Qazaqstannyń jahandyq qaýip-qaterlerge qosqan úlesi halyqaralyq BAQ kózimen

Halyqaralyq qaýymdastyqtar men álemdik jetekshi BAQ Qazaqstannyń túrli jahandyq qaýip-qaterlerdiń aldyn alýǵa qosqan úlesi jaıynda saraptamalar jasady. Atap aıtqanda, Birikken ulttar uıymynyń resmı saıty Qazaqstannyń BUU Qaýipsizdik keńesindegi róli men jetken jetistikterin jarııalasa, The Diplomat basylymy eldiń sońǵy jyldarda álemdik qaýymdastyqtarmen qalaı ónimdi jumys istegenin jáne jahandyq syn qaterler turǵysynan qalaı aımaqtaǵy jetekshi el sanalǵanyn jazǵan. Al Birikken Ulttar Uıymynyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty Qazaqstannyń ǵalamdyq jylyný qaýpin aldyn alýda qosqan úlesi jaıynda málimdep, Nur-Sultannyń qorshaǵan ortany qorǵaýda jasaǵan sharalaryn baıandaǵan.

Birikken Ulttar Uıymynyń resmı saıty Qazaqstannyń 2017-2018 jyldary Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik Keńesiniń (BUU QK) kezekti ornyn ıelengeninen bastap, qyzmetke birinshi ret Ortalyq Azııa eli tańdalǵanyn jazyp, Qazaqstannyń mindeti kezinde jetken jetistikterin tizbeleıdi. Al The Diplomat basylymy "Prezıdent N.Nazarbaevtyń 2019 jylǵy 19 naýryzdaǵy kenetten otstavkasy elge nazar aýdaryp, el astanasy Astanany Nursultan dep ózgertýge kóshken kezde, bul Qazaqstannyń BUU-da ne istegenin, ne istemegenin talqylaýǵa óte yńǵaıly ýaqyt" dep jazady. Halyqaralyq saıası saraptamalyq BAQ Qazaqstannyń 2016 jyly Taılandty jeńip, Azııany tanytýǵa saılanǵanyn aıta kelip, Daýys berýdiń birinshi kezeńinde Qazaqstan 113 daýys alǵanyn, Taıland 77 daýyspen jeńilis tapqannyn, al, ekinshi týrda Qazaqstan 138 daýys jınap, mańyzdy orynǵa tańdalǵanyn egjeı-tegjeıli aıta kelip, jemisti eńbek etkenin habarlady.

"The Diplomat" basylymy BUU-da qyzmet etý kezeńinde Qazaqstan 2018 jyldyń qańtarynda Qaýipsizdik Keńesiniń basshysy bolǵanyn, ol Nazarbaevtyń Nıý-Iorkke saparymen erekshelengenin basa aıtady. Al, merzim aıaqtalǵannan keıin Qazaqstannyń ornyna Indonezııa kelgen.

BUU aqparatyna sáıkes, BUU ókili Arıel Koen Qazaqstannyń jetistikteri týraly "Meniń oıymsha, Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolý, bul Qazaqstannyń halyqaralyq baılanysy men dıplomatııasynyń úlgisi, Nursultan Nazarbaevtyń kóp vektorly dıplomatııa saıasatymen sáıkes keledi" dep joǵary baǵa bergen. Halyqaralyq uıym Qazaqstannyń BUU-da jaýapty orynda bolǵan kezde  ne istegeni, jetistikterin oń baǵa berip, egjeı-tegjeıli baıandady.

Halyqaralyq uıymnyń baǵalaýynsha, BUU qaýipsizdiń keńesine jaýapty bolǵan kezeńde, Qazaqstan 2018 jylǵy 18 qańtarda jappaı qyryp-joıatyn qarýdy taratpaý jáne senimdi nyǵaıtý sharalary boıynsha arnaıy jınalysty qadaǵalady. BUU Bas hatshysy Antonıo Gýterrısh kezdesýge qatysyp, "Qazaqstannyń jappaı qyryp-joıatyn qarýdan azat álemdi jáne jahandyq taratpaý rejımin qoldaýdyń maqtan tutar dástúri bar" dep málimdedi. Qazaqstan ıadrolyq qarýdy saqtaýdan bas tartýdyń álemdiń úlgisine jatady. Bul kúni ıadrolyq synaqtarǵa qarsy halyqaralyq kún bolýy tıis" dep málimdegen.

A, "The Diplomat" "Ortalyq Azııa memleketi 1991 jyly ydyraǵan Keńes Odaǵynan táýelsizdik alǵannan keıin kóp uzamaı óziniń keńestik kezeńdegi ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartty" dep atap kórsetedi. Basylym elde 2018 jyldyń 19 qańtarynda Ortalyq Azııadaǵy aımaqtyq seriktestikterdi talqylaıtyn kezdesý ótkenin, is-sharada Aýǵanstandaǵy jaǵdaıǵa "qaýipsizdik pen damý turǵysynan qaraý kerek, óıtkeni bul elderde osy elde turaqty beıbitshilik ornatýda osy máseleler bir-birimen qoıan-qoltyq júredi" degen pikirler talqylanǵany aıtylady. Sodan keıin 25 qańtarda ótken ashyq pikirsaıysta Taıaý Shyǵystaǵy janjal, Kolýmbııadaǵy beıbitshilik prosesi, Sırııadaǵy qaqtyǵys jáne Afrıkadaǵy BUU-nyń bitimgershilik operasııalarynyń mártebesi sııaqty máseleler qaralǵany bıandalyp, Qazaqstannyń mańyzdy róli jazylǵan. Basylym Qaýipsizdik Keńesine sol kezdegi jaýapty memleket Qazaqstan Elshiligi BUU-nyń delegasııasyn Kabýlǵa 13-15 qańtar aralyǵynda bastap kelgenin de tilge tıek etedi. Oǵan qosa, Aýǵanstan Prezıdenti Ashraf Ǵanımen kezdesýlerdi qamtıtyn sapar 2018 jylǵy aqpan aıyndaǵy Kabýl prosesi kezdesýi qarsańynda ótkenin aıta kelip, BUU-nyń baspasóz relızi "Delegasııa sonymen birge BUU-nyń Aýǵanstandaǵy kómek mıssııasynyń (UNAMA) jáne Soltústik Atlantıkalyq kelisim uıymynyń (NATO) sheshimdi qoldaý mıssııasynyń basshylyǵymen kezdesti" dep túsindiredi.

"The Diplomat" sondaı-aq Qazaqstannyń BUU-daǵy qosqan úlesi jaıynda tolyqtyra ketken.

"Qazaqstan BUU-nyń reformasyn qoldaıtyndyǵyn, atap aıtqanda, organnyń turaqty múshelerin keńeıtýdi jarııalady. Qazaqstannyń BUU-daǵy turaqty ókili BUU-nyń 2018 jylǵy qańtardaǵy qyzmetiniń qysqasha mazmunyn sol jyldyń tamyzynda usyndy. "Qazaqstannyń BUU-daǵy jumysynyń bir oń nátıjesi – bul Qazaqstandy BUU-nyń bitimgershilik operasııalarynda belsendi rólge ıtermeledi. Lıvandaǵy BUU mıssııasyna alǵash ret qazaqstandyq bitimgershilik kúshterdiń rotasy jáne jańa kontıngent keldi" dep jazady halyqaralyq jetekshi BAQ.

Basylym taǵy "Birikken Ulttar Uıymy – bul shynaıy nıet pen ulttyq múddelermen, sondaı-aq qabiletsizdikpen qaıyrymdylyq pen ıdealızm toǵysatyn kúrdeli uıym. Qazaqstan osy ýaqytqa deıin birde-bir Ortalyq Azııa eliniń qolynan kelmegen nársege qol jetkizdi" dep Qazaqstannyń eńbegine joǵary baǵasyn jasyrmaıdy. Oǵan qosa, "The Diplomat" Qazaqstannyń burynǵy prezıdenti Nursultan Nazarbaev eldiń BUU-nyń bitimgershilik operasııalaryna qatysýyna qyzý qoldaýshy bolǵanyn jazady.

Al, Birikken Ulttar Uıymynyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıtynda dúnıejúzilik qorshaǵan ortany qorǵaý kúninde Nur-Sultanda bastalǵan Qazaqstannyń Úshinshi Ekologııalyq Tıimdiligi sholýynda Qazaqstannyń sońǵy onjyldyqtaǵy ekologııalyq saıasatyn jetildirýdegi jetistikteri týraly aıtylyp, elge bolashaqtaǵy is-sharalarǵa usynystar berilgen. Sholý Germanııa, Vengrııa, Italııa, Portýgalııa, EYDU, IýNEP jáne DDU jibergen jáne BUU EEK bastaǵan sarapshylar tobynyń birlesken kúsh-jigerin jarııalaǵan. Onda Qazaqstannyń 2008-2018 jyldar aralyǵyndaǵy ekologııalyq jetistikterin ataǵan. Onyń alǵashqysy retinde, kóptegen jahandyq qaýip tóndiretin janýarlar túrleriniń popýlıasııasyn turaqtandyrý atalǵan.

Qazaqstanda aqbókenderdiń, eýropalyq kúzenniń, buhar buǵylarynyń, qaraquıryqtyń, sibir mýskýsynyń buǵysy men qar barysynyń popýlıasııasy turaqty nemese turaqty ósýde ekeni aıtylyp, bul jetistik, bir jaǵynan, qorǵalatyn sırek kezdesetin jáne quryp ketý qaýpi tónip turǵan janýarlar túrleriniń Qazaqstanda aýlanbaıtyndyǵymen jáne brakonerlikke qarsy is-sharalardyń tıimdiligimen baılanysty ekeni aıtylǵan. Odan keıin Qazaqstanda orman ósirý boıynsha qarqyndy jumys jasalǵany baıandalady. Qazaqstanda Araldyń tartylýynyń jaǵymsyz saldaryn azaıtýǵa jáne orman alqabyn 2030 jylǵa qaraı 8,175 km2 kóbeıtýge baǵyttalǵan qarqyndy orman ósirý jumystary júrgizