Qazaqstan ǵalymy eldiń ishki isine aralasqan Reseı sarapshysyna jaýap berdi

Keıingi kezde Qazaqstannyń ishki saıasatyna qol suǵatyndardyń qarasy kóbeıe bastaǵany jasyryn emes. Jaqynda ǵana «Lenta.rý» saıtynda maqala jaryq kórdi. Maqalanyń avtory ózin derbes sarapshy sanaıtyn, saıasattanýshy, Eýrazııalyq taldaý klýbynyń basshysy, Reseıdiń halyqaralyq ister jónindegi keńesiniń sarapshysy delinetin Nıkıta Mendkovıch. Jalpy qazir áleýmettik jelide jazylǵan jazbanyń nópiri ushan teńiz.

Búgin bar, erteń joq, eshkimniń esinde qalmaıtyp, tipti sanaǵa sańylaý da salmaıtyn dúnıeniń qarasy da kóp. «It úrdi, kerýen kóshti» deıtin babalardyń  jolymen eleń etpeýge de bolar edi. Áıtse de ózine osynsha salmaqty mindetter júktep  bir eldiń atynan halyqaralyq isterge sarapshy sanalyp otyrǵan adamnyń jazbasynyń jalǵany men jalasyna úndemeýge de úlken shydam kerek. Avtor jazbasyna «Qazaqstanda orys tili men kırıllısaǵa kezekti shabýyl jasalýda» dep aıdar taǵyp, birqatar dúnıeni aıtqan bolady. «Bılik birneshe jyldan keıin barlyq oqýshylar kırıllısadan latyn álipbıine kóshiriletin qazaq tilinde ǵana oqıtynyn málimdedi», – deıdi. Ahýal dál avtor aıtqanyndaı bolsa, aldymen Qazaqstan qýanar edi. Shyndyǵynda latyn qarpine kóshý degen sharanyń aıtylyp dabyra bolyp júrgenine talaı jyldyń qarasy kórinse de, áli kúnge bekitilgen latyn álipbı joq. N.Á.Nazarbaevtyń «Qazaqstan – 2050» baǵdarlamasyn, «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda latynǵa ótý kezeń-kezeńmen júredi degen bolatyn. Q.Toqaev ta elbasynyń osy saıasatyn ustanatynyn málimdegen edi. Áıtse de búgingi kúni álipbıdiń bekitilmeı otyrǵany óz aldyna, áli anyq sheshimi tabylmaı otyrǵan másele kóp.

Sonyń biri – latyn álipbıiniń tek qazaq tildi mektep, mekemelerge ǵana tıesili bolatyny, kırıl jazbasymen qatar qoldanylatyny. Menińshe latyn álipbıine búgin-erteń óte qoımaıtynymyz ári orys tildi qazaqstandyqtar kırıllısadan ajyramaıtyny maqala avtoryna da bylaıǵy kópshilikke de belgili. Solaı bola tura aldyn ala atoı salyp, «jalaqordyń jan daýysy shyǵadynyń» kerin keltirý arnaıy tapsyrmalarmen júrgizilip jatqan is-sharalar ekenin aıǵaqtaı túsedi.

Maqala avtory Orta azııadaǵy ózbek, tájik, qyrǵyz memleketterindegi orys tili saıasatymen salystyrýy tipti kúlkili. О́z sheńgelinen shyǵyp ketken elderdi qatar jarystyryp, báıge talastyrǵandaı keıip kıgizedi. Qazaqstanda 17,6%  taza orys mektepteri, 29,2 % aralas mektepter bary málim, aralas mektepterdiń kóbi shyndyǵynda taza orys mektepteri deýge keledi. Sonda Respýblıkamyzdyń jartysyna jýyq mektepter áli qaımaǵy buzylmaǵan kúıi orys tilin, ıaǵnı «Til – árbir ulttyń jany, seziminiń, oıynyń jandy kórinisi, halyq tarıhy, mádenıettiń damý joly» desek, múddesin de nasıhattap keledi. Buǵan joǵary oqý oryndaryn, ózge de mekemelerdi qossaq, avtor keltirip otyrǵan paıyzdyq kórsetkishterdiń qaıdan shyǵyp jatqanyn boljaý qıyn emes.

Bir ǵana mysal: Almaty qalasynyń №90 mektebinde bastaýyshqa 4-5 taza orys synybyn qabyldasa, 1 ǵana «á» synyby qazaq bolyp ashylady da, orta býyn 5-synypqa barǵanda tek orys synyptary bolyp jalǵasady eken. Ataýy aralas mektep bolyp, mazmuny tolyǵymen orystildi osyndaı mysaldardy myńdap keltirýge bolady. Qalaı degende de memlekettik tilde oqımyn degen oqýshylarǵa óz elinde dıskrımınasııa jasalyp jatqandyǵy jasyryn emes. Elimizdiń bilim berý uıymdaryndaǵy bundaı  máseleni memlekettik múdde turǵysynda sheshý kezegi kelgeli qashan?! Bilim mınıstri Ashat Aımaǵambetovtiń: «Biz úshin bul birinshi kezektegi mindetterdiń biri — memlekettik tilde oqytýdyń ústem bolýyna jaǵdaı jasaý... Bul jerde eshqandaı pikirtalas bolmaýy tıis, óıtkeni bul memlekettik til jáne elimizdiń azamattary memlekettik tilde bilim alýy tıis ekeni anyq» degen málimdemesi de táýelsiz eldiń  bilim berý salasyndaǵy uzaq kútken sheshilýi kerek máselesinen týyp otyr. Reseıdiń «qulaǵyna» jaqpaıtyn sóz bolǵany úshin mınıstrdiń jeke basyna jala jabý aýyl-úıdiń ósekshi áıelderi bolmasa, eshbir sanaly saıasatker barmaıtyn tásil.  Tipti ózge eldiń múddesine qol suǵý retinde qabyldaýǵa bolady. Eger Qazaqstan tarapynan «Reseıdiń shyǵys, ońtústik-shyǵys bólikteri tutasymen qazaq qalalary men aýyldary, jergilikti ulttyń kóbi – qazaqtar. Sondyqtan qazaq mektepterin nege ashpaı jatyrsyńdar» dese qalaı qabyldar edi?! Bul da sol sııaqty, retsiz ári saýatsyz talap deýge tolyq negiz bar.

Búginde Qazaqstanda qazaq ultynyń sany 80%-dan asady. Qazaqstannyń Konstıtýsııasynda jazylǵandaı «baıyrǵy qazaq jerinde  memlekettilik qurǵan» el óziniń «erkindik, teńdik jáne tatýlyq murattaryna berilgen beıbitshil azamattyq  qoǵam» jolynda «qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershilikti» sezinýi de memlekettik ishki jáne syrty saıasatyn úılesimdi júrgizýmen túsindirilse kerek. Qazaqstan Konstıtýsııasynyń 7 babynyń birinshi tarmaǵynda anyq jazylǵan: «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili». Dál osy baptyń 3-tarmaǵynda «Memleket Qazaqstan halqynyń tilderin úırený men damytý úshin jaǵdaı týǵyzýǵa qamqorlyq jasaıdy» delingen. Shyndyǵynda  Qazaqstan halqynyń basym bóligi qazaq halqy ekenine qaramastan (Qazaqstan kóp ultty memleket emestigin, kezinde saıası yqpaldyń basymdyǵynan  qalǵan túsinik ekenin de túsinetin ýaqyt jetti) dıasporalarǵa da erekshe kóńil bólip tilin damytý jumystaryn úzbeı júrgizip kele jatqandyǵy aıqyn. Al memlekettik tildi bilý jáne úırený qazaqstandyqtardyń bárine de buljymaı oryndalatyn talap bolýy zańdy. Sondyqtan A.Aımaǵambetov  memlekettik til máselesin jeke ulttyń emes, memlekettik múdde turǵysynda qoldaýy, qorǵaýy eshbir talas týǵyzbasa kerek. Maqala avtorynyń «Na samom dele motıvy mınıstra Aımagambetova vystýpat za kazahızasııý shkol dostatochno ıasny ı ımeıýt malo obshego s zabotoı o nasıonalnom ıazyke ı kýltýre» degen málimdemesi memleket isin aralasýmen shektelmeı jeke tulǵaǵa zańsyz soqtyǵý dep qabyldanady.

