Elbasymyz bastap, qazirgi Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly jalǵastyryp otyrǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda tarıhymyz túgendelip, tarıhı qatelikter túzetilip keledi. Sonyń biri, Selınograd aýdanyndaǵy tarıhı jer ataýlarynyń qalpyna keltirilýi. Sondaı tarıhı ádilettiliktiń ornaýy barysynda qazaqtyń belgili batyrlarynyń biri Qaramendi batyr ataýy da qaıta qalpyna keltirildi. Osynaý tarıhı mańyzy zor erekshe kúndi qalaı ulyqtasaq da jarasady.
«Batyr týsa el yrysy» degen kóneden qalǵan támsil bar. Atadan qalǵan qutty qonys pen qara ormandaı qalyń elin jaýdan qorǵaǵan batyrlardyń eren erligi eshqashan umtylmaq emes. Aty ańyzǵa aınalyp, rýhy qaıta jańǵyrǵan saıypqyrannyń biri – Qaramendi batyr.
Qazaqtyń áıgili oǵlany Qaramendi batyrdyń rýhyna jáne tarıhshy, professor Jambyl Artyqbaevtiń Qaramendi batyrdyń tarıhı tulǵasyn somdaǵan «Qıyr jaılaǵan qyzaı» atty kitaptyń tusaýkeserine arnalǵan saltanatty shara ótti. Atalǵan sharany Selınograd aýdany mádenıet jáne tilderdi damytý basqarmasy, Qaramendi aýyl ákimdigi jáne batyr urpaqtary birlese uıymdastyryp otyr.
Eń aldymen aýyl mańyndaǵy kóne zıratqa baryp batyrdyń arýaǵyna quran baǵyshtap, rýhyna taǵzym jasaldy. Babalar erligin ulyqtaǵan atalmysh shara Qaramendi batyr aýylyndaǵy mádenıet úıinde jalǵasyn tapty. Alqaly jınalysqa arnaıy kelgen tarıhshy, ǵalymdar men aqyndar, zııaly tulǵalar jáne bir bólim aýdan basshylarynyń qatysýymen Jambyl Artyqbaevtyń «Qıyr jaılaǵan Qyzaı» atty kitaptyń tusaýkeseri jasaldy.
Selınograd aýdany mádenıet jáne tilderdi damytý basqarmasynyń basshysy Aıgúl Úkimetqyzy batyr esimin ulyqtap jınalǵan qaýymǵa alǵysyn aıtyp, el ıgiligi úshin atqarylatyn sharýalardyń aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabatyndyǵyn jetkizdi. Bereke men birliktiń jarqyn úlgisin kórsetip otyrǵan Qaramendi batyr aýylyndaǵy barsha aǵaıynnyń atynan izgi tilegin bildirgen Kanat Temırov jáne Ardak Naganov batyr esimin jańǵyrtyp, el rýhyn kóteretin osyndaı keleli sharalardyń kóptep ótýine tilektestik bildirdi.
El tarıhynan tereńnen syr qozǵaǵan Jambyl Artyqbaevtyń «Qıyr jaılaǵan Qyzaı» atty kitabynda: «1922 jyly Qazaqstanda Keńes úkimeti jańa ornap jatqan tusta Qaraótkeldik qazaq azamattary ózderi qasıetti dep sanaıtyn Esil boıyndaǵy Qaramendi batyrdyń beıitinde Kenesary men Naýryzbaıdyń qaza tapqanyna 75 tolýyna arnap as berip, at shaptyryp úlken jıyn ótkizgen eken. Osy asta qazaqtyń Han Kenesi, onyń sońynan ergen serikteri Naýryzbaı, Aǵybaı, Janaıdar, Jeke batyr, Buǵybaı, Tanash, Basyǵaralardyń attary atalyp, olardyń arýaqtaryna duǵa oqylypty.» osynaý izgi dástúr qazaqtyń bereke-birliginiń aıǵaǵyndaı ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótken soń taǵy da qaıtalanyp otyr. Jıylǵan jurtshylyq bul jaqsylyqqa da shúkir desti.
Ejelgi handar men bılerdiń, qasqa men jaısańnyń, ıgi jaqsylardyń qonysy bolǵan, búginde Qazaq eliniń Elordasy ornaǵan Saryarqa dalasy qazaqtyń ár azamaty úshin ystyq. Mańǵystaý óńirinen kelgen aqyn, daryn memlekettik syılyǵynyń laýreaty, qurmet órdeniniń ıegeri Svetqalı Nurjan: «Bir ǵana Astananyń aınalasynda otarshyldardan qalǵan jat ataýlar áli syńysyp tur. Solardyń biri Semenovka aýyly edi. Tulǵaly tarıhshy Jambyl Artyqbaevtyń, aqyn Almas Temirbaı bastaǵan osyndaǵy azamattardyń jankeshti kúresimen 2018 jyly Qaramende batyr atyn alǵan. 1890 jylǵy patshaly Reseı kartasynda Qaraótkel-Atbasar jolyndaǵy meńzil (beket) esepti Qaramende aýylynyń aty bar eken. Búgingi qazaqstandyq orys shovınısterine sonyń ózin dáleldeý ońaıǵa soqpaǵan... Atalmysh batyr kim edi? Qaramande Toqsanuly Naıman ulysynyń Qyzaı taıpasynyń ókili, han Abylaıdyń atyshýly batyrlarynyń biri-tin. Tórine shyǵarǵan, tóredeı kútken, tóbege tutqan qasıetti Qazaq Eliniń aıbyny asa bersin!..» degen júrekjardy tilegimen bólisti.
Caltanatty sharanyń bir parasy túreńnen jol salyp, sony tarıhqa jol ashqan Jambyl Artyqbaevqa arnaldy. Ol qazaq eliniń jáne qazaq halqynyń shuǵylaly tarıhyna tereńnen úńilip, babalar erligin búgingi urpaqqa jetkizgen zııaly tulǵa. Qazaqtyń áıgili hany Abylaı handy, kómekeı áýlıe Buqar jyraý bastaǵan qazaqtyń qadaý-qadaý tulǵalary týraly qundy dúnıeler jazǵan qarymdy qalamger. Ol «Ár qazaq meniń jalǵyzym» dep qazaqty jan-tánimen súıe bildi. Búginde eline erliktiń óshpes izin qaldyrǵan Qaramendi batyrdyń rýhyn oıatyp otyr. Tarıhshy-etnograf, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Jambyl Artyqbaev óz kezeginde sóz alyp, «Qıyr jaılaǵan Qyzaı» atty kitaptyń jazylý barysymen, onyń qazaq tarıhynda alar mańyzy týraly keńinen áńgimeledi.
Tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, ǵalym Ál-farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtettiń professory Nábıjan Muqamethanuly: «Búgin tarıhymyzda eleýli kún bolyp otyr. Qarmendi batyr babamyzdyń atyna aýyl aty berilip, mazaryna quran oqyp keldik. Bul tarıhı oqıǵa Qazaqstannyń táýelsizdiginiń arqasynda qol jetkizgen tabystarymyzdyń biri dep esepteımin. Táýelsizdiktiń arqasynda el qaıta birigý prosesin bastan keship otyr. Sonyń nátıjesinde ótkenimizdi tolyqtap, óshkenimizdi tiriltip, barymyzdy kórkeıtip osyndaı jańǵyrý kezeńinde turmyz. Qaramendi babamyzdyń tarıhyn keltirýge áriptesim Jambyl Artyqbaevtyń sińirgen eńbegine myń alǵys aıtamyn» degen izgi tilegin bildire otyryp, Qaramendi batyr urpaqtary atynan Jambyl Artyqbaevqa shapan jaýyp, at mingizdi.
Aqyn, jýrnalıst, QR Prezıdenti syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Aqmola oblysy fılıalynyń dırektory Almas Temirbaı Qaramendi batyr aýylynda búkil qazaqtyń rýhyn áıgilep turatyn batyrǵa arnalǵan mýzeı ashylsa degen usynysyn bildirdi. Tarıhshy, belgili jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Tursynhan Zákenuly XVIII ǵasyrdaǵy qazaq taıpalarynyń jáne Qyzaı rýynyń kóshi-qony týraly aıryqsha toqtaldy. Shejireshi Toqmuqamet Tursynuly oblys, aýdan basshylaryna, aýyl turǵyndaryna jáne bastamashy azamattaryna Qarmendi batyr urpaqtary atynan sheksiz alǵysyn bildirdi. Soltústik qazaqstan oblysynyń resmı ókili Ábdyǵanı Pázilhanuly soltústik óńirge qandastardyń qonys aýdaryp, atalǵan óńirdiń ártúrli salasyna eseli eńbek etýin úmit etti.
Saltanatty sharaǵa oraı belgili óner juldyzdary qatysqan konserttik baǵdarlama jalǵasyn tapty. El men jer tarıhynan tereńnen syr qozǵaıtyn áýezdi ánder aıtylyp, kúmbirli kúı shertildi. Eline erliktiń óshpes ónegesin qaldyrǵan Qaramendi batyr rýhy urpaqtan-urpaqqa jańǵyra bermek.
Alash TURSYNÁLI
Aqyn, jýrnalıst
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir