NATO Ýkraınany taıaý ýaqytta múshelikke nege qabyldamaıdy? Qazaqstanǵa qandaı qaýip tónip tur?

1949 jyly 4 sáýirde 12 memleket ujymdyq qorǵanys arqyly táýelsizdikti syrtqy kúshterden qorǵaý úshin arnaıy kelisim-shartqa qol qoıdy. Bul Soltústik antlantıkalyq kelisim uıymynyń (NATO) qurylýyna sebep boldy. Qazirgi tańda bul uıymnyń quramynda 30 memleket bar. Al NATO-nyń basty maqsaty ne? Uıymǵa kirýdiń alǵysharttary qandaı? Ýkraına onyń quramyna kire ala ma? Reseıdiń Ýkraınaǵa basqynshylyǵynan Qazaqstanǵa tóner qandaı qaýip bar, osy jáne ózge saýaldardyń jaýabyn tómendegi materıalda izdep kórdik.

NATO qandaı uıym, oǵan múshelikke qalaı ótýge bolady?

NATO áskerı-saıası uıymynyń eń alǵash qurylǵandaǵy maqsaty – Keńes Odaǵynyń yqtımaldy agressııasynan qorǵaný edi. Qol qoıylǵan Soltústik Atlantıkalyq kelisim-sharttyń 5-babynda ujymdyq qorǵanys jóninde: «Odaq músheleriniń bireýine jasalǵan qarýly shabýyl barlyǵyna jasalǵanmen teń» dep jazylǵan. Odaqtas memleketter qajet bolǵan jaǵdaıda dereý kómek kórsetýi qajet.

NATO-ǵa múshe bolǵysy, Soltústik Atlantıkalyq aımaqtyń qaýipsizdigine úles qosqysy, kelisim-shartty júzege asyrǵysy keletin kez kelgen memlekettiń birneshe kezeńdi eńserýine týra keledi. Osyǵan baılanysty NATO-nyń «Múshelik áreket jospary» (aǵylshynsha Membership Action Plan (MAP)) bar. Bul NATO-nyń uıymǵa múshe bolǵysy keletin memleketterdiń jeke qajettilikterine negizdele otyryp ázirlengen keńes beretin, kómek pen qoldaý kórsetetin baǵdarlamasy. MAP-qa qatysý – uıymǵa bolashaqta múshelik etý degendi bildirmeıdi.

MAP – maqsaty anyq jáne elder arasynda keri baılanysty qamtamasyz etetin baǵdarlama. Buǵan saıası jáne tehnıkalyq baǵyttaǵy, sondaı-aq NATO-nyń barlyq múshelerimen birge nátıjelerdi baǵalaýǵa negizdelgen jyl saıynǵy kezdesýler kiredi. Baǵdarlama qatysýshy eldiń qarsylastardan qandaı ádister arqyly qorǵanatynyna basa nazar aýdarady.

MAP-qa qatysý arqyly NATO-ǵa 2004 jyly Bolgarııa, Estonııa, Latvııa, Lıtva, Rýmynııa, Slovakııa jáne Slovenııa kirdi. 1999 jyldan beri MAP múshesi bolǵan Soltústik Makedonııa Respýblıkasy 2020 jyldyń naýryzynda NATO-ǵa qabyldandy. Al Qazirgi MAP qatysýshylary – Bosnııa jáne Gersegovına. Sonymen qatar, NATO-ǵa kirý úshin birqatar talaptarǵa saı bolý kerek. Solardyń negizgileri:

• halyqaralyq daýlardy beıbit jolmen sheshý;
• zań ústemdigi jáne adam quqyqtary qaǵıdattaryna adaldyq tanytý;
• ózderiniń qarýly kúshterine tıisti demokratııalyq jáne azamattyq baqylaý ornatý;
• BUU maqsattaryna sáıkes kelmeıtin kez kelgen tásilden – qorqytýdan nemese kúsh qoldanýdan aýlaq bolý;
• Eýroatlantıkalyq áriptestik keńesiniń jumysyna, «Beıbitshilik úshin seriktestik» baǵdarlamasyna jáne NATO-ǵa kirmeıtin seriktes eldermen yntymaqtastyqty damytýǵa tolyq qoldaý kórsetýdi jáne qatysýdy jalǵastyrý;
• ekonomıkalyq erkindik, áleýmettik ádilettilik jáne ekologııalyq jaýapkershilik qaǵıdattaryn ustaný arqyly turaqtylyq pen ál-aýqatty nyǵaıtýǵa beıimdiligin kórsetý jáne taǵy basqalary.

Ýkraına jáne NATO

2008 jyly Býharestte ótken NATO sammıtinde odaq Ýkraına men Grýzııanyń uıymǵa múshelikke umtylýyn quptap, «bul elder NATO-ǵa múshe bolady» dep kelisti. Biraq olarǵa NATO-ǵa kirý boıynsha is-qımyl jospary usynylmady.

 

Ol kezde Ýkraınanyń prezıdenti Vıktor Iаnýkovıch eldiń NATO-ǵa qosylýynyń qajeti joq dep málimdedi. Al 2017 jyly Ýkraına parlamenti NATO-ǵa múshelikti qalpyna keltirý týraly zań qabyldap, konstıtýsııaǵa soǵan sáıkes túzetýler engizdi.

2020 jyly Ýkraına NATO-nyń keńeıtilgen múmkindikter boıynsha seriktesi atandy.

Qazirgi prezıdent Vladımır Zelenskıı aqpan aıynda Ýkraınanyń NATO-ǵa múshe bolý nıetin «konstıtýsııada bekitilgen (jáne) ózgerissiz» dep qaıtalady.

Ýkraınanyń NATO-ǵa kirý múmkindigi, Reseımen aradaǵy soǵys nemen tynady? Reseı agressııasynyń Qazaqstanǵa qandaı saldary bolady? Belgili saıasattanýshy Rasýl Jumaly osy suraqtar tóńireginde pikir bildirdi.

– Reseıdiń Ýkraınaǵa soǵys ashýynyń negizgi sebebi nede?

– Bizdiń kópshilik azamattar buǵan deıin, tipti saıasat, halyqaralyq saıasat jóninde qyzyǵýshylyq tanytpaǵan. Sońǵy kúnderi soǵystyń sebebin, onyń saldaryn, qandaı jaǵdaılarǵa alyp kelgenin bári kórip te baıqap otyr ǵoı. Meni álem jurtshylyǵynyń ǵana emes, sonymen qatar bizdiń elimizde buǵan deıin Pýtınge arqa súıegen, Pýtınge úmit artqan birqatar azamattardyń, onyń ishinde orystildi azamattardyń júz paıyzy bolmasa da birazynyń kózi ashylǵany qýantyp otyr. Menińshe, Ýkraınadaǵy soǵysta másele tek qana Ýkraınada, bul jalǵyz Pýtınde nemese onyń bıliginde ǵana emes. Qazirgi reıtıngter boıynsha Pýtındi jaqtaýshy Reseı azamattarynyń sany 50%-dan asady. Barlyǵyn qurtqan, aıanyshty jaǵdaıǵa jetkizgen jalǵyz Pýtın emes. Burynǵy Keńes Odaǵyn, baıaǵy ulylyqty ańsaý – qazirgi postımperlik Reseı qoǵamyndaǵy kesel. Sodan aryla almaı otyrǵan jaǵdaıynyń kórinisi. Ýkraına – burynǵy Keńes Odaǵyn quramyz, Reseı ımperııasyn qaıta jandandyramyz degendegi Kremldiń birinshi qadam ǵana. Bul – jeke meniń ǵana oıym emes, kóptegen bizdiń de, shet elderiń de beldi sarapshy, saıasattanýshylarynyń alǵa tartyp otyrǵany. Qazir soǵys áreketterinde batys elderiniń ýkraındyqtarǵa kómek kórsetýi, sanksııalyq soǵys jarııalaýy, qarý-jaraq jetkizip berýi, qarjylaı kómek berip jatqany, Ýkraına halqyna degen demeýshilik qana emes, adamgershilik qol ushyn sozý. Sonymen qatar bul jerde «Pýtındi Ýkraına jerinde toqtatpaıtyn bolsaq, onyń arty «buǵa berseń, suǵa beredi» degenge keledi» degen taza saıası esep bar. Sondyqtan Reseı tarapy baıaǵy Keńes Odaǵyn kúshpen, qarýmen qalpyna keltirý, postımperlik ulylyq, alypshyldyq saıasatyn ustanýy soǵysqa ákelip soǵyp otyr.

– Sizdińshe, soǵysta kim jeńedi?

– Kórip otyrǵanymyzdaı, Reseı ońbaı qatelesti. О́ziniń álin durys baǵalaı almady, ýkraındyqtardy qarsylas memleket retinde kórmedi, ondaı memleket bar ekenin múlde moıyndaǵan joq. Endi ózi moıyndamaǵan, ózi «joq» dep sanaǵan memleketten kádimgideı «taıaq jep» otyr. Soǵys qashan aıaqtalatyny belgisiz. Ony tap basyp eshkim aıta almaıdy. Biraq soǵys aıaqtalmaı turyp-aq Pýtınniń, Reseı Federasııasynyń úzildi-kesildi jeńilgeni anyq.

– Qazir Ýkraınanyń NATO-ǵa múshelik etý máselesi talqylanyp jatyr. Bul qazirgi ýaqytta múmkin be? Ýkraına qandaı talaptardy oryndaýǵa tıis? Jalpy buǵan NATO múddeli me?

– Ýkraına 2014 jyly Qyrymnan, Donbasstan aıyrylyp qalǵannan keıin, NATO-ǵa kirýdi tezdetýge tyrysyp jatyr. О́ıtkeni óziniń qaýqary, áleýeti Reseı sııaqty alyp memleketke qarsy turýǵa jetińkiremeıtinin biledi. NATO qazir Ýkraınany qabyldaǵysy kelmeıdi. Onyń birneshe formaldy nusqasy bar:

Birinshiden, Qyrym, Donbass boıynsha soǵys jaǵdaıynda otyrǵan memleket.

Ekinshiden, Reseıdeı ıadrolyq memleketpen qaqtyǵysqa túskisi kelmeıdi. Bul máselede seskengendikten 2022 jylǵa deıin sozyp keldi, áli de sozatyn túri bar. Biraq osy soǵys kúnderi biz, NATO-dan, batystan belgili bir dárejede Ýkraınanyń da kóńili qalǵanyn kórip otyrmyz. Kómek kórsetip jatyr, biraq qolynan keletindeı deńgeıde emes. Buǵan uıymǵa kirgennen góri, «ózimizdi ózimiz qorǵaımyz» degen Zelenskııdiń birneshe málimdemesi dálel. Qazir Reseımen kelissózder júrip jatyr jáne Zelenskıı men Pýtın kezdesedi degen de paıymdaýlar bar. 

– Soǵys jaǵdaıynda, asyǵys túrde eldiń NATO-ǵa kirip ketýi múmkin be? Batys elderi oǵan jol bere me?

– Sońǵy kúnderi NATO jaǵy da, Ýkraına da buny aıtarlyqtaı kóterip jatqan joq. Iаǵnı NATO-ǵa múshelik máselesi múlde talqylanyp jatqan joq dese bolady. 

Negizinen talqylanyp jatqany – Eýroodaqqa múshe bolyp kirý. Bul – órkenıettik uıym. Taza áskerı kómegi bolmaǵanymen, ájeptáýir qolǵabys. Áleýmettik-ekonomıkalyq artyqshylyqtary bar. Árıne, NATO sııaqty «bizdiń bireýimizge kelip tıisetin bolsa, basqalarymyz bolysamyz» degen tikeleı ýaǵdalastyq, alǵyshart joq. Áıtkenmen bir órkenıet bolǵannan keıin, eger bir elge tıisse qalǵandary da shama-sharqynsha kómektesetini nazarǵa alynyp otyr. Sondyqtan qazir, kóbine Kıevtiń qozǵap jatqany NATO-dan góri Eýroodaqqa múshelikke ený. Uıymǵa tezdetip Ýkraınany qabyldaý óte qyzý talqylanyp jatyr. Eýropa elderiniń basshylary, syrtqy ister mınıstrleri jaqynda Fransııa, Versalda bas qosty. Dál osy máseleni talqylady, degenmen, sheshimge kelgen joq. Sebebi áli de sol Reseıden seskený baıqalady.

Eýroodaqqa enýdiń ózi bir ýaqytta qabyldana salatyn sheshim emes. Onyń óziniń kóptegen talaptary bar: bıýdjeti belgili bolýy kerek, jumyssyzdyq deńgeıi, jemqorlyqtyń deńgeıi óte tómen bolýy qajet. Kerisinshe, naryqtyq ekonomıkanyń deńgeıi joǵary bolýǵa tıis. Osy standarttardan ótip baryp qana, tıisti memleket múshe bola alady. Keı memleketter kezinde 10-15 jyl tıisti daıyndyqtardan ótti. Mysaly: Túrkııa jetpisinshi jyldardan beri, Eýroodaqqa kirem dep umtyldy. Elý jyl boldy, áli standarttaryna kóterile almaı otyr. Sondyqtan bul – óte uzaqqa sozylatyn sharýa. Endi Eýropadan Kıevtiń surap otyrǵany: «Bizge osy prosedýranyń bárin tezdetip isteseńizder, árıne bári bir kúnde bola salmaıtyny túsinikti. Bir daýys berýmen sheshilip ketpeıdi, biraq sol prosedýrany tezdetip, basqalarǵa bes jyl deseńizder, bizdi bes aıdyń ishinde aınaldyryp jiberińizder» dep otyr. Eýropa qazir bir tushymdy oıǵa kelmedi. Sońǵy Versaldaǵy kezdesý sony kórsetti. Eýropanyń eski memleketteri: Germanııa, Fransııa áli de Reseıge qaraılap otyr.

– Ýkraına mysalyn basshylyqqa alyp, Reseıden qazaqstanǵa tikeleı qaýip tónip turǵanyn aıtatyndar az emes. Sizdińshe, qazirgi ýaqytta ondaı pikirdiń jany bar ma?

– Reseıdiń Ýkraınaǵa tis batpaı, ony baǵynyshty etý pıǵyly kelmeske ketse, «endi qalǵanyn jınaı bastaıyq» dese árıne, birinshi kezekte oıǵa Qazaqstan ketenini anyq. Alaıda bul másele óziniń ózektiligin 24 aqpanǵa deıin saqtap keldi. 24 aqpanda Reseıdiń qandaı memleket ekenine álemniń basym kópshilik memleketteri kóz jetkizdi. Grýzııadaǵy, Qyrymdaǵy, Donbasstaǵy, Sırııadaǵy qylmystaryna shydady, qansha ret kóz jumdy. Qazir eń sońǵy shegine jetti. Reseıge ekonomıkalyq ashyq soǵys jarııalandy. «Bul soǵystan Reseı aman-esen shyǵady» degenge men óz basym úlken kúmánmen qaraımyn. Reseı sarapshylary, ekonomısteriniń basym bóligi «Reseı shekarasyn saqtap qala ma, saqtap qala almaı ma?» degendi oılaýda. Ýkraınadan jáne ony qoldap shyqqan halyqaralyq qaýymdastyqtan reseılik rejım «ornynan turmastaı» óte qatty soqqy aldy. Sanksııalar bir-eki kúnde nátıje bere qoımaıdy, bul uzaqqa barady. Sol birneshe aıdyń ishinde Reseıdiń ımperlik múddelerinen, menińshe kóp nárse qala qoımaıdy. Meıli kóńilderi, dámeleri qalatyn shyǵar, biraq qazirdiń ózinde oǵan jetkizetin múmkindikterinen aıyryldy. Reseı úshin qazirgi negizgi másele – baryn saqtap qalý bolyp tur.

– Reseıge salynǵan saksııadan qandaı saldar bolýy múmkin?

– Bul – qazir óte ótkir másele bolyp tur. Biz osy jaıynda oılanýymyz kerek. Biz sanksııany aınalyp ótetin joldardy usynyp, Qytaıdyń taýarlaryn jetkizip, Reseıge kómektesetin bolsaq, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq nemese ODKB arqyly túrli jeńildikterge barsaq, bul – biz úshin úlken problemaǵa aınalady. Tikeleı shyǵyndary bar. Janama batystyń sanksııalaryna urynýymyz múmkin. Bul birinshi saldar.

Ekinshi, reseılikter úshin álemniń jartysy, shekaralar jabylǵandyqtan, ushaqtar qatynamaıdy, vızalar berilmeıdi. Reseıden talaı azamat qashyp jatyr. Reseı úshin ashyq birneshe memleket qana bar: Grýzııa, Túrkııa. Sonyń biri – Qazaqstan. Qazaqstanda olar ne isteıdi? О́zimizdiń jaǵdaıymyz ońyp turǵany shamaly, eki-aq aı buryn qańtar oqıǵasy boldy. Reseı azamattaryny ńaǵylýy jyǵylǵanǵa judyryq bolady. Olar júz myńdap, mıllıondap kelse, sonyń ózi qysym. Al olardyń kim ekeni, qandaı oılarmen keletini belgili. Kópishiligi – pýtınshil. Bul bizge tústetin áleýmettik-ekonomıkalyq salmaq. Olarǵa jumys kerek bolady, olar turǵyn úı satyp alady. Turǵyn úı satyp ala bastasa, úı baǵalary qymbattap ketedi. Onsyz da jumys oryndary tapshy óńirlerdi jumyssyzdyq jaılaıdy. Oǵan qosa qylmystyq máseleler, ultaralyq máseleler, qaýipsizdik máseleleri bar. Ekinshi saldary osy.

Taǵy bir másele – Reseı rýbli qulap jatyr. Reseıdiń ózinde tapshylyq, baǵanyń qymbattaýy júrip jatyr. Qazirdiń ózinde shekaralas aımaqtardan reseılikter kelip, bizdiń dúkenderdiń barlyǵyn bosatyp ketýde. Sebebi ózderinde bizden álde qaıda qymbat. Bul qaıta azyq-túlik daǵdarysyna, ne bolmasa baǵanyń sharyqtaýyna alyp kelýi ábden yqtımal.

Qazirgi ýaqytta osyndaı máselelerdi kóbirek oılanaýymyz kerek. 

Rústem Aıtkárim