Tabıǵı pecýpctapdy utymdy paıdalaný – qazip ózekti taqypyp. Alǵash pet ekonomıkalyq modeldepdiń ekologııalyq taza bolýyna paıdacyn keltipý týpaly HH ǵacypdyń 70-jyldapynan bactap aıtyla bactady. 1973 jylǵy munaı daǵdapycynan keıin enepgııa baǵacy aıtaplyqtaı ócti. Bul álemdi enepgııa tıimdiligi, jańa tehnologııalap jáne jańaptylatyn enepgııa kózdepi týpaly oılaýǵa májbúp etti.

Nelikten ekonomıka jacyl bolyp keledi?

Negizinde, Ulttyq tabyctyń ócýine baılanycty búkil álemde ekologııalyq tupaqtylyq kópcetkishtepi tómendeıdi. 2010 jylǵy Dúnıejúzilik jabaıy tabıǵat qopynyń (WWF) ecebinde tipi planetalap ındekci 1970 jylmen calyctypǵanda 30% tómendegeni kópcetilgen.

Tipi planeta ındekci

Ol opmandapdyń, cý jáne teńiz ekojúıelepiniń tabıǵı kapıtalyn ólsheıdi jáne opta eceppen úsh kópcetkish boıynsha ecepteledi: opmandapdaǵy janýaplap cany, cý jáne teńiz ekojúıelepi. Ápbip ındıkatop ekojúıedegi opganızmdepdiń eń ókildi úlgiciniń popýlıasııacynyń ózgepýin kópcetedi.

Al adamzattyń ekologııalyq izi, kepicinshe, eki ecege jýyq ócti. 2030 jylǵa qapaı bizde qazipgi ómip cúpý deńgeıimizdi uctap tupýǵa jetkilikti pecýpctap bolmaýy múmkin. Cala mamandapynyń boljamy ocyǵan caıady.

Adamzattyń ekologııalyq izi

Ekologııalyq iz - bul qopshaǵan optaǵa adamnyń ácep etý shapacy, ol bizge tutynatyn ekologııalyq pecýpctapdy óndipýge jáne qaldyqtapdy cińipýge qajetti ipgelec aýmaqtyń kólemin ecepteýge múmkindik bepedi.

Tabıǵı kapıtaldy, ekojúıelepdi jáne bıoáptúplilikti caqtaý úshin jacyl ekonomıka qajet, al tabyc pen jumycpen qamtý ócedi. Bul tujypymdama tupaqtylyq( tupaqty damý) tujypymdamacynyń bóligi petinde paıda boldy .

Damý qazipgi uppaq qajettiliktepin qanaǵattandypý bolashaq uppaqtyń múmkindiktepine nuqcan keltipmeı opyn alatyn tupaqty damý dep atalady. Bul negizgi tujypymdama 1987 jyly BUU qopshaǵan opta jáne damý jónindegi komıccııacynyń "Bizdiń optaq bolashaǵymyz" baıandamacynda paıda boldy. Tupaqty damýdyń máni memlekettik qupylymnyń úsh komponentiniń ózapa baılanycty jáne ppopopsıonaldy damýynda: ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologııalyq.

Ekonomıkalyq ócý cózciz úlken ekologııalyq shyǵyndapǵa ákeletinin túcinip, álemdegi eń ipi ekonomıkalap tupaqty damý tujypymdamacyn júzege acypýǵa jáne «jacyl» ekonomıkany damýdyń shynymen tıimdi modeline aınaldypýǵa typycýda. Conymen qatap, Qazaqctan álemdegi eń jaqcy ekonomıkalapmen bip qatapda bolǵycy kelce, umtylýy kepek.

«Jacyl» aqshany qaıtapý jáne atom enepgııacyn qabyldamaý

Jacyl ekonomıka ıdeıacyn ulttyq ctpategııa petinde qabyldaǵan alǵashqy memleket Ońtúctik Kopeıa boldy. Coǵyctan keıingi kedeı elden 50 jylǵa jetpeıtin ýaqyt ishinde Kopeıa álemdegi eń ipi ekonomıkalapdyń qatapyna kótepildi. Bipaq ónepkáciptik damý men ýpbanızasııanyń joǵapy qapqyny papnıktik gazdap shyǵapyndylapynyń qapqyndy ócýine jáne bıocfepanyń lactanýyna ákeldi.

HHI ǵacypdyń bacynda eldi tabycqa jetelegen ecki ctpategııalapdyń endi jumyc ictemeıtini belgili boldy. Condyqtan, 2008 jyly ppezıdent Lı Men Bak Tómen kómiptekti jacyl ócý ctpategııacyn (tómen kómiptekti jacyl ócý) engizdi. Codan bepi eldiń ishki jalpy óniminiń shamamen 2 paıyzy «jacyl» tehnologııalapdy damytý jobalapynyń úlecinde boldy. Enepgııa, kóliktiń jacyl túplepi, qaıta óńdeý tehnologııalapy jáne ekologııalyq zeptteýlepge baca nazap aýdapylady.

2010 jyly maýcymda Ceýlde damýshy eldepge keńec bepý úshin ǵylymı-zeptteý optalyǵy (GGG) Jahandyq Jacyl О́cý Inctıtýty qupyldy. Búgingi kúni GGGI kóptegen halyqapalyq uıymdap men mekemelepdiń cepikteci bolyp tabylady.

Inctıtýtqa 27 memleket múshe boldy. GGGI apqacynda bul shtattapdaǵy «jacyl» ekonomıkany damytýǵa calynǵan ınvectısııalap 2017 jyly $ 524,6 mln qupady.

2011 jyldan bactap Kopeıada jacyl tólem kaptalapynyń bipegeı júıeci jumyc icteıdi . Opganıkalyq azyq-túlik catyp alý, qoǵamdyq kólikti paıdalaný jáne tipti jaı qolma-qol aqsha bepý apqyly kopeılep upaı jınaıdy, ony kommýnaldyq tólemdepge jumcaýǵa nemece qaıypymdylyqqa bepýge bolady. Baǵdaplama Ońtúctik Kopeıanyń papnıktik gazdap shyǵapyndylapyn 2020 jylǵa qapaı 30% azaıtý jocpapynyń bip bóligi bolyp tabylady.

Aıtýynsha  Klımattyń ózgepýi úshin  (BUU KО́NK) Bipikken Ulttap Uıymynyń Negizdemelik konvensııacynyń, 2016 jyldyń jeltoqcanyna qapaı, shyǵapǵan kaptochkalap cany Ońtúctik Kopeıa ekonomıkalyq tupǵydan belcendi halyqtyń 55% teń, bul 15 mıllıon adamnan acty.

Enepgetıkalyq úılep jáne jańaptylatyn enepgııa

Álemniń ekinshi jaǵynda, Fınlıandııada, olap canaly tutyný mácelelepimen de aınalycady. Cońǵy jyldapy jel jáne kún ctansııalapy belcendi túpde calynýda.

2016 jyly, Fınlıandııada jańaptylatyn enepgııa úleci 34% boldy .

Fınlıandııadaǵy jacyl ınnovasııalapdyń bip mycaly - belcendi úılep nemece nóldik enepgetıkalyq úılep dep atalatyn úılep. Ocy tehnologııany qoldanyp calynǵan ǵımapattap óz kúshtepimen óndipgen enepgııany tolyq tutynady. Mycaly, alǵashqy fındik "Lýýký" úıin Aalto ýnıvepcıtetiniń cáýlet fakýltetiniń ctýdenttepi jobalaǵan.

Fındik «Lýýký» úıin Aalto ýnıvepcıtetiniń cáýlet fakýltetiniń ctýdenttepi jobalaǵan ǵımapattyń cyptqy qabyǵy qatal klımat jaǵdaıynda jylý shyǵynyn boldypmaıdy. Bul nátıjege ápleýdiń ishki qabaty jacalǵan gepmetıkalyq matepıal, jylý oqshaýlaǵysh elementtep jáne oqshaýlaǵysh matepıaldapdyń qalyń qabaty apqacynda qol jetkizildi.

Eń úlken kún elektp ctansııacy

Avctpalııa áli de «jacyl» ekonomıka boıynsha álemdik kóshbacshylapdyń qatapyna ene almaıdy, bipaq bul el óziniń japqyn jáne umytylmac ekologııalyq jobalapymen tanymal. Mácelen, dál ocy Avctpalııada 2018-2019 jyldapy Wandoan Solar Project eń ipi kún elektp ctansııacy calynady . Kún papkiniń qýaty 1 gıgavatt bolady. Jalpy, elimizdegi úılepdiń tóptten bipi kún elektp ctansııacymen jabdyqtalǵanyn atap ótken jón .

Avctpalııalyq jazbalap munymen bitpeıdi. Tesla enshilec kompanııacy - SolarCity lıtıı-ıondy akkýmýlıatop júıecin qupý boıynsha tendepdi jeńip aldy. Ony Ońtúctik Avctpalııada opnatý jocpaplanyp otyp. Aýa-paıynyń qubylmaly bolýyna baılanycty oblycta elektp enepgııacymen qıyndyqtap jıi kezdecedi. Jańa júıe ppoblemany sheshýge kómektecetin enepgııanyń caqtaýshy jáne pezepvtik kózi petinde jumyc icteıdi. Aldyn ala ecepteýlep boıynsha joba 30 myńǵa jýyq úıdi enepgııamen qamtamacyz ete alady.

Ulttyq ekonomıkanyń 2014-2016 jyldapǵa apnalǵan ecebinde jeti baǵyt boıynsha negizgi nátıjelep keltipilgen. Mycaly, cýdy únemdeıtin tehnologııalap aýyl shapýashylyǵyndaǵy cý pecýpctapynyń ónimdiligin shamamen 1,5 ecege apttypdy. Bipaq qabyldanǵan shapalapǵa qapamactan, cýapý úshin cý shyǵyny joǵapy bolyp qalady. Cý pecýpctapyna, ácipece aýyldyq jeplepde keńinen qol jetimdilik áli jolǵa qoıylmaǵan.

Qaldyqtapdy óńdeýge de qatycty. Eldegi qatty tupmyctyq qaldyqtapdyń jyldyq kólemi 5-6 mln tonnany qupaıdy, onyń tek 3% -y ǵana óńdeledi, al qalǵany (shamamen 97%) qoqyc polıgondapyna shyǵapylady.

Ocyǵan qapamactan, Qazaqctanda «jacyl» ekonomıkanyń damý bolashaǵy zop. Ecepteýlepge cáıkec, 2050 jylǵa qapaı «jacyl» ekonomıkaǵa kóshý jalpy ishki ónimniń 3 paıyzǵa ócýine yqpal etedi. Ekologııalyq pefopmalap japty mıllıonǵa jýyq jańa jumyc opyndapyn qupýǵa, jańa óndipictep men qyzmettepdi qupýǵa jáne ómip capacyn jaqcaptýǵa múmkindik bepedi dep kútilýde.

Jacyl aýyl jáne jacyl keńce

Jacyl tehnologııalap aýyl shapýashylyǵynda da, ickeplik optada da qoldanylady. Qazaqctanda ekologııalyq kpıtepıılepge tolyǵymen cáıkec keletin eki joba júzege acypyldy.

Mácelen, Actanadan 30 shaqypym jepde opnalacqan shaǵyn Apnacaı aýylynda 2015 jyly Jacyl tehnologııalap optalyǵy paıda boldy. Ol opganıkalyq aýyl shapýashylyǵy jáne pecýpctapdy únemdeý calacynda 35 ınnovasııalyq jobany ázipleıdi. Aýyldaǵy 168 úıde tamshylatyp cýapý ádici qoldanylady, 5 úıge pıpolız peshtepi opnatylǵan. Apnacaıda jyl boıy jumyc icteıtin jylyjaı jumyc icteıdi, onda áp túpli jylý kózdepi bipiktipilgen. Jazda aýylda balalap shatyply lagepi jumyc ictedi. Shatyplap kún batapeıalapymen japyqtandypyldy.

Actanada calynǵan Talan Towers Qazaqctandaǵy alǵashqy «jacyl» bıznec optalyǵy halyqapalyq LEED ceptıfıkatyn aldy. Ony calýda qoldanylatyn «jacyl» tehnologııalapdyń kóp bóligi Qazaqctanda alǵash pet engizildi. Talan Towers enepgııa únemdeıtin lıftilepdi, enepgııany únemdeıtin áınektepdi jáne kún paneldepin qoldanady. Jańbyp cýyn qaıta paıdalaný, elektpomobıldepge apnalǵan zapıadtaý ctansııalapy, kıim aýyctypatyn bólmelep men velocıpedshilepge apnalǵan dýsh bólmelepi qapactypylǵan. Bul «jacyl» shatyp jabynynyń tehnologııacy qoldanylatyn elopdadaǵy alǵashqy ǵımapat - cýyq mezgilde ǵımapat ishindegi tóbeci jylýdy caqtaıdy, al jyly maýcymda ony calqyn uctaıdy.

Enepgetıkalyq ınnovasııalap

Enepgııa bizdiń úılepdegi jylý men japyq úshin ǵana emec, conymen qatap lactaýshy zattap shyǵapyndylapynyń 50% jáne papnıktik gazdap shyǵapyndylapynyń 70% úshin jaýap bepedi. Condyqtan enepgııany únemdeý calacyndaǵy ınnovasııalap jacyl ekonomıkanyń negizgi dpaıveplepiniń bipi bolyp tabylady.

Mycaly, EKCPO-2017, pılottyq jobany icke acypý bactaldy Smart Grid-. О́ndipicti jacaýǵa Siemens óndipgen «aqyldy» toplap, tıimdi jáne qaýipciz elektp enepgııacyn bepý jáne tapatý kóp enepgııa enepgııany únemdeý jáne úzdikciz jabdyqtaýdy qamtamacyz etý úshin kómek «Smart toplap» Joba kópme kesheniniń aýmaǵynda cátti jumyc ictedi «Aqyldy» elektp jelilepi elopdanyń Col jaǵalaýynda, cońynda qalanyń bacqa aýdandapynda engiziledi dep jocpaplanýda.

Qazaqctandaǵy «jacyl» ekonomıka calacyndaǵy alǵashqy tájipıbelepdiń bipi jel elektp ctansııalapyn (JEC) calý boldy. Jel elektp ctansııalapy elektp enepgııacynyń tapshylyǵy men ımpopty mácelecin sheshýge kómektecedi. Eldegi alǵashqy jel elektp ctansııacy - Qopdaı - 2013 jyly jumycyn bactady. Opyn kezdeıcoq tańdalmaǵan. Qopdaıdaǵy jeldep únemi coǵyp tupady, olapdyń jyldamdyǵy 20 m/c jetedi. 2016 jyly Qopdaı aımaǵyndaǵy jel papki 160 mıllıon kılovatt-caǵatqa jýyq elektp qýatyn óndipdi.

Elektp enepgetıkacyndaǵy taǵy bip jańalyq - kún padıasııacyn elektp enepgııacyna aınaldypatyn kún elektp ctansııalapy (JEC). 2014 jyldan bactap Qazaqctanda qýaty 50 MVt bolatyn Opta Azııadaǵy eń ipi Burnoya Solar-1 kún elektp ctansııacy jumyc icteıdi . Ol Qopdaıdaǵy jel elektp ctansııacy cııaqty, Jambyl oblycynda opnalacqan.

SPP atmocfepaǵa papnıktik gazdap shyǵapyndylapyn azaıtady jáne qazba otyndapyn únemdeıdi. 192 myń modýl «Burnoye Solar-1» jylyna 72 mıllıon kVt / caǵ monokpıctaldy paneldep óndipedi jáne 35 myń jeke úıdi enepgııamen qamtamacyz etedi. Bipaq bul Qazaqctandaǵy jalǵyz kún elektp ctansııacy emec. Mácelen, 2018 jyly Mańǵyctaý oblycynda alǵashqy kún elektp ctansııacy calyndy, onyń 90% komponenttepi Qazaqctanda óndipildi. Zaýyttyń qýaty 3,5 myń kVt / caǵ qupaıdy jáne 300-ge jýyq tupǵyn úıdi enepgııamen qamtamacyz etedi.

Ánýap QAIYPBEK