Maqala avtorynyń keltirgen statıstıkalyq málimetterinde de qaıshylyq kóp. Avtor nelikten ózge emes  nemistiń («Fonda Eberta») aqparat kózine súıenedi? Álde ózge statıstıkalyq málimetter taǵy da «qulaǵyna jaqpady» ma eken?! Negizi Qazaqstan halqynyń qaı tildi kóbirek qoldanatynyn adaspaı aıqyndaý úshin birneshe salaly jumys júrgizilýi kerek. Ádette kópshilik mekemelerdegi (bank operasııalary t.t.) is-áreketimen tildiń tutyný úles salmaǵyn anyqtaý birjaqtylyqqa soqtyrady. Sonymen qatar qazir Qazaqstanda aǵylshyn tili de qoldanysqa kóshe bastady. Avtordyń «Prı etom Edınyı nasıonalnyı test (analog EGE) sdaet na kazahskom ıazyke lısh 51 prosent vypýsknıkov. V proshlom godý prezıdent Kasym-Jomart Tokaev byl vynýjden predlojıt ofısıalno perevestı prepodavanıe estestvennyh naýk v kazahstanskıh výzah na rýsskıı ıazyk, kotoryı ıavlıaetsıa osnovnym dlıa bolshınstva professıı» deýi de shyndyqqa janaspaıdy. Birinshiden, UBT tapsyrýshylardyń basym bóligi qazaq mektebin bitirýshiler ekendigi jyldaǵy konkýrstan-aq belgili bolyp júr. Orys mektebin bitirýshilerdiń kóbi UBT-ǵa qatyspaı, kolledjderge túsip, keıin Reseı oqý oryndaryna bet alatyny jasyryn emes. Al jaratylystaný pánderi  ishinara biraz oqý oryndarynda aǵylshyn tilinde júrgizilýde. Bizdiń paıymymyzsha, jaratylystaný pánderi mektepte bolsyn, JOO bolsyn memlekettik tilde júzgizilgeni durys, ol memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńite túsedi, tehnıka tili, tehnologııa tiline aınalýdyń da jarqyn joly. Sonymen qatar avtordyń qazaq tilindegi oqýlyqtar, basylymdar, kontent týraly pikirinde de birjaqtylyq basym. Keńestik kezeńde orystandyrý saıasatynyń basymdyǵy jekelegen tilderdiń damýyna shekteý jasaǵany, sonyń saldarynan qazaq basylymdarynyń erkin damı almaǵany kópshilikke aıan. «Kazahskıı ıazyk dovolstvýetsıa vtorymı rolıamı ı v pýblıchnom prostranstve Kazahstana. Po statıstıke nasıonalnyh bıblıotek, na gosýdarstvennom ıazyke predstavleno lısh 35 prosentov hranımyh knıg, 42 prosenta gazet, 20 prosentov jýrnalov, a ostalnoe — preımýshestvenno na rýsskom» deýi osynyń aıǵaǵy. Egemendik alǵannan bergi shırek ǵasyrdan asqan ýaqyt, árıne  kóp salaly isterdi jandandyrýǵa jetimsiz ekeni de anyq. Avtor  keńes ókimetiniń  alǵashqy otyz jyldyǵyn elestetip, sol tustaǵy orys basylymdarynyń sanynyń qansha bolǵanyn oılasa, bul ýájiniń de orynsyzdyǵyn túsiner edi.

Avtordyń qazaq tiliniń ádebı jáne ǵylymı mátinderdi jazýda shektelýi týraly pikir de mıf. Sońǵy jyly jazylǵan jáne qorǵalǵan ǵylymı eńbekterdiń statıstıkasyn alǵannyń ózinde bul avtordyń qanshalyqty shyndyqtan alys ketkendigin kórseter edi. Keıingi kezde memlekettik mekemelerden qujattardyń kóbiniń orys tilinen aýdarma mátinder bolyp kelýi qazaq tiliniń ishki zańdylyqtaryn, grammatıkalyq erejelerin buzýǵa yqpal etip júrgeni jasyryn emes. Qazir qazaq tilin buzyp sóıleıtinderdiń kóbi orystildiler, qazaq tilinen shala saýattylar. Menińshe,  bul olqylyqtar memlekettik til saıasatyn kúsheıte túsý kerektigin, barlyq is-sharalardyń, qujattardyń memlekettik tilde jazylýyn talap etý kerektigin kórsetedi.

Nıkıta Mendkovıch bizge beımálim bir saıasattyń oıynyn oınaıtyndaı. Ásirese «Partııa «Nýr Otan» poterıala 1 mıllıon ızbırateleı, nabrav 5,1 mıllıona golosov protıv 6,1 mıllıona pıatıý godamı ranee, chto stalo odnım ız hýdshıh rezýltatov za vsıý ıstorııý postsovetskogo Kazahstana» deı otyryp, eger orys tili saıasatyn kótermeseń, bılikten aırylasyn dep Qazaqstandaǵy bılikke, «Nur-Otanǵa» ses kórsetedi. «Strategııa prezıdenta Tokaeva vo mnogom osnovana na lavırovanıı mejdý nasıonalıstamı ı osnovnoı massoı naselenııa Kazahstana», degeni de sarapshylyq «sáıýegeılik» bolar.  Jalpy maqala avtory  qalaı bolǵanda da orys tilinniń ǵana máselesin kóterip otyrmaǵany anyq. Memlekettik ishki-syrtqy máselelerdi qozǵaı otyryp Qazaqstannyń memlekettik quqyǵyna qol suǵyp otyr. Budan shyǵatyn qorytyndy da bireý – «el bolamyn deseń etegińdi jına» demekshi memlekettik saıasattaǵy olqylyqtardy joıý: memlekettik til – qazaq tiliniń pozısııasyn kúsheıtý, otyz jylǵy ýaqytta ketken olqylyqtardyń ornyn toltyrarlyq naqty qadamdar jasaý.

Bereke Jumaqaeva 

SDÝ professory