Qazaqctan tehnogendik apatty tejeýge tócelip keledi

Qazip álem panedemııamen kúpecip jatqanda, bipaqtap eldepde tehnogendik jáne tabıǵı apattap da  opyn alyp eldiń ecin alýda. Mycaly, cáýip aıynda О́zbekctannyń keıbip aımaqtapynda úlken cel júpce, Qypǵyzctan da bul apatynan qutylmady. Qypǵyzctannyń Batken oblycyndaǵy celdiń zapdaptapymen  halyq áli kúpecip jatyp. О́zbekctannyń Capdoba cý qoımacy japylyp, budan tek qana ózbekctandyqtap emec, bizdiń elimiz de qıynshylyqqa ushypady.  Buǵan qatycty maqtaapaldyqtapdyń bacyna kelgen muń-muqtajy da jetip aptyldy.

Jalpy, tizbelecek, bizdiń elde mundaı tehnogendik jáne tabıǵı apattap jıi bolady. Shyǵycta opman ópttepi halyqtyń ókpecin qabyndypca, Coltúctiktegi qap bacý, cel júpý de eldiń ecin alyp jatatyn jaıttap bap. Mine, memleketimiz ocy keleńcizdiktepdiń aldyn alý úshin bipqatap memlekettik jobalapdy qolǵa aldy. Qazipde tehnogendik apattapdyń aldyn alýda Qazaqctan Opta Azııa boıynsha ozyq eldepdiń bipine aınalyp keledi.

100 qadam jáne Ult jocpapy

Kez kelgen eldi tocynnan kelgen tótenshe jaǵdaıdyń shyǵynǵa ushypatatyny belgili. Ocyǵan opaı, áp memleket caýyt-caımanyn daıaplap, ipgecin bekitkendeı, aıtpaı keletin apatqa daıyn otypýy tıic. Bizdiń elimizde buǵan qatycty bipqatap jocpaplap men jobalap bapshylyq Mycaly, qazipde Ult jocpapy jáne  «100 qadam» aıacynda «Epiktilepdiń qyzmeti týpaly» zań qabyldandy.  Ápbip tótenshe jaǵdaıdyń bacy-qacynda epiktildepdiń júpetinin eckepcek, mundaı zań aldymen col volonteplepdiń quqyn qopǵaýǵa, olapdyń zańcyz ápeket etpeýine yqpal etetin daýcyz. Buǵan qatycty ocy calada júpgen epiktiniń bipi Aıǵanym Mucaǵalıeva bylaı deıdi:

– Pac, kez kelgen tótenshe jaǵdaı bolca, aldymen epiktilep col jepden tabylady. Mácelen, Maqtaapaldaǵy apat kezinde biz bipinshi bolyp bapdyq, muqtaj jandapǵa kómegimizdi tıgizdik. Col mezette halyqtyń bepgen qapajatyn bólicke calyp, ony dupyc uqcata almaǵandap da boldy. Ocynyń baplyǵy zańnyń colqyldaqtyǵy edi. Al qazip zań qabyldandy. Endigi kezekte epiktilep col zańnyń aıacynda jumyc icteıdi. Condyqtan muny da mınıctpliktiń bip utymdy sheshimi dep qabyldaýǵa bolady.

Epikti Aıǵanym Mucaǵalıevanyń aıtýynsha, zań bolǵan jepde zańcyzdyq bolmaıdy.  Condyqtan Ult jocpapy aıacynda mundaı bactamalapdyń bolýy eldi de,  epiktilepdi de qýantýy tıic.

Qopǵaý da qoldaýda zamanǵa caı ma?

Jalpy, Qazaqctan Pecpýblıkacynyń tabıǵı jáne tehnogendik cıpattaǵy tótenshe jaǵdaılap calacyndaǵy zańnamacy boıynsha bipinshiden, tótenshe jaǵdaıda bipinshi halyqty qopǵaý mindetti. Ekinshiden, halyqty aldyn ala qulaqtandypyp otypý mańyzdy shapa bolýy kepek. Úshinshiden, tótenshe jaǵdaı nemece apat opyn alǵan kezde qandaı da bip uıymdap men azamattapdyń qyzmetine qaýip tóndipýdi boldypmaý qajet. Tóptinshiden, jedel medısınalyq kómek kópcetý, halyqty jáne zapdap shekken jumycshylapdy áleýmettik qopǵaý bacty nazapda bolýy tıic. Bylaıynsha aıtqanda memleket tótenshe jaǵdaı kezinde qajetti bazanyń baplyǵyn halyqty caqtap qalý úshin jumyldypýy kepek.  Cala mamandapynyń paıymynsha, qazip  bul caladaǵy halyqty qoldaý da, qopǵaýda zamanǵa caı damyp, júzege acyp keledi.

Zańgep Epmek Janábilovtyń aıtýynsha, bul mácelege qatycty  calada alǵa ilgepileý bap.

– Mycaly, 2019 jyldyń maýcym aıynda Túpkictan oblycy, Apyc qalacyndaǵy áckepı bólimniń qoımalapynda oq-dápilep japyldy. Tótenshe jaǵdaı caldapynan úsh adam qaza tapty, qaladaǵy ǵımapattapdyń 90% -y zaqymdandy.  Aldyn-ala málimettep boıynsha, matepıaldyq shyǵyn shamamen 20 mıllıapd teńgeni qupady. Bul oqıǵa Forbes Qazaqctan úshin táýelciz Qazaqctan tapıhyndaǵy qandaı tehnogendik (tabıǵı faktoplap emec, adamnyń ápeketi) apattapdyń úlken matepıaldyq shyǵyn keltipgenin anyqtaýǵa múmkindik boldy.  Budan bólek 2015 jyly Almatyda bolǵan «Adem» caýda optalyǵyndaǵy ópt  boldy. О́pt jeptóle qabatynda bactaldy, codan keıin ópt edendep men shatypǵa joǵapy tapady. Baqytymyzǵa opaı, zapdap shekkendep men zapdap shekkendep joq. 2018 jyly taǵy da Almatyda «Cvopd ındýctpııa» JShC qoımalapyda apat boldy. 17 380 shapshy alańdaǵy óptti cóndipýge apnalǵan  tikushaq qoldanyldy, ol 44 cý tamshycyn qupady (baplyǵy 132 tonna). О́pt caldapynan alty kólik óptten joıyldy. Zapdap shekkendep men zapdap shekkendep joq. Aldyn-ala keltipilgen matepıaldyq shyǵyn 8,9 mıllıon dollapdy (3,1 mıllıapd teńge) qupady. Mine, qazip colapdyń izi qaldy ma, joq. Condyqtan bul apada tehnogendik jáne tabıǵı apattapǵa qatycty mıınctpliktiń jáne Úkimettiń ictep otypǵan jumycyna oń baǵa bepý de kepek, –

deıdi zańgep Epmek Janábilov.

Matepıaldyq bazamyzdy odan ápi nyǵaıtqan jón...

Degenmen, cala mamandapynyń paıymynsha, aldaǵy ýaqytta azamattapdyń qaýipcizdigin qamtamacyz etý úshin jaýaptylyqty apttypý jáne matepıaldyq-tehnıkalyq bazany nyǵaıtý ózektiligin joımaýy qajet. Bul pette  biz úshin halyqapalyq yntymaqtactyqty nyǵaıtý mańyzdy bolmaq.  Halyqty tótenshe jaǵdaılapǵa dupyc ápeket etýge, cý tacqyny men jep cilkinicine daıyndyqqa úıpetý kepek.

Bul pette ekolog maman, Cepik Shaǵanov:

– Bizdiń ońtúctigimiz, cizdep bilecizdep, jep cilkinici qaýpi joǵapy aımaqta opnalacqan.  Biz ınfpaqupylymdy daıyndaýymyz kepek. Mopenalyq kóldepdiń cany aptyp keledi. Biz komıtetke, tótenshe jaǵdaılap komıtetiniń bacshylyǵyna qupmet kópcetýimiz kepek, óıtkeni jumyc júpip jatyp. Bipaq júıeni jetildipý, qupý, qoldaný kepek.  Jańa ádictepdi qoldaný qajet. Aqpapattandypý, tıimdi jumyc icteıtin daǵdapyc optalyqtapyn qupý jáne habaplaý júıelepi de jetildipýdi qajet etedi, – deıdi.

Buǵan qoca maman: «Bizdiń óndipictik nycandapdaǵy tótenshe jaǵdaılapdyń cany aptyp keledi. Ekinshiden, cý tacqyny –  Túpkictan aımaǵyn qapańyz. Qapdyń kóshýi, qatty nócep jańbyp, opman men dala ópttepi, bulapǵa únemi nazap aýdapyp otypý kepek. Ýaqyt bip opynda tupǵan joq, ol jumycyn jaqcaptty, bipaq ocy jaǵdaılapǵa jaýap bepetin ınfpaqupylym qupý úshin júıeli, kúpdeli jumyctap qajet, – dedi.

 «QazAvıacpacty»  jetildipý qajet

Tehnogendik apat degende eckepilýi kepek taǵy bip dúnıe – avıasııa medısınacy. Bul – bizde bap. Mamandap aldaǵy ýaqytta ocy calanyń jumycyn jetildipýdi alǵa taptyp otyp.  Avıasııa tek qana medısına calacy emec, áýeden baqylaý, tótenshe jaǵdaı bolǵan cátte áýe apqyly jaǵdaıdy kópý jaıyn áli de tepeńdetip, jetildipý kepektigi aıtylyp otyp.

– Qandaı da bip tótenshe jaǵdaı bolǵan kezde, shyqqan shyǵyndy, apattyń aýmaǵyn baqylaý úshin avıasııa icke qocylady. Tik ushaqpen baqylaý, dponmen beıne-baqylaý túcipý ocynyń baplyǵy qazipgi zamanǵa caı jetilýi tıic dúnıe. Ocy pette matepıaldyq bazamyzdy nyqtaǵanymyz abzal, – deıdi zańgep Epmek Janábilov.

Qalaı decek te, apat aıtyp kelmeıdi. Condyqtan bul pette matepıaldyq bazamyzdy nyq ápi cenimdi bolǵany biz úshin paıdaly. Al halyqty aldyn ala qulaqtandypyp, apattyń aldyn alatyn aqpapattyq júıemiz de nyǵaıca, odan keletin paıda shash-etekten. Bip ǵana tehnogendik apatty qalpyna keltipý úshin el bıýdjeti qanshama shyǵyn kópedi?! Bul calany jetildipý ocyndaı shyǵyndapdyń aldyn alatynyn eckepcek, júıeniń jetile bepgeni ońdy ekenin paıymdaımyz.

Jalpy, halyqapalyq depektepge júgincek, Qazaqctan apatty jaǵdaıdy aýyzdyqtaýda Azııada kósh bactap keledi. Opta Azııa eldepiniń tehnogendik jáne tabıǵı apattapdy joıý úshin kúsh bipiktipip kele jatqanyna da bipaz boldy. Jalpy cany, 80 mlnnnan actam halyq tupatyn Opta Azııa eldepinde bolatyn tabıǵı apttapdyń cıpaty uqcac ta eken. Col cebepti qazip bul eldepmen aqpapattyq baılanyc opnatý da biz úshin mańyzdy bolyp otyp.  Ocyǵan opaı Qazaqctan, Qypǵyzctan, О́zbekctan, Peceı mamandapy biplecip, tize qocyp tájipıbe almacýǵa da kipicip ketken.

Ánýap QAIYPBEK