Nursultan Nazarbaev: «Ábilqaıyr... Joq, men Ábilqaıyr emespin!»

Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen «Egemendi Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Sherhan Murtazanyń suhbaty (1992 jyl)

Prezıdenttiń jumys ýaqyty árbir mınótine deıin ólsheýli, esepteýli. Onyń moınynda myń batpan qyrýar istiń júgi artýly eken. Ýaǵdaly merzimde jolyqqanymyzda jurt jumystan qaıtyp bara jatqan. Prezıdenttiń sharshaǵan syńaıy baıqaldy. Dese de jyly qabaqpen qarsy aldy.

Suraq. Nursultan Ábishuly, umytpasańyz, Siz ben bizdiń alǵashqy suhbatymyz 1989 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde shyǵyp edi. Sonda sol suhbattyń atyn «Qýatty Ortalyq, qýatty respýblıka» dep atap edik. Sodan beri...

Jaýap. Iá, sodan beri zaman kúrt ózgerdi. Siz ben bizdiń «sáýegeıligimiz» túp-túgel kele qoıǵan joq. «Qýatty Ortalyq» kúıredi. Endi kúıregen Ortalyqtyń qańqasynyń astynan áreń-áreń bosanyp, jeke-jeke táýelsiz memleketter paıda boldy. Sonyń biri – Qazaqstan.

Suraq. Sońǵy kezde Siz konfederasııany jaqtaıdy degen qaýeset shyǵyp júr. Buǵan narazylyq bildiretinder de boı kórsetip qaldy. Anyǵy qalaı?

Jaýap. Bul beker sóz. Qaýeset degen de qara kúıe sııaqty: kúıdirmeıdi, biraq kúıesin jaǵady. Mysaly, ne deısiń, Nazarbaev Tegeranǵa eki ret jasyryn baryp qaıtypty. Iаdrolyq qarýdy satpaqshy kórinedi degen de qaýeset tarady. О́tirik pe? О́tirik. Endi konfederasııa degendi shyǵarypty. Iá, konfederasııa bolý kerek degendi men kezinde, sonaý tamyz búlinshiligine deıin aıtqanym, jaqtaǵanym ras. Biraq ýaqyt jaǵdaıdy kúrt ózgertti. Burynǵy Odaqtaǵy respýblıkalar táýelsiz memleketter boldy. Men aıttym: táýelsiz memleket boldyq eken, endeshe bul memleketter arasynda bireý aǵa, bireý ini, bireý úlken, bireý kishi degen bolmaıdy. Bárinin quqyǵy teń. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy degenniń máni osyǵan kelip saıady. Al endi kelip Nazarbaev konfederasııany kóksep júr degeni qısynsyz. «Túrkıe» gazetiniń tilshisimen meniń suhbatymdy ádeıi burmalaý.

Suraq. «О́tiriktiń quıryǵy bir-aq tutam» degen, sirá, sol shyǵar. Al endi ol az bolsa, saqaly sapsıǵan «Izvestııa» gazeti: Nazarbaev Qazaqstandaǵy orys tildi jurtshylyqtyń tutqyny dep soqty. Bul qalaı?

Jaýap. Taǵdyr men tarıh solaı jaratqan. Ol ras, Qazaqstanda turatyn 17 mıllıon halyqtyń tek 7 mıllıondaıy ǵana qazaqtar, 10 mıllıony ózge ulttyń ókilderi. Mundaı jaǵdaı О́zbekstanda da, Qyrǵyzstanda da... Ýkraınada da joq. Sonda qalaı, álgi 10 mıllıondy kózge ilmeý kerek pe? Qazaqtyń jerin «halyq dostyǵynyń laboratorııasy» jasaǵan men emes... О́tken – ótti, ótkenniń, bárine tas laqtyryp, topyraq shashý taǵy qıyn. Aıttym ǵoı, munyń bári tarıh pen taǵdyrdyń isi. Osyndaı taǵdyrǵa tap bolǵan ekenbiz, endi ne isteý kerek? Keıbir «ásire patrıottar» aıtyp júrgendeı, shoqpar alyp, soıyl soǵyp shoshańdaý kerek pe? Onda qan tógiledi. Kim qyrylady? Osy ma bizge keregi. Ondaı qyrǵynǵa jol berip, tarıh aldynda kúnákar bolǵym kelmeıdi. Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek. Qazaq óz jerinde basym kópshilikke aınalyp jatsa, buıyrsa, ondaı da kún týar, sonda da: «О́ziń ólme, ózgeni de óltirme» degen danalyqtan tanbaý kerek. Al munyń esesine: orys tildi halyqtardyń ókilderinen kúterimiz – ózara túsinistik, ózara syılastyq, óziń ómir súrip jatqan jerindi syılaý, sol jerdiń baıyrǵy tol halqynyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn, tilin, dinin syılaý. Bereke, birlik osynda.

Suraq. «Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek» dedińiz. Tarıhymyzda osylaı oılap, óz halqyn syrtqy jaýlardan qyzǵyshtaı qoryǵan daraboz danalar ótken. Sonyń biri – Abylaı han. Sizdi jurt sol Abylaıdyń jolyn ustanady degen sóz bar el aýzynda. Al endi «Izvestııa» sııaqtylardyń álgi bir áńgimesinen keıin keıbireýler Sizdi osy Ábilqaıyr emes pe ózi dep júr. Buǵan qalaı qaraısyz?

Jaýap. Qaı zamanda da bolsyn, el basqarý, memleket basqarý eshkimge de ońaıǵa túsken emes. «Abylaıdyń jolyn ustanyp», sonyń saıasatyn sara basshylyqqa alyp otyrmyn deýge aýzym barmaıdy. Arýaǵynan qorqamyn. Ári dese Abylaı zamany bir basqa, qazirgi zaman bir basqa. Abylaıdyń tusynda Qazaqstan jerinde 10 mıllıon ózge ulttardyń ókilderi otyrǵan joq edi. Ras, jan-jaǵynan, qos ókpeden qysyp turǵan ımperııalar bar edi. Solarmen til tabysyp, qıynnan qıystyryp, qııadan jol tabý Abylaıdaı aıbyndynyń ǵana qolynan keledi. Biz sııaqty otty zamanda týǵan urpaǵyn rýhy qoldaı júrsin. Al Ábilqaıyr... Joq, men Ábilqaıyr emespin!

Suraq. Táýelsiz Qazaqstan memleketi! Júregińdi alyp ushtyratyn, halyqqa qanat bitiretin qaıratty, qudiretti sóz. Baıaǵyda bireý: «O, eto sladkoe slovo – Svoboda!» degen eken. Sol azattyqqa jetken syńaılymyz. Biraq osy táýelsizdik turlaýly ma, baıandy ma ózi degen bir suńǵyla suraq kókeıinde sunqyldap turǵandaı bolady. Sizde mundaı kúdik bolmaı ma?

Jaýap. Marksti qazir anaý dep, mynaý dep júrmiz ǵoı. Biraq sol kisi ózine qoıylǵan bir suraqqa: «Bárine de kúmánmen qaraımyn» degen eken. Sol aıtqandaı, áliptiń artyn baǵaıyq deısiz, o da durys. Árıne, 300 jyldaı otarshylyq baǵynyshty hal keshken halyqtyń bir-aq kúnde táýelsizdik alyp shyǵa kelýi – uzaq jyldar qarańǵy qapasta otyrǵan adamdy kenet jap-jaryq kúnge alyp shyqqanda kózin qaryqtyrǵanmen birdeı shyǵar.

Sol ımperııalyq saıasat Qazaqstandy ylǵı da shıkizat qoımasy retinde ustap keldi. Dál qazir ózgelerdiń kómeginsiz ózimizde biz ne óndire alamyz? Buryn Ortalyqqa teginnen-tegin ketip jatatyn mysty alaıyq. Ony bizdegi zaýyttar bizge qara mys retinde daıyndaıdy. Al taza mys basqa jaqta óńdeledi de valıýtaǵa shet elge satylady. Taza mys daıyndaıtyn zaýyt ázirge bizde joq. Endigi kúshti osyǵan salýymyz kerek. Al ol bir kúnniń sharýasy emes. Tek qana mys pa eken... Halyqqa qajet taýarlardyń bárin derlik syrttan tasımyz. Al endi burynǵy respýblıkalar arasyndaǵy qarym-qatynas tıyla bastaǵaly beri hal múshkilge aınaldy. Sondyqtan, múmkin bolǵansha Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy kóleminde de, bizben qarym-qatynas jasaýǵa múddeli basqa eldermen de baılanysty nyǵaıtý tıimdi is. Al osyny tereńnen oılamaǵan keıbir albyrt jastar túrli jıyndarda, baspasóz betinde, teledıdarda da Qazaqstan jeke-dara, oqshaý bolsyn, tek qazaqtardyń ǵana qamyn oılaıyq dep qyzýlanady. Qazirgi álemde eshbir qarym-qatynassyz, alys-berissiz jeke-dara oqshaý qalýǵa múlde bolmaıdy ǵoı.

Táýelsizdik baıandy bolady sonda ǵana: eger biz halyqtar arasynda durys saıasat ustasaq, eger biz qanjosa qaqtyǵysqa jol bermesek, eger biz birligimizdi saqtaı bilsek, eger biz sózden góri iske kóship, jumyla jumys istep, barlyq salada ónimdi kóbeıtsek, sol eren enbek arqyly basqalarǵa tilenshek bolyp, alaqan jaımasaq...

Suraq. Bul úshin tártip bolýy kerek qoı. Jer-jerde, tipti Prezıdenttiń Jarlyqtarynyń ózi oryndalmaı jatqan joq pa?

Jaýap. Mine, endi meniń jaramnyń aýzyn tyrnap aldyńyz... Biraq bárin de búkpesiz aıtqan durys. Shynynda da tártip nasharlady. Buǵan kóbinese úkimettik júıe kesirin tıgizdi. Bul – eski men jańanyń arpalysy. О́tpeli kezeń. Burynǵy eski júıeni ańsaıtyndar jańalyqqa jany qas. Aıtalyq, jekeshelendirý dedik. Jarlyq jarııalanǵaly da birshama ýaqyt ótti. Biraq is ornynan qozǵalmaıdy, siresken muz sógilmeıdi. Jergilikti basshylardyń kebi jańalyqqa qaraı qadam basqysy kelmeıdi. Únsiz kedergi. Sirá, bılikten, jaıly orynnan aıyrylyp qalamyz deıtin bolar.

Áne, sondyqtan da úkimettik júıeni, ıaǵnı О́kimettiń zańyn oryndaýshy, jer-jerde iske asyrýshy býyndardy ózgertý qajet boldy. Bul ómirdiń ez talaby. Oblystarǵa jigerli, isker, jańashyl degen jigitterdi ákim etip jiberdik. Jap-jaqsy zańdarymyz bar, ony is júzine asyrýshy solar. Kóremiz. Menińshe, nátıje jaman bolmasa kerek. Ákimder taǵaıyndaý tusynda da shashymyz birshama aǵardy bilem. Qaıtsek qatelespeımiz degen oı da sharshatady. Baıaǵyda marqum De Goll aıtqan eken: «Eger meniń apparatymda bir oryn bosap qalsa, sol orynnan úmitker toqsan toǵyz adam bolsa, sol toqsan toǵyz túgel maǵan rıza bolmas edi» dep. Osyndaı jaǵdaı bizdiń basymyzda da bar. Mundaıda ulttyq máseleni de eskerý kerek. Máselen, Qostanaı oblysynda marqum Janbaevtan basqa birde-bir qazaq birinshi bolmapty. Shyǵysta da sondaı. Osy jaǵyn eskerdik. Al endi arakidik ózge ulttyń ókilderinen de taǵaıyndadyq. Muny halqymyz durys túsiner dep senemin. Men saıasattyń adamymyn. Jan-jaǵymdy, eldiń tynyshtyǵyn oılaýym kerek.

(Prezıdent qabyrǵadaǵy saǵatqa qarady. Men terezege qaradym. Qarańǵylyq qoıýlanyp, kar jaýyp turǵan sııaqty).

Suraq. Ýaqyt tyǵyz. Jumys kóp shyǵar. Osy Sizderde bos ýaqyt bola ma ózi? Ana bir jyly Jastar teatryna Kolbındi zorlaǵandaı etip ertip barǵanyńyz esimde. Sońǵy ret teatrǵa qashan bardyńyz?

Jaýap. Byltyr jeltoqsannyń 31-i kúni Mınskiden ushyp kele jattyq. Ushqyshtardyń komandıri maǵan bir qaǵaz usyndy. «Siz 1991 jyly áýede 382 saǵat boldyńyz», –  dedi. «Sonyń 185 saǵatyn túnde ushtyńyz», – dedi. Men aıttym: «Bul kóp pe, az ba?» «Bizge 300 saǵat ushqan ushqyshtarǵa bir jylǵy stajymyz eki jylǵa sanalady». «Nege?» –  deımin men. Sóıtse, 10000-11000 bıiktikte radıasııa 260 rentgen bolady eken. Já, jumysty kóp isteımiz be – halyqqa nátıjesi kerek. Halyqtan aıanatyn eshteńe joq. Al teatr máselesinen uıattymyz. Sońǵy ret, umytpasam, byltyr kúzde bardym-aý deımin. Qazaq akademııalyq drama teatryna. Qazir ǵoı, mine, sizben otyrmyn. Shynymdy aıtsam, búgin kelinińizdiń týǵan kúni edi. Úıge erterek qaıtamyn dep qoıyp edim...

Suraq. Sonymen, erteń Mınskige attanasyz ǵoı?

Jaýap. Iá. Másele kúrdeli. Negizgisi – Qarýly Kúshter máselesi bolar. «Egemendi Qazaqstannyń» bul máselege kózqarasyn bilemin. Oqyp júrmin. «Úlken qanjar», taǵy basqalary. Árıne, durys. Biraq bireýdi qorqytý, úrkitý úshin emes, túptep kelgende Táýelsizdik úshin. Sondyqtan Qazaqstandaǵy strategııalyq qarýlar ázirshe tura turǵany jón. Al armııa... Eger TMD degenimiz ǵumyrly bolsa, ortaq ásker kerek shyǵar. Al eger basqalar bas-basyna ásker quryp jatsa, biz de qarap qalmaspyz... «Egemendi Qazaqstannyń» myń-san oqyrmandaryna menen kóp-kóp sálem aıtyńyz.

Suhbat Sherhan Murtazanyń "Maqalalar, pýblısıstıkalyq tolǵamdar, hattar" atty kitabynan

1992 jyl