl burynǵy týǵan anasy Begjan dúnıe salǵan kúnimen bir kúnge qaptaldasyp sáıkes kelýin qaraýylǵa alyp, búgingi, ıaǵnı 27 qyrkúıekti alǵash ret «Álıhan rýhyna taǵzym» kúni retinde ótkizgeni Aqtoǵaı atyrabyndaǵy úzilmeıtin taǵylymdy isterdiń taqyrybyn jańa arnaǵa baǵyttap jiberdi. Kezinde Keńester Odaǵynyń óz Odaqtasy Qazaq KSR-in týra 71 jyl ótkende bodandyq buǵaýynan amalsyzdan bosatyp jiberýi, qart Álıhandy 71 jasynda «halyq jaýy» dep qııanatpen ólimge qıǵan qasiretti úkiminiń qarymta jazasyndaı bolǵandyǵyna «Taldybeıit» qorymyna taban tiregende kózderi jetken jastar, Alash qasiretiniń aqtarylmaı kele jatqan biraz qupııa syrlaryn kókeılerine kúızelispen túıip aldy. Jantalasqan dúbirli dodaǵa toly XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda aqyl-oıynyń kemeldigimen álemdik saıası tulǵaǵa aınalǵan Álıhan Nurmuhamedulyna «Taldybeıitten» eki jarym kez jer  buıyrmasa da ulylyqtan rýh izdegen talapty jastardyń jańa tolqynynyń talpynysymen alyp tulǵanyń kindik qany tamyp, anasynyń aq sútinen nár alǵan Arqadaǵy jer bıigi Jekejalda astarly aqıqattyń taǵy bir alaýlaǵan shyraǵy jaǵylǵandaı boldy", – deıdi dala akademıgi Tuńǵyshbaı Muqan.

Is-shara baǵdarlamasyna sáıkes Qaraǵandy jastary ári qaraı Alash arysynyń kindik qany tamǵan qasıetti meken – Aqtoǵaı óńiriniń tarıhymen tanysyp, Jekejal qystaǵynyń ornyn kórdi. О́lketanýshy Tuńǵyshbaı Muqanmen birge «Han taǵy» atalǵan qasıetti qara tasqa shyǵyp, Álıhan Bókeıhannyń týǵan jerinde qola dáýirinen saqtalǵan petroglıfter álemine saıahat jasady.

Shara sońynda qatysýshylar Aqtoǵaı aýdanyndaǵy «Alash» alańyndaǵy «Úsh arys» eskertkishine, Aqtoǵaı arheologııalyq-etnografııalyq murajaıyna, Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryna arnalǵan «Tarıh taǵylymy» saıabaǵyna jáne J.Shaıdarov atyndaǵy mádenı demalý ortalyq saıabaǵyna baryp, Álıhan Bókeıhannyń baı murasynan oı túıip, áserlenip, rýhtanyp qaıtty.