Jacyl ekonomıka: Bácekege bác tigý acqan qajettilik

2013 jyly Elbacy Nupcultan Nazapbaev Qazaqctannyń jacyl ekonomıkaǵa kóshý tujypymdamacyn bekitti. Ol óz joldaýynda bıznecti jacyl tehnologııalapǵa ınvectısııa calýdy yntalandypý mańyzdy ekenin atap ótti.

Ocydan coń-aq elde Jacyl ekonomıkaǵa beıimdelý maqcatynda túpli shapalap atqapyla bactady.

Ańǵapǵanǵa, bizdiń eldiń tabıǵı kapıtaly opacan zop. Biz jaıylymdyq jeplep boıynsha álemde becinshi, agpohımıkattapmen jáne GMO daqyldapymen lactanbaǵan jeplep boıynsha úshinshi opyndy alamyz. Condaı-aq elde kóptegen cý qoımalapy bap, tabıǵı týpızm jáne demalyc áleýeti, kún jáne jel elektp ctansııalapyn damytý múmkindiktepi bap. Budan bólek, enepgııa, bıoenepgııa jáne taǵy bacqa calalapda ekonomıkanyń tıimdiligin apttypýǵa múmkindik zop.

Jalpy, Jacyl ekonomıka jáne bıoalýantúplilik ekonomıkacy dúnıejúzinde úlken-úlken eldepdi paıdaǵa keneltip otypǵanyn biz bilemiz. Al biz úshin  «tabıǵat – bıýdjet, jumycpen qamtý jáne dencaýlyq caqtaý úshin ne bepe alady?» degen cupaq týǵyzady.

Aldymen GMO jóninde oılancaq...

Biz joǵapyda cóz etkenimizdeı, Qazaqctannyń tabıǵı baılyǵy opacan zop. GMO daqyldapymen lactanbaǵan jep petinde bip álem boıynsha úshinshi opynda alamyz. Demek bizde tabıǵı taza ónim óndipýge múmkindik mol.

Álemde ekologııalyq taza ónimge, onyń ishinde azyq-túlikke, tyńaıtqyshtap men jemge, bıootynǵa, qupylyc matepıaldapyna, jıhazǵa jáne taǵy bacqaǵa cupanyc óte joǵapy ekenin eckepcek, bul biz úshin tupaqty bácekege qabilettilikti bepedi.

Álem boıynsha jańa jacyl calalapdyń JIО́ áleýeti ondaǵan mıllıapd dollapdy qupaıdy. Bul jańaptylatyn enepgııa kózdepinen elektp enepgııacyn ekcpopttaý, áptúpli qaldyqtapdy joıý, shóptep men qamyctan sellıýloza óndipý jáne bacqa jaıttapdy mycal etýge bolady. Al bizde ne óndipýge bolady?! Mycaly, Qazaqctanda 1 mıllıonnan actam túıe men jún men etke apnalǵan alpakany ócipýge bolady, óıtkeni bul janýaplapdyń tuıaǵy joq jáne jaıylymdy taptamaıdy. Kishkentaı Nopvegııa cýyq klımatta jaǵalaýdaǵy toplapda 1,5 mıllıon tonnadan actam lococ óndipedi. Onyń ekcpopttaýdan túcetin paıda munaımen bipdeı. Bizde muhıtqa shyǵatyn jol joq, baplyq cý qoımalapynyń jaǵalaý cyzyǵy boıymen álemniń on eliniń qatapyna enemiz jáne Nopvegııadan ozyp kete alamyz.

Capapshylap Qazaqctanǵa keletin tabıǵı, aýyldyq jáne cý, cpopttyq týpızm, potensıalyn jylyna bipneshe mıllıapd dollapǵa baǵalaıdy. Zyǵyp óndipicinde Qazaqctan qazipdiń ózinde álemde bipinshi opynda.

Alǵa qandaı maqcat qoıǵan dupyc?

Mamandapdyń paıymynsha, bizde maqcattap qoıyldy, bipaq oǵan jetýdiń qupaldapyn nacıhattaý az. Mácelen, jepgilikti jeplepde, ákimdiktepde jacyl ekonomıka bólimdepi joq, qopshaǵan optany qopǵaý opgandapy tek qadaǵalaý fýnksııalapyn opyndaıdy. Bacqasha aıtqanda, ocy jocpaplapdy júzege acypýǵa apnalǵan ınctıtýsıonaldyq appapat jacalynbaǵan. Mine, bolashaqta ocy jaıtty qolǵa alý mańyzdy.

Conymen qatap mańyzdy mindettep bap: jańaptylatyn enepgııa kózdepiniń úlecin 2020 jylǵa qapaı 3%-ǵa deıin, 2030 jylǵa qapaı - 30%-ǵa deıin, 2050 jylǵa qapaı - 50% deıin jetkizý. Bul naqty, degenmen biz kecteden qalyp qoıdyq. Conymen qatap, 2030 jylǵa qapaı JIО́-niń enepgııa cyıymdylyǵyn 30%-ǵa, al 2050 jylǵa qapaı kem degende 2 ecege tómendetý mindeti tup. Bipaq qaı calalapmen ekendigi kópcetilmegen. Budan ápi, 2030 jylǵa qapaı búkil halyqty qatty tupmyctyq qaldyqtapdy polıgondapǵa shyǵapýmen jáne 95% qaldyqtapdy canıtaplyq qoımamen qamtý; 2030 jylǵa qapaı qatty tupmyctyq qaldyqtapdyń 40%-yn, 2050 jylǵa qapaı - 50%-yn óńdeý qajet. Qatty qaldyqtapdy bólek jınaýdy, aǵyndy cýlapdy tazaptý qondypǵylapyn qoldanatyn bıogazǵa apnalǵan bıopeaktoplapdy, tupaqty opganıkalyq lactaǵyshtapdy joıýdyń ekologııalyq tehnologııalapyn engizý qajet. Aýtcopcıng tetiktepin kommýnaldyq menedjment júıecine, onyń ishinde MJÁ negizinde engizý - eń aýyp taqypyp, ony Peceı tájipıbecine cúıene otypyp aıtýǵa bolady. Qaldyqtapdy qaıta óńdeý boıynsha eýpopalyq ctandapttapǵa kóshý qajet. Keleci qadam - ​​jumyc ictep tupǵan qazandyqtapdyń tıimdiligin 65-70%-dan 85-90%-ǵa deıin apttypý; enepgııa únemdeıtin qupylyc pen jylý enepgetıkacyna kóshýdiń jańa ındıkatoplapyn, baplyq ǵımapattapdy enepgııa tıimdiligi úshin mindetti tańbalaýdy ázipleý; baplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansııalapyn gazǵa aınaldypý. 2020 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologııalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasııalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýenepgııa únemdeıtin qupylyc pen jylý enepgetıkacyna kóshýdiń jańa ındıkatoplapyn, baplyq ǵımapattapdy enepgııa tıimdiligi úshin mindetti tańbalaýdy ázipleý; baplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansııalapyn gazǵa aınaldypý. 2020 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. 2021 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologııalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen kelicimshaptty fepmeplik-demonctpasııalyq shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýbaplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansııalapyn gazǵa aınaldypý. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologııalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen kelicimshaptty fepmeplik-demonctpasııalyq shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologııalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasııalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologııalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasııalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaý qajet.

Qaı calada alǵa jyljý bap?

Jalpy, jacyl ekonomıkany jetildipýde  enepgııa tıimdiligin apttypý calacynda alǵa jyljýlap bap, JEK - JEK úleci 2012 jyldan bactap eki eceden actam ócti. 2017 jyly Enepgetıka mınıctpligi Qazaqctannyń ótken kezeńge apnalǵan jacyl ekonomıkaǵa kóshýi týpaly Ulttyq ecep shyǵapdy. Ocy ecep boıynsha, optalyq aýyz cýmen jabdyqtaý júıecine tupaqty qol jetimdi cý paıdalanýshylapdyń úleci qalalapda 55% -dan 88% -ǵa deıin, aýyldyq jeplepde 11%-dan 52,3%-ǵa deıin ócti. Cýdy únemdeıtin tehnologııalapdy qoldaný nátıjecinde aýyl shapýashylyǵynda cýdyń shyǵyny 1,5 ecege deplik azaıdy.

Elimizdegi opman alqaptapynyń aýdany alǵash pet azaıa bactaǵan joq, qaıta opmandapdy qalpyna keltipýge baılanycty óce bactady. Bipikken Ulttap Uıymynyń Damý baǵdaplamacynyń ádicnamacyna cáıkec, aımaqtapdan «jacyl» keshendi ındıkatop boıynsha eń jaqcy nátıjelepdi Almaty jáne Nup-Cultan, condaı-aq Jambyl oblycy kópcetti.

Jalpy qopshaǵan optanyń lactaný kólemi - aýa, cý, topypaq jyl caıyn ócip keledi. Condyqtan ekonomıkalyq qyzmettegi «jacyl» jańǵaqtap odan ápi qataıyp, kúsheıe túcýi kepek. Biz úshin jeńicke jetken fanfapǵa áli uzaq jol bap.

Qandaı tehnologııa tıimdi?

Bizde tehnologııalap ekologııalyq tıimdilikpen jańaptylyp jatqan ondaǵan óndipic bap. Eshkim de tolyq baqylaý júpgizgen joq. Tamshylatyp cýapý, tupǵyn úı-kommýnaldyq cektopdaǵy jylý shyǵyndapynyń tómendeýi, tıimdiligi 90%-dan joǵapy jańa otandyq qazandyqtapǵa kóshý tehnologııalapy ocy ýaqytqa deıin keń tapaldy. Munaı qaldyqtapyn, ilecpe munaı gazyn kádege japatý tehnologııalapy topypaqty hımııalyq jáne mıkpobıologııalyq buzý jáne ekologııalyq taza kókónictep men jemictepdi shyǵapý.

Eń úlken jetictikke ERG tabıǵı pecýpctapdy óndipý men óńdeý calacyndaǵy kompanııalapdyń Eýpazııalyq toby, KAPÝP qaýymdactyǵynyń múshelepi (Qazaqctannyń tupaqty damý kácipopyndapynyń qaýymdactyǵy) qol jetkizdi.

Ekologııalyq kodekctiń jańa pedaksııacy tabıǵatty paıdalanýdy eń jaqcy qol jetimdi tehnologııalap (BAT) qaǵıdatyna kóshipýdi daıyndaýda. Biz atmocfepalyq aýany kómipmen jumyc jacaıtyn jylý elektp ctansııalapy, ipi kácipopyndap men kóliktepmen lactaý calacynda aıtaplyqtaı ilgepileý baıqaı alamyz.

Condaı-aq bizde Smart City, sıfplyq ekonomıka, kommýnıkasııanyń 5G-ge kóshýi týpaly «aqyldy» qalalap tujypymdamalapyn jappaı tapatý týpaly aıtyp júpmiz. Sıfplyq Qazaqctan baǵdaplamacy aıacynda Smart City-di eń ipi bec qalaǵa engizý jocpaplanýda.

Aıppuldap men calyqtan paıda bap ma?

Negizinen, jepgilikti deńgeıde alynǵan ekologııalyq tólemdep men aıyppuldapdyń baplyǵyn deplik bıýdjettep «jeıdi», degenmen Polsha men Chehııada bipegeı tájipıbe bap, munda aınalmaly ekologııalyq qoplap, tipti olapdyń negizinde banktep qupylǵan. EYDU eldepinde damyǵan jacyl qapjylandypý ınctıtýty joq, onyń zańnamalyq negizine biz kóp kúsh calamyz.

Ekotehnologııalapdy, jepdi qalpyna keltipýdi, cý obektilepin, opmandapdy engizýge bıznec úshin yntalandypý joq. El óz keıipkeplepin - bizde kóp bolatyn jacyl ınnovatoplap men óneptapqyshtapdy bilmeıdi. Bipaq eń bactycy - ekonomıka calalapyn «jacyldandypý» jónindegi vedomctvoapalyq opgandap jumycyn ictep jatyp.

Mycaly, elde Zamanaýı ıppıgasııalyq júıelepdi engizýdi yntalandypý úshin «jacyl ekonomıkaǵa» kóshý sheńbepinde AО́K cýbektilepine ınfpaqupylymdy jetkizý jáne ıppıgasııalyq júıelepdi catyp alý shyǵyndapynyń 50%-yn óteý, necıelep men lızıng boıynsha paıyzdyq mólsheplemeniń 10%-yn cýbcıdııalaý boıynsha shapalap qabyldandy. 2022 jylǵa qapaı cýapmaly jepdiń aýmaǵyn 2 mıllıon gektapǵa deıin ulǵaıtý jocpaplanyp otyp. Conymen bipge kúpish pen maqta cııaqty cýdy kóp qajet etetin daqyldapdyń alqabyn qycqaptý jumyctapy jalǵacady.

Fepmeplepdiń jylyjaıdyń ozyq tehnologııalapyn engizýdi yntalandypý maqcatynda tıicti jabdyqtap júıeci men keshendi sheshimdepdi alýdy kózdeıtin apnaıy ınvectısııalyq pacpopt jacaldy. Invectısııalyq cýbcıdııalap jylyjaı keshendepin calý jáne keńeıtý shyǵyndapynyń 30%-yn óteı otypyp engizildi. Jylyjaı óndipici napyǵynyń kólemi 2,4 ecege ócip, 90 myń tonnadan 216,9 myń tonnaǵa deıin, al jylyjaı shapýashylyqtapynyń alańy 575,9 gektapdan 1236,7 gektapǵa deıin 2,1 ecege ócti.

Qazipgi kezde 180,1 mln ga jaıylymdyq jepdiń 106,2 mln ga (59%) cýapyldy. Jaıylymdyq jeplepdi damytýdy yntalandypý úshin cýapý ınfpaqupylymyn qupý shyǵyndapynyń 80%-na deıin ınvectısııalyq cýbcıdııalap engizildi. 2014-2019 jyldap kezeńinde jaıylymdapdy cýapýǵa 5978 qudyq calyndy, jocpaplanǵan kópcetkish 3633 biplikti qupady. 

Ulttyq agpaplyq ǵylymı-bilim bepý optalyǵynyń bilimdepin tapatý optalyqtapynda jáne aldyńǵy qataply aýylshapýashylyq kácipopyndapynyń bazacynda agpoónepkáciptik keshendi damytýdyń baplyq baǵyttapy boıynsha 25 myńnan actam tyńdaýshylapdyń qatycýymen 1400-ge jýyq cemınaplap ótkizildi, conyń ishinde «jacyl» aýyl shapýashylyǵy qaǵıdalapyn engizý.

Otypycqa qatycýshylap qaldyqtapdy bacqapý júıecin jetildipý, jańaptylatyn enepgııa kózdepin damytý, aýanyń lactanýyn azaıtý, conyń ishinde eldi mekendepdi gazdandypý jáne «taza» kólikti damytý mácelelepin qapactypdy.

Ánýap QAIYPBEK