• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

28 Naýryz, 20:24:02
Almaty
+35°

Áleýmettik jeli men onlaın ómir kúndelikti turmystyń ajyramas bóligine aınalǵan búginde balalarǵa qatysty zorlyqtyń jańa túri – kıberbýllıng (onlaın qorlaý, qysym kórsetý – red) ótkir másele bolyp otyr. Mamandar kıberbýllıngke ásirese balalar jıi ushyraıtynyn aıtady. Qamshy tilshisi zorlyq-zombylyqtyń jańa túrinen balalardy qorǵaýdyń joldaryn sarapshylardan surap kórdi.

Kıberbýllıng degen ne?

"Jasulan" balalar men jasóspirimder uıymyndaǵy "Kıberbýllıngtiń aldyn alý" jobasynyń jetekshisi Baǵlan Serik "kıberbýllıngtiń aldyn alý" jobasyn 2021  jyldan bastap júzege asyryp keledi. Ol kıberbýllıngtiń belgileri qandaı bolatynyn túsindirip berdi.

Qamshy

 

– Kıberbýlıngtiń eshqandaı jasyryn belgileri joq. Ol kózge kórinip turady. Kıberbıllıngtiń belgilerine bir adam ekinshi adamdy áleýmettik jeli arqyly renjitý, kóńiline tıetin hattar jazý, belgili bir adam haqynda jalǵan aqparat taratý, áleýmettik jelilerde onyń atynan paraqsha ashyp, ersi sýretterin jarııalaý, ádepsiz sózder jazý nemese qoqan-loqqy kórsetetin pikirler qaldyrýdy jatqyzamyz, – deıdi ol.

 

Baǵlan Serik kıberbýllıngtiń alty túrin atap kórsetti. 

Fleımıng – dóreki túrdegi eskertýler men kóńilge tıetin habarlamalar.

Trollıng  jábirlenýshiniń ashýyna tıetin ádeıi arandatý habarlamalary.

Heıtıng – adamdy ashyq túrde qýdalaý. Mysaly, ortaq chattardan keletin pikirler men habarlamalardy aıtýǵa bolady.

Dıssıng – jala jabý arqyly bedelge nuqsan keltirý, qaýeset taratý, ósek aıtý.

Freıpıng – akkaýntty jasyryn jáne ádeıi buzyp jaǵymsyz kontent jarııalaý.

Ketfshıng – feık paraqsha ashyp ártúrli aqparat taratý.

Mamannyń aıtýynsha kıberbýllıngke kóbine tanymal tulǵalar, jazýshylar, blogerler men mektep oqýshylary ushyraıdy.

– Mektep oqýshylary arasyndaǵy býllıngti (bir adamnyń bir adamdy qorqytyp-úrkitkenin, qýdalaýy – red) tabý ońaı bolyp keledi. О́ıtkeni býllıngti jasaǵan adamdy taýyp, onymen sóılesýge bolady. Al kıberbýllıngtik shabýyl ınternet arqyly jasalatyn bolǵandyqtan, áleýmettik jelide feık paraqsha ashqan adamdy tabý qıynǵa soǵady. Oqýshylar óziniń synyptastary nemese basqa da adamdar tarapynan kıberbýllıng shabýyldaryna jıi ushyraıdy. Adamǵa jaǵymsyz pikir jazý men basqa adamnyń sol pikirge lúpil (laık) basýy da  "kıberbýllıng" bolyp sanalady.

Kıberbýllıngten qorǵanýdyń bir joly – jeli arqyly jasalǵan kıbershabýyldy elemeý. О́ıtkeni jabýyl jasaýshy adamǵa jaýap berý jaǵdaıdy odan saıyn ýshyqtyryp jiberýi múmkin. Durysy, eń aldymen ol adamdy áleýmettik jelide buǵattaý kerek. Sodan keıin áleýmettik jeli ákimshisine onyń ústinen shaǵym túsiý qajet. Dálel retinde ol adamnyń jazǵan habarlamlarynyń skrınshotyn paıdalanýǵa bolady. Sol dáleldermen polısııaǵa  júginýge de múmkindik bar, – deıdi maman.

Baǵlan Serik kıberbýllıngtiń aldyn alý boıynsha jasalyp jatqan sharalar týraly da aıta ketti.

– Qazir biz "Jasulan" balalar men jasóspirimder uıymy kıberbýllıngtiń aldyn alýǵa arnalǵan jobasy jasap jatyrmyz. Joba aıasynda mamyr aıynda ınternetti paıdalaný etıkasyn damytýǵa baılanysty balalarǵa onlaın kýrstar ótkizdik. Ol jerde oqýshylar men jastarǵa kıberbýllıngtiń ne ekeni, onyń aldyn alý sharalary men sebep-saldary túsindirildi. Kýrsta halyqaralyq IT ýnıversıtetiniń mamandary dáris berdi. Sonymen qatar ár óńirde kıberbýllıngtiń aldyn alý maqsatynda Telegram toptar quryldy. Qazir ol toptar kıberbýllıngke ushyraǵandarǵa kómektesýmen aınalysady. Biz kıberbýllıngke qatysty zańnamaǵa ózgerister engizý boıynsha usynys ázirlep jatyrmyz. Aldaǵy ýaqytta ókiletti organdarǵa usynatyn bolamyz. Elimizde kıberbýllıngke ushyraǵan kezde adamdar ne isteý qajettigin bilmeıtindikten mundaı zańdyq ózgeris asa qajet.

Kıberbýllıngke qandaı adam jıi ushyraıdy?

Psıholog Balabek Kenishtaıuly "kıbershabýylǵa" tap bolǵan adamǵa qoldaý kórsetý óte mańyzdy ekenin aıtady. Máselen, mundaı jaǵdaıǵa balalar tap bolsa,  ata-analar balalarymen kóbirek ýaqyt ótkizip, olarmen teń dárejede sóılesýi qajet.

Qamshy

 

– Kıberbýllıngke kóbine 14-17 jas arasyndaǵy balalar ushyraıdy. О́ıtkeni bul ýaqytta balalar ınternetten túrli vıdeolar qarap, solarǵa áýestenedi. Adamdarmen ınternet arqyly sózge kelip, túsinispeýshilik týyndaıdy. Bul ýaqyttarda balalardyń boıynda "ózindik meni" joǵary damıdy da sol arqyly ózderiniń ishindegi agressııalyq negatıvti minez-qulyqty shyǵarýǵa umytylady. Jalpy kıberbýllıngke óz-ózine senimdiligi tómen, basqalardyń yqpalymen júretin, aqyl sanasy joǵary deńgeıde damymyǵan, aıtqan sózine jaýap bere almaıtyn balalar jıi ushyraıdy, – deıdi ol.

Kıberbýllıngten qorǵanýdyń joly qandaı?

Balabek Kenishtaıulynyń sózinshe, kıberbýllınge ushyraǵan balalardyń minez-qulyqynda ózgeris paıda bolyp, kúızeliske jıi ushyraıdy. Ondaı balalar ózin-ózi baǵalamaıdy, ózgelerdiń janynda ózin tómen túsiredi, tuıyqtalady. Mundaıda balalar eshkimmen aralasqysy kelmeıdi.

– Ata-analar balalarǵa kıberbýllıngtyń vırtýaldy túrde júretinin aıtyp eskertý kerek. Úlkender balalaryna únemi qamqorlyq jasap, qasynda bolyp, olarǵa ár ýaqytta kómektesendikterin olardyń sanasyna sińirip otyrǵan jón.

Bala ómirge kelgennen keıin oǵan ata-anasy jaýapty, balanyń ómiri qalaı ótip jatqanyn, nemen aınalysyp júrgenin únemi qadaǵalaý qajet. Balaǵa telefondy sabaq oqyǵanda ǵana ustatyp, olardyń boıyndaǵy kez-kelgen erekshelik pen ózgeriske birden mán bergen jón. Ata-analar múmkindiginshe kúnine nemese aptasyna bir ret óziniń balasymen erkin taqyrypta áńgimeleskeni durys. Balamen teń dárejede sóılesip, olarǵa aqyl berip, pikirlerimen sanasý kerek.

Munymen kıbershabýyldyń qurbanyna tek balalar ǵana ushyraıdy dep aıtpaımyn. Mundaı jaıttar eresekterdiń de basynda bolady. Ol kezde olardyń tamaqqa tábeti bolmaı, uıqysy buzylady. Syrtqa kóp shyqqysy kelmeıdi, – deıdi Balabek Kenishtaıuly.

Kıberbýllıngten zań qorǵaı ala ma?

Zańger Abzal Quspan Qazaqstanda kıberbýllınge qatysty arnaıy zańnama bolmaǵanymen, áleýmettik jelide shabýl jasaǵandardy ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilikke tartýǵa bolatynyn jetkizdi.

Qamshy

– Elimizde kıberbýllıngke baılanysty arnaıy zańnama joq. Tipti kıbershabýldashylarǵa qatysty sot jaǵdaıyndaǵy prosester de joq dep aıtsam da bolady. Alaıda óz basym Eýropa elderindegideı kıberbýllıngke qatysty bólek zańnama bizdiń elde de qarastyrylýy qajet dep sanaımyn. Eger tulǵaǵa qarata qorqytý, úrkitý nemese seksýaldyq baǵyttaǵy sózder aıtylsa, kıbershabýyldaýshylardy qazirgi qoldanystaǵy zańnamaǵa saı ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilikke tartýǵa bolady.

Keıde kıbershabýylǵa ushyraýshylar menen aqyl-keńes surap jatady. Qazaq tildi ortanyń bir ereksheligi bundaı jaǵdaıǵa kijinip-kijinip "qyramyz, joıamyz, sottatamyz" deıdi de, odan árige barmaıdy. Azamattar mundaı jaǵdaılardy zań arqyly retteýge bolatynyn belgeni jón, – deıdi Abzal Quspan.

Marhabat Ilııas

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi
Ilmek sózder: Kıberbýllıng

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir