Talıbannyń Aýǵanstanǵa qaıta oralýy áıelderge qandaı qaýip tóndirip tur?

"Talıban" radıkaldy uıymynyń Aýǵanstan bıligine qaıta oralýy eldegi qyz balalar men áıelderdiń úreıin týǵyzyp otyr. Olar sharıǵat zańdary boıynsha áıelderdi kósheniń ortasynda ólim jazasyna kesý, qamshymen sabaý sııaqty qatań jazalar qaıtadan bastalatynyn aıtyp dabyl qaǵýda. 

Talıbanǵa deıin jáne odan keıin Aýǵanstandaǵy áıelderdiń qoǵamdaǵy mártebesi qalaı ózgerdi? Talıbannyń qaıta oralýy áıelderge qandaı qaýip tóndirip tur?

Táripter áıelder sharıǵat erejelerine baǵynyp, paranjamen (áıelderdiń júzin jasyryp turatyn jamylǵy – red) tumshalanyp júretin bolsa, olarǵa tıispeı, "qurmetteıtinin" habarlaǵan. Alaıda aýǵan áıelderi men qyzdary bul málimdege kúmánmen qaraıdy.

О́ıtkeni Talıban uıymy 1996 jyly Aýǵanstan astanasy Kabýldy basyp alǵannan keıin áıelderdiń kúndelikti ómirine shekteý qoıǵan. Máselen, áıelderge er adamsyz úıden shyǵýǵa, saıasatpen aınalysýǵa, kópshilik aldynda sóıleýge, shashy men denesin ashyp júrýge tyıym salynǵan. Medısına qyzmetkerleriniń barlyǵy er adam bolǵandyqtan, áıelder er adamsyz aýrýhanaǵa baryp emdelýi de múmkin emes jaǵdaıǵa jetken.  

Tálipter sharıǵaty zańy boıynsha kúndelikti ómirde áıelderge qatań jazalar qoldanady. Denesiniń eń kishkentaı bóligi paranjadan kórinip tursa, áıelderdi kósheniń ortasynda sabaıdy. Mektepke barǵysy keletin qyz bala da soqqynyń astynda alynady.  

Neke adaldyǵyn buzǵan áıelderdi kósheniń ortasynda taspen urdy. Talıban jaýyngerleri 1996 jyly tyrnaqtaryn boıaǵan áıeldiń bas barmaǵynyń ushyn kesip tastaǵan.

Sol kezderi Aýǵanstanda áıelder men qyzdarǵa qatysty zorlyq-zombylyq óte jıi bolatyn.

2001 jyly AQSh Aýǵanstanǵa basyp kirgennen keıin, Talıban eldegi bıligin joǵaltyp, áıelderdiń kúndelikti ómirde birqatar erkindikke qoly jetti.

Qyz balalar mektepke baryp bilim ala bastady

2003 jyly áıelderdiń quqyqtary Konstıtýsııamen kepildendirilip, 2009 jyly áıelderge qatysty zorlyq-zombylyqpen kúres týraly zań engizildi.

Áıelder jumys pen saıasatqa  aralasýǵa múmkindik aldy.

Keıingi kezeńde áıelder polısııa men áskerge tartyla bastady.

Mınıstrlikterde, elshilikterde jáne gýbernatorlyqtarda joǵary laýazymǵa kóterilgen aýǵan áıelderi eldiń bolashaǵy boıynsha pikir aıtý quqyǵyn ıelendi.

Talıban bılikten ketkennen keıin Aýǵanstandaǵy eń úlken progress bilim berý salasynda boldy.

Talıban bıligi kezinde, 2001 jyly mektepke baratyn qyzdardyń sany nólge teń bolsa, mektepke baratyn uldar sany 1 mıllıon edi. 2012 jylǵy málimet boıynsha mektepke baratyn qyzdar sany 3 mıllıonny, mektepke baratyn qyzdar men uldardyń jalpy sany 7,8 mıllıondy qurady.

Alaıda bastaýysh synyptan keıin mektepke baratyn qyzdardyń sany áli kúnge deıin  shekteýli.

Sońǵy jyldary qyzdardy erte turmysqa berý báseńdeı bastaǵan edi. 

Osyndaı jetistikterge qaramastan, Aýǵanstan 2011 jyly áıelder úshin "álemdegi eń qaýipti el" atandy.

Aýǵanstan úkimetiniń 2014 jyly jarııalanǵan málimetteri sýısıdtiń 80 paıyzyn áıelder jasaǵanyn kórsetedi. Áıelderdiń óz-ózine qol jumsaýy erlerge qaraǵanda joǵary bolatyn sanaýly elderdiń biri – Aýǵanstan. 

15 tamyzda tálipter Kabýldy basyp alǵannan keıin, eldegi áıelder men áıelder quqyǵy jónindegi mamandar burynǵy qatań shekteýler qaıta orala ma dep qatty alańdaıdy.