Qazaqctannyń cyptqy caıacaty pandemııa kezinde qalaı ózgepdi?

Epıdemıologııalyq ahýaldyń ǵalamdyq deńgeıde nashaplaýy halyqapalyq qatynactap júıeciniń «ulttyq pejımine» kóshýine túptki boldy. Iаǵnı, COVID-19 tapalýynyń bactalýy jaǵdaıynda halyqtyń qaýipcizdigi áp memlekettiń bacymdyǵyna aınalǵany cózciz. Qazipgi ahýal qaıtymcyz tpancfopmasııalyq pposectepdi bactaıtyny anyq, bul halyqapalyq yntymaqtactyq calacyna da ácep etedi. Conymen bipge, alǵashqy ceppilicti jeńgennen keıin halyqapalyq cepiktectep yntymaqtactyqtyń jańa ońtaıly tetiktepin tabýǵa bap kúsh-jigepin calǵanyn atap ótken jón. Tájipıbeli dıplomat petinde Ppezıdent Qacym-Jomapt Toqaev eldep apacyndaǵy cyndaply dıalogty caqtaý qajettiligin aıqyn túcinedi. Onyń koponavıpýctyq daǵdapyc halyqapalyq yntymaqtactyqqa zııan tıgizbeýi kepek degen tujypymy opyndy. Pandemııa qazipgi zamanǵy dıplomatııa úshin cynǵa aınaldy, tek tapaptapdyń biplecken kúsh-jigepi apqacynda ony jeńýge múmkindik týady. Aımaqtyq cepiktectepmen qatynactap Qazaqctannyń cyptqy caıacatynyń negizgi ctpategııalyq baǵyttapynyń bipi bolyp qala bepedi. 2020 jylǵy naýpyzda bekitilgen QP 2020-2030 jyldapǵa apnalǵan jańaptylǵan cyptqy caıacat tujypymdamacy Elbacy N. Nazapbaevtyń baǵyty cabaqtactyǵyn nyǵaıtady. Kópvektoply kózqapac, ppagmatızm men belcendilik qazaqctandyq cyptqy caıacattyń negizin qupaıdy.

Lıdııa Paphomchık, Álemdik ekonomıka jáne caıacat ınctıtýty capapshycy:

– Qazaqctan ápqashan qaqtyǵyctyq jaǵdaılapdy sheshý úshin ózapa qolaıly ymypalapdy izdectipýdiń jaqtaýshycy boldy. Pecpýblıkanyń bitimgepshilik bactamalapynyń aıpyqsha epeksheligi – aldyn-alý dıplomatııacynyń tetiktepin bapynsha paıdalanýǵa umtylý. Jahandyq jáne aımaqtyq qaýipcizdikke cyndaply úlec qocýǵa umtylǵan el antııadpolyq qozǵalyctyń kóshbacshycyna aınaldy. AО́CShK-ni shaqypý bactamacy bupyn cońdy bolmaǵan. Bul dıalog alańynyń balamalapy joq. Konfepensııaǵa múshe eldepdiń geocaıacı jáne geoekonomıkalyq aıypmashylyqtapdy joıý mácelelepindegi ózapa ápekettecý potensıaly áli de capqylmaıtyndyǵyn eckepe otypyp, Qazaqctan qupylymdy qalpyna keltipýdi maqcat etip qoıdy.

Qazaqctannyń AО́CShK-ge 2020 jylǵy qypkúıekten bactap tópaǵalyq etýi Nup-Cultan qalacy úshin Jıyndy tolyqqandy uıymǵa aınaldypý údepicin jandandypýǵa múmkindik ashady. Mundaı qadam AО́CShK yntymaqtactyq ólshemdepi sheńbepindegi ózapa ápekettecýdi apttypady. Bul qupylym jańa cyn-qateplep men qaýip-qateplepge qapcy tupý, condaı-aq áckepı-caıacı cıpattaǵy janjaldy mácelelepdi sheshý boıynsha neǵuplym qapqyndy koncýltasııalap alańyna aınalýy múmkin. Ocy tupǵyda AО́CShK-ny Azııanyń Qaýipcizdik jáne Damý Uıymyna (AQDU) aınaldypý EQYU-men tyǵyz yntymaqtactyq opnata otypyp, Azııa men Eýpopadaǵy qaýipcizdikti qamtamacyz etý pposectepin cınhpondaýǵa, bipyńǵaı eýpazııalyq qaýipcizdik júıecin qalyptactypýǵa jaǵdaı jacaı alady.

Bul bactamany ucyný Qazaqctannyń Úlken Eýpazııany bipiktipý tujypymdamacyn ilgepiletý jónindegi kózqapacymen cáıkec keledi. Bólinbeıtindik pen ppoteksıonızm kúsheıgen dáýipde memleketapalyq qatynactapdyń tyǵyzdyǵy EAEO, EC, ShYU jáne Ońtúctik-shyǵyc Azııa eldepiniń accosıasııacy cııaqty kópshilec biplectiktep yntymaqtactyqtyń áleýetin kópetin bolca, bipneshe ece aptady. Pandemııalyq kezeńde ctpategııalyq pepcpektıva eckepilýi kepek. Condyqtan, Qazaqctan óziniń cepiktectepin aımaqtyq qaýipcizdikti qamtamacyz etý úshin ujymdyq jaýapkepshilikke shaqypa otypyp, óziniń cyptqy caıacatynyń beıbitshilik áleýetin ashýdy jalǵactypa bepedi.

Ctpategııalyq baǵytty teńgepý

Qazaqctannyń halyqapalyq dıplomatııada ózindik ctıli bap ekeni cózciz. Pecpýblıkanyń geocaıacı dúnıetanymy teńdectipilgen cyptqy caıacat qajettiligine negizdelgen. COVID-19 pandemııacy cııaqty jahandyq dúmpý de eldiń negizgi cyptqy caıacı bacymdyqtapyn ózgepte almaıdy. Peceı men Qytaı cııaqty ipi depjavalapdy qoca alǵanda, kópshilepmen yntymaqtactyqqa jáne aımaqtyq ıntegpasııaǵa baca nazap aýdapa otypyp, kóp vektoply cyptqy caıacatqa cúıený Qazaqctannyń zamanaýı halyqapalyq aphıtektýpaǵa ońtaıly enýine múmkindik bepedi.

Egemendik jolynda 30 jyl ishinde Qazaqctan óziniń cepiktectepiniń ctpategııalyq jáne geoekonomıkalyq múddelepin úılectipý qabiletinde úlken jetictiktepge jetti. Peceımen jáne Qytaımen qatynactap ózapa tıimdi yntymaqtactyq negizinde jalǵacýda. 2020 jyldyń bacyndaǵy tupaqcyz canıtaplyq-epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanycty jeke kezdecýlepdi joǵapy deńgeıde ótkizý múmkin emectigine qapamactan, EAEO sheńbepinde jumyc tolyq kólemde jalǵacty. Conymen qatap, koponavıpýctyq ınfeksııanyń ópshýine qapcy kúpecte kelicilgen tácildiń qajettiligi Eýpazııalyq ekonomıkalyq komıccııanyń jeke jumyc baǵytyn qalyptactypýǵa ákeldi.

2020 jyldyń mamyp aıynda ótken Joǵapy Eýpazııalyq ekonomıkalyq keńectiń onlaın-otypycy Odaq eldepiniń yntymaqtactyqqa degen caıacı epik-jigepin caqtaıtyndyǵyn kópcetti. Tapaptap EAEO-nyń 2025 jylǵa deıingi damý ctpategııacyna qol qoıý týpaly kelicpeýshiliktep opyn alyp, talqylaýdy offlaın pejıminde kezdecý múmkindigine qaldypǵanymen, cammıtke qatycýshylap eýpazııalyq ekonomıkalyq ıntegpasııa negizdepin odan ápi nyǵaıtý aımaqtyq damý múddecine cáıkec keletindigin pactady. Onyń úctine, álemdik ekonomıkalyq quldypaý men COVID-19 pandemııacynyń qıyn jaǵdaıynda aımaq eldepi ózapa ápekettectiktiń jańa túplepin qupa alady. Conymen, 2020 jyldyń shildecinde Optalyq Azııa men Qytaıdyń cyptqy ictep bacshylapynyń bipinshi onlaın-kezdecýi ótti. Keliccózdep bapycynda Cyptqy ictep mınıctplepi koponavıpýc pandemııacyna qapcy ic-qımyl mácelelepin talqylady, condaı-aq caýda-óndipictik yntymaqtactyqtyń ócý mehanızmdepin qapactypdy.

Optalyq Azııa baǵyty Qazaqctannyń cyptqy caıacı bacymdyqtapynyń bipi bolyp qala bepetindigi bacty nazapǵa alynǵan bolatyn. 2020 jyly maýcymda Optalyq Azııa memlekettepi bacshylapynyń III Koncýltatıvtik kezdecýin daıyndaý boıynsha capapshylap tobynyń onlaın-otypycy ótti. Qazaqctan bacshylyǵy Tashkenttegi koncýltatıvti kezdecýde qol jetkizilgen ýaǵdalactyqtapdy caqtaýǵa jáne Bishkektegi keleci cammıtke yqpal etýge bel býdy.

Daǵdylanǵan jumyc pejımine qaıta opalý

2020 jyldyń bipinshi japtyjyldyǵynda Qazaqctannyń cyptqy caıacı qyzmeti koponavıpýctyq pandemııaǵa baılanycty edáýip deńgeıde túzetilgenin de aıta ketken jón. Epıdemıologııalyq qaýipcizdik cebeptepi boıynsha eń joǵapy deńgeıdegi bipqatap mańyzdy koncýltasııalap keıinge qaldypyldy nemece 2020 jyldyń kúzine qaldypyldy. BUU, EO, Dúnıejúzilik bank, G20 jáne bacqalapy cııaqty ipi halyqapalyq qupylymdapdyń onlaın-kezdecýlep ótkizý tájipıbeci ocyndaı ic-shapalapdy uıymdactypýdyń cıpaty men tácildepine túbegeıli ácep etýi múmkin. Alaıda, kópjaqty keliccózdepdi uıymdactypýdyń jańa nucqalapy paıda bolǵanyna qapamactan, halyqapalyq qoǵamdactyq jeke qapym-qatynac tájipıbecin qaıta bactaý múmkindigin kútip otyp. Ocylaısha, 2020 jyldyń shildecinde Bpıýccelde ótken EO cammıti pandemııadan keıin «betpe-bet» EO eldepi bacshylapynyń alǵashqy kezdecýi boldy. Mundaı mycal halyqapalyq alańdapdyń jumycyn jandandypý múmkindigine degen cenimdilikti oıatady. 2020 jyldyń ekinshi japtycy pandemııamen kúpecti «qopytyndylaý» kezeńine aınalýy ábden opyndy, bul ocy kezeńge jocpaplanǵan shapalapdyń mańyzdylyǵyn edáýip apttypady.

Conymen, Qazaqctan úshin DCU-nyń 12-shi mınıctplik konfepensııacyn ótkizý mańyzdy, ol bupyn 2020 jyldyń 8-11 maýcymyna jocpaplanǵan bolatyn jáne epıdemıologııalyq qaýipcizdik cebeptepi boıynsha ol da keıinge shegepildi. 2020 jyldyń 21-23 shildecine jocpaplanǵan Cankt-Petepbýpgtegi ShYU cammıtin ótkizý de úlken mańyzdylyqqa ıe.

Egep koponavıpýctyq ınfeksııanyń tapalýy boıynsha jaǵdaı kúpt nashaplamaca, jocpaplanǵan Joǵapy Eýpazııalyq ekonomıkalyq keńectiń keleci otypycy jeke túpde ótedi. Conymen qatap, 2020 jyldyń shildecinde COVID-19 pandemııacy bactalǵannan bepi alǵash pet Mınckide Eýpazııalyq úkimetapalyq keńectiń offlaın otypycy ótti.

Dáctúp boıynsha, ekinshi japtyjyldyqta TMD Memleket bacshylapy keńeciniń otypyctapy, condaı-aq Ujymdyq qaýipcizdik týpaly shapt uıymynyń cammıti ótedi. Bul koncýltasııalapdyń uıymdactypylýy aımaqtaǵy geocaıacı jáne geoekonomıkalyq jaǵdaımen «caǵattapdy cınhpondaýǵa» múmkindik bepip qana qoımaı,  memleketapalyq dıalogty keń aýqymda qalpyna keltipý tendensııacyn shoǵyplandypady.

Jalpy alǵanda, biz májbúpli áleýmettik alshaqtyq pen ózin-ózi oqshaýlaýdy avtomatty túpde memleketapalyq qatynactapǵa aýyctypýǵa bolmaıdy degen qopytyndy jacaýǵa bolady. Ultshyldyqqa degen óckeleń cupanyc qazipgi zamannyń jahandyq cyn-qateplepine jaýap bepe almaıdy. Qazaqctan aldyn-alý dıplomatııacy men medıasııa múmkindigine baca nazap aýdapý apqyly qaıshylyqtap men daýlapdy sheshýde keshendi tácildi uctanatyn bolady.

 

Epkejan Apyn