• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 11:35:37
Almaty
+35°

Táýelsizdik alǵaly beri elimizge 1 mıllıonnan astam qandas kóship kelipti. Aldaǵy ýaqytta da «Kóshi-qon saıasatynyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyna» sáıkes, shetelde turatyn etnıkalyq qazaqtardyń tarıhı otanyna oralýy ósedi dep kútilýde. Biraq sońǵy jyldary elimizge kóship kelgisi keletin qandastardyń qatary azaıǵany ras. Qaıta eldi tastap kóship ketkisi keletinderdiń qatary arta bastaǵan syńaıly. Máselen, 2012 jyldan bastap jalpy respýblıka aýmaǵynan ketýshilerden góri kelýshiler sanynan edáýir asyp ketken. Nege? Jalpy kósh nege saıabyrsyp qaldy? Elge kelgen qandastarymyzdyń jaǵdaıy qalaı? Olardyń aldynan shyǵatyn til máselesin, jumyspen qamtylýyn, áleýmettik jaǵdaıyn  ońtaıly sheship bere aldyq pa? Aıta keter jaıt, elimizge kóship kelgenderdiń arasynda dıplomy bar, memlekettik basqarý salasynda tájirıbesi bar, bilikti mamandary da elge oraldy. Biraq solardyń arasynan sýyrylyp shyǵyp, qyzmetke aralasyp, biliktiligi men tájirıbesin el damýyna jumsaǵandaryn baıqaı almadyq. Nege? Arnaıy baǵdarlama arnap, «Bolashaqpen» maman daıyndaýǵa mıllıardtar bólgenshe, elge óz aıaǵymen kelip turǵan daıyn mamandy nege kádemizge asyra almadyq?! Kókeıdegi kóp suraqqa jaýap tabý úshin elge kelgen qandastarymyzdyń birin áńgimege tartyp kórgen edik.   

Saltanat aǵany alǵash qurylys jumystarynda, úıdiń ishki árleý jumystaryn istep júrgen kezinde tanydym. Tili shuraıly, óleńderi otty. Sóz saptasy da kóp nárseden habar beretindeı, qoǵamdaǵy árbir iske óziniń azamattyq kózqarasyn bildire alatyn qalpyna qarap, alǵashynda «qurylys salasynda ne istep júr» dep tań qaldym. Oıym aldamapty...

 

– Aǵa, Qazaqstanǵa qashan kóship keldińiz?

Atajurtqa alǵash 2010 jyly týystarǵa qydyryp kelgende jolym tústi. Keıin 2013 jyly birjola qonys aýdardym. Elge kelgendegi basty maqsat urpaǵymyz óz elinde qazaqylyǵyn saqtap, ósip ónsin degen oı edi. Shynyn aıtý kerek, Qazaqstan bizge ne beredi nemese elge kelip, birdeńe ala qoıaıyq dep qonys aýdarǵan joqpyz. O basta kvotasyz óz betimmen týystyq pasport arqyly kóship keldik. Elge kelgenimizge on jyldan assa da áli kúnge bir mekemeniń esigin qaǵyp, kómek dámetip kórmeppiz. Tek osy indet kezinde 42500  teńge kómek aldyq. Sony alǵan kezde memleket te bizdi oılaıdy eken-aý dep kádimgideı qýanyp qaldyq.

– Kelgeli orys tili aldyńyzǵa kedergi bolǵan kez bar ma?

Talaı ret aldymyzdan shyqty ǵoı. Jumys istegimiz kelip, áreket etkende eki úsh ret kedergi boldy. Til bilmegennen shettetilip qalyp jattyq. Alǵash kelgende Qytaıdan Qazaqstanǵa vızasyz kirip shyǵý úshin yqtııarhat jasattyq. Ishki ister basqarmasyń kóshi qon bóliminde bir barǵannan bitip ketetin qujat úshin eki úsh aı sandalǵan kezimiz boldy. Uzyn sonar kezekke turyp, kezegiń kelip aldyna ázer jetkende, «myna qujatyńyz joq eken» deıdi. Ol qujatty alyp qaıtadan kezekke turasyń, taǵy bir qujattyń qulaǵy qyltııady. Taǵy keri qaıtamyz. Qysqasy til bilmegennen olar bizge túsindire almaı, biz olardy túsinbeı qujat isimen kóp sandaldym.  Orys tilin bilmeımin, qazaqshalap neshe qaıtara surasam da, orys tilinde jaýap beredi. Solaı til bilmegendikten aılap sandalǵan kún de ótti basymyzdan. Sol kezderi orys tildi qazaqtardy kórgende solaı qatty túńilgem.

– Qytaıda qaı jerinde turdyńyz? Nemen aınalystyńyz?

- Chjın Jang Ile Kúnes aýdanynda turdyq. Ol jerde qazaqtar kóp qonystanǵan. Áli de ol jerde 150 myńdaı qazaq bar.

- Otbasyńyz týraly aıtyp berińizshi...

– Otbasymda bir ul bir qyzym bar. Áıelim úıde jumyssyz. Elge kelgeli de eshqandaı áleýmettik járdemaqy alyp kórgen emespiz. О́z kúnimizdi ózimiz kórip jatyrmyz. Turaqty jumys istegimiz keledi. Biraq til bilmegendikten, bizge saı keletin jumys tabylmady. Tabylǵanynyń aılyǵy mardymsyz. Sonymen turaqty jumysqa ornalaspaı, óz ózimdi jumyspen qamtý maqsatynda tirlik etip jatyrmyn.

– О́leń jazatynyńyzdy bilemin. Rýhanı ortamen baılanys jasap, aldyńǵy jyldary «Jazýshylar odaǵynda shaǵyn kesh berem» dep júrgenińizden habardarmyn. Ásirese Qytaıdan kelgender sóz ónerine myqty. Bul nelikten?

Anaý aıtqandaı aqynmyn dep aıta almaımyn. Keıde bir shabytym ustaǵanda ózim úshin túrtip qoıatynym bar. Jazýshylar odaǵyna múshe de emespin. Biraq Jazýshylar odaǵynda óleńderimdi oqyǵan aǵalarymyz qoldaý bildirgen soń, oqyrmandarmen shaǵyn bir kezdesý ótkizgenimiz bar. Adam bolǵan soń qym-qýyt ómirde árnárse kóńil kúıge, janyńa áser etedi. Sosyn eriksiz qalam ustaısyń, ishtegi únińdi shyǵarǵyń keledi. Sóıtip jazylyp jatady. Biz Qytaıda bastaýysh synypta tek qazaq tilinde bilim aldyq. Qytaı tili úshinshi synyptan bastap qana oqytyla bastady. Ustazdarymyz qazaqtyń baı tarıhyn, ádebıetin, sóz ónerin, shuraıly tilin boıymyzǵa sińirdi. Qytaıdan keletinderdiń sózdik qorynyń keńdiginiń de syry osynda ma deımin. Osy oraıda aıta keteıin, Qazaqstanda birinshi synyptan bastap, orys tili, aǵylshyn tili qazaq tilimen qatar úıretilip jatady. Balanyń sanasyna aldymen ana tili – qazaq tili myqtap sińirilýi kerek. Basqa tilmen qatar úırengen soń ana tiliniń quny qalmaıdy. Úsh tildi qatar úırengen soń, ana tiliniń qunary, shuraılylyǵy saqtalmaıdy. Osy bir úrdis balanyń tiliniń shubarlanýyna áser etip jatyr dep oılaımyn. Qalyń qytaıdyń ortasynda júrsek te, qazaq tilin umytpaýymyzǵa, tilimizdiń shubarlanbaýyna bastaýysh synyptaǵy bilim berý qatty áser etti.

– Qandastarmen aralasyp turasyz ǵoı. Elimizge kóship kelgen qandastarǵa ortaq másele qandaı?

Qandastarymyzǵa ortaq másele – til. Biz urpaǵymyz Qytaıda ózge ulttyń ádetin boıyna sińirmesin, óz elinde naǵyz qazaqy tárbıeni boıyna sińirsin, ulttyq salt-dástúrdi meńgersin dep kóship keldik ǵoı. Biraq keıde balalarymnyń tilin shubarlap sóıleýi, ulttyq salt dástúrdi oıdaǵydaı meńgermeýi janyma batady. Qandastardyń túpki maqsaty jelge ushty ma dep alańdaımyn. Qazaqtyń ulttyq bolmysy men qazaqı tálim-tárbıeni boıyna sińirse tildi ýaqyt óte ózderi uǵynyp alar edi. Mektepte tek pándik sabaqtardy ǵana óte bermeı, ulttyq rýh pen qazaqı tálim-tárbıeni boıyna qatar sińirse balalarymyz munshalyqty batysqa eliktemes edi. Sondyqtan mektepke osyndaı bir baǵytta pán kerek dep oılaımyn.

- Qytaıda shaǵyn sehtar kóp dep estımiz. Al bizdiń elimizde shaǵyn jáne orta bıznestiń damýy qıyndaý bolyp otyr. Osy oraıda shaǵyn seh qondyrǵylaryn alyp kelip, óndiristi dóńgeletip áketýge ne kedergi?

– Qytaılyqtar qondyrǵylardy ákelip, óz úıinde quryp alyp shaǵyn sehqa aınaldyryp jumys isteı beredi. Bazardan oryn alyp, sol jerde jumys istese de, ol úshin bazarǵa jaldaý aqysyn tólemeıdi. Iаǵnı qondyrǵy satyp alyp, tolyqtaı óz isin jolǵa qoıýǵa baryn salyp kirisedi. Al bizde bazardan oryn satyp alsa da, kúndelikti orynǵa salyq tóleıdi eken. Sol bazardyń jaryǵyna, qoqysyna, sýyna dep aqsha jınaıdy. Qysqasy óndirispen aınalyspaı jatyp jaǵańnan alatyn qaptaǵan salyq isti óndirmeıdi. Qytaıda bir óndiris ornyn asham deseń úsh jylǵa deıin ósimsiz nesıe beredi. Mundaı júıe belgili bir óndiristiń aıaqqa turyp ketýine ońtaıly dep oılaımyn. Kez kelgen óndiristiń jandanyp ketýine úsh jyldaı ýaqyt kerek qoı. Bul júıede sony oılastyrǵan. Úsh jyldan soń óndirisi jandanǵan kásipker alǵan aqshasyn memleketke qaıtaryp berip, ári qaraı sol kásipti ózi dóńgeletip áketedi. Bizde osyndaı óndiris asham degenderdi jan-jaqty qoldaý joqtyń qasy. Ras, kómek alyp jatady. Ol bir azǵantaı ǵana orta. Kóp adamǵa qoljetpes júıe.

– Qandastarymyzdyń qabiletin tıimdi paıdalaný arqyly Qytaıdyń el basqarý júıesin, jetistigin, artyqshylyqtaryn óz elimizde paıdalaný múmkin be edi?

Qytaıdan kóptegen bilikti, bilimdi, bar bilgenin osy eldiń damýyna jumsasam eken dep kelgen qandastar jeterlik. Tek olardyń sol artyqshylyǵyn ózimizge paıdalana almadyq. Kóp mamannyń dıplomy sandyqtyń túbinde qaldy. Máselen, meniń ózimniń de dıplomym sandyqta jatyr. Qytaıda astyq salasy boıynsha joǵary bilim alǵanmyn. Sol dıplom boıynsha jumys ta istegem. Memlekettiń artyq astyq qory bolady. Soǵys jaǵdaıynda, nemese astyq tapshylyǵy oryn alsa dep artyǵymen qambalarǵa jınaıdy. Ásirese bıdaıdy qurt qumyrsqaǵa jem qylmaı, kógertip almaı saqtaýdyń mamanymyn. Sonsha halyq bar elde, artyǵymen astyq jınaý ońaı emes. Onyń san túrli ádisin meńgerip, elge kóshkenshe sol mamandyq boıynsha eńbek ettim. О́z basym shetelden kóship kelgen qandastardyń bilimi, tájirıbesi til bilmegendikten paıdalanylmaı qaldy dep oılaımyn. Til degende qazaq tilinde saırap tur ǵoı bári, orys tilin bilmegendikten qandastarymyzdyń dıplomy kereksiz bolyp qaldy. Til degende aıta keteıinshi Qazaqstanda memlekettiń tili, sosyn halqtyń tili degen uǵym qalyptasqan. Joǵary jaq resmı til orys tilinde sóıleıdi. Al qarapaıym halyq qazaq tilinde tildesedi. Úkimet qarapaıym halyq ózderiniń sóılegen tilin túsinip jatyr ma, joq pa mán bere bermeıdi. Keıde memlekettik arnalardy tyńdap otyrsań ınnovasııa, ındýstrııa, konferensııa dep jatady. Qazaq tilinde-aq aıtyp jatyr, biraq ol ataýlar qarapaıym halyqqa túsiniksiz. Mektepte de balalar aıtyp keledi keıbir ataýlardy, maǵynasyn esh túsinbeımiz. Solardy qazaq tiline yńǵaılap aýdarýǵa bolmas pa eken dep oılaımyz. Áıtpese kóship kelgenimizge on jyldaı boldy, qazaqtyń tili qazaqylana ma desek, basqa da shubarlanǵan ataýlardy op-ońaı qoldanysqa engizip alyp jatyr. Sol qynjyltady.

Osyndaıda eriksiz memleketimiz qandastardy ákelerin ákelip alyp, ary qaraı olardyń máselesin sheshýsiz qaldyrǵan joq pa degen oı qylań beredi. Qytaıdan kóship kelgen birneshe kórshim bar. Biri qazaq qytaı kompanııasynda kólik júrgizýshisi. Qytaıdan úırenip kelgen qytaı tiliniń arqasynda qytaı jumys berýshileriniń kólik júrgizýshisi bolyp júr. Taǵy bir kórshim qandas. Ol da qara jumysqa jaldanyp júr. Surastyrsam dıplomdy maman. Biraq dıplomy kádege aspaı jatyr. Bir kórshimniń úıine tórt ret ury túsip, quqyq qorǵaý oryndary «tóte jazýmen jazǵan aryzdy tirkeýge almaımyz» dep aryzyn qabyldamaı ketkenin de kórip, qandastarymyzdy eń bolmasa osyndaıda til men krıllısa jazý jaǵynan kómektesetin mamanmen qamtamasyz ete almadyq dep qynjyldym. Mıllıon qandasty ákelgenmen solardyń elimizde erkin quqyǵynyń qorǵalýyn qamtamasyz ete almaǵanymyz ókinishti. Sonda da quqyǵynyń buzylǵanyna, jumyssyz qalǵanyna mán bermeı «tek balam qazaqylyǵyn saqtasa dep kóship kelip em, tili shubarlanyp barady» degenine qarap tómen qaradym...

Qýanysh Ersuńqar

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir