AQSh-tyń Aýǵanstannan áskerin shyǵarýy Ortalyq Azııa men álem elderin alańdatyp otyr

Batys elderi Aýǵanstandaǵy áýejaıdyń qaýipsizdigi qamtamasyz etilmese, olardyń Kabýldaǵy dıplomatııalyq ókildikteriniń bolashaǵyna qaýip tónetinin aıtty. Avstralııa eldegi elshiligin jabatynyn alǵashqylardyń biri bolyp jarııalady.

Al Túrkııa bul áýejaıdyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin Aýǵanstanda bolýdy josparlap otyr.

Taıaýda AQSh delegasııasy Aýǵanstan prezıdenti Eshref Gazı Vashıngton men kelissózder júrgizdi. Al Talıban Túrkııanyń Aýǵanstanda qalýyna qarsy.

Aýǵanstandaǵy Talıban qozǵalysynyń jaǵdaıy qalaı? Eldegi sońǵy jańalyqtarǵa sholý jasaıyq.

Áskerı jaǵdaı qandaı?

AQSh áskerleri elden ketýdi jalǵastyryp jatqan kezde, tálipter Aýǵanstannyń 421 aýdanynyń 80-in basqaratynyn aıtyp, málimdeme jasady.

BUU-nyń Aýǵanstan boıynsha arnaıy ókili Debora Laıons bólisken aqparatqa sáıkes, osy aýdandardyń 50-den astamy mamyr men maýsym aılarynda Aýǵanstannyń baqylaýyna ótken.

Otken aptada tálipter Tájikstan shekara beketi ornalasqan Shar Kan Bandardy basyp aldy.

Fransýz AFP aqparat agenttigi, eki kúsh qaqtyǵysqan kezde Aýǵan áskeri úlken shyǵynǵa ushyraıtyn habarlady.

– Talıban óz kúshterin úlken qalalardyń aınalasynda kóbeıtip jatyr, biraq bul olar jaqyn arada qalalardy basyp alýǵa tyrysady degendi bildirmeıdi, – dedi Halyqaralyq daǵdarys tobynyń qyzmetkeri Endrıý Ýotkıns.

BUU-nyń arnaıy ókili Laıonstyń aıtýynsha, tálipter ár aımaqtyń astanalaryn basyp alýǵa tyrysýda, jáne olar bul qalalardy sheteldik kúshter shyqqannan keıin alýy múmkin.

Aýǵan halqy ne oılaıdy?

Fransýz AFP aqparat agenttigi múmkindigi barlardyń barlyǵy elden ketýge umtylyp jatqanyn, kóptegen adamdardyń birinshi tańdaýy Túrkııa bolyp otyrǵanyn habarlady. Memlekettik sheneýnikterdiń edáýir bóligi otbasylaryn elden alyp ketken.

AQSh pen NATO elderi, kerisinshe, Aýǵanstanda jumys istegen adamdaryna vıza berýde qıyndyqtarǵa tap boldy. Bul adamdar eger talıbter basyp alsa, "shabýylǵa ushyraımyz ba.." dep alańdap otyr.

Al tálipter ókinip, keshirim suraǵan adamdarǵa zııan keltirmeıtinin, dıplomattar men halyqaralyq agenttik qyzmetkerleriniń qaýipsizdigine kepildik beretinin málim etti. Biraq bul máselede Talıbanǵa degen senim joq. Sebebi, tálipter 1998 jyly Iran konsýldyǵyna kirip, 11 adamdy óltirgeni, olardyń kópshiligi dıplomat bolǵany jáne osydan eki jyl buryn BUU ǵımaratynda eks-prezıdent Muhammed Nadjıbýllany urlap, azaptaǵany olardyń áli esinde.

– Aýǵanstan halqy ondaǵan jyldar boıy jalǵasyp kele jatqan soǵystyń aıaqtalǵanyn qalaıdy. Elimizge AQSh-tyń 2001 jyly kirýi jaǵdaıymyzdy jaqsy jaqqa ózgere bastaǵan edi. Bilim, saýda, saıasat, mádenıet jáne baspasózdegi erkindikke de qol jetkize bastadyq. Keıin tálipter ortaǵa qaıtadan shyǵyp, jaǵdaıdy kúrdelendirip jiberdi. Qazir elde jaǵdaı óte nashar. Eger Amerıka áskeri tolyǵymen shyǵatyn bolsa, bılik tálipterdiń qolyna ótedi. Saýda, saıasat, bilim bári quldyraıdy. Sebebi, aýǵan áskeri qazirgi jaǵdaıda óte álsiz. Amerıkanyń ketkenin biz de qalamaımyz. Tálipterge Iran men Pákistannan qoldaý kóp. Sondyqtan AQSh áskeri áli 20 jyldaı bizdi qorǵasa, múmkin sol kezde eldegi jaǵdaı jaqsaryp bir qalypqa túser, – deıdi aýǵan azamaty Sherhan Afghan.

Ortalyq Azııa men Qazaqstanǵa áseri qandaı?

Jýrnalıst Estaı Bojan Aýǵanstandaǵy AQSh pen NATO áskeriniń sheginýi tálipterden ózge de radıkaldy dinı uıymdardyń kóbeıýýine ákelip soǵyp, terrorızm qaýpi jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaýlap shyǵa kelýi múmkin ekenin aıtady.

– Aýǵanstandy "Orta Azııanyń júregi" dep aıtady. Nege? Sebebi Aýǵanstannyń geostrategııalyq ornalasý mańyzy óte joǵary. Aýǵanstan Azııanyń dál ortasynda ornalasqandyqtan Orta Azııa arqyly Reseıge jáne Batys Qytaıǵa shyǵa alady, ońtústiginde Úndistan, Pákistan, Iranmen shektesip jatyr. Osyndaı ortalyqta terrorızm qaýipiniń artýy Aýǵanstanǵa shekaralas barlyq aımaqtarǵa qaýip týdyrady. Syrt eldegi saıası jaǵdaılar Qazaqstanǵa áser etpeıdi dep oılasaq, qatty qatelesemiz. Qazir olar eldegi pandemııadan keıingi áleýmettik jaǵdaı men jumyssyzdyqty paıdalanyp, ózderiniń úgit-nasıhattaryn júrgizip  qataryna shaqyrýy ábden yqtımal, – deıdi Estaı Bojan.

Tálipter О́zbekstan ıslam qozǵalysyna materıaldyq úlken qoldaý kórsetedi. Bul topqa búkil Ortalyq Azııa memleketterinen, sondaı-aq Qytaı, Túrkııa, Ázerbaıjan, Qazaqstan jáne Sheshenstannan myńdaǵan sodyrlar kiredi.

О́zderin "radıkaldyq ıslamshyl uıym" dep kórsetetin kúshterdiń bılikke jetýi Aýǵanstanǵa shekaralas elderdegi sodyrlardyń bas kóterýine ákelip soǵa ma dep alańdatady. Olardyń da Reseı, Iran, Pákistan, AQSh-pen qatar geosaıası múddeleri bar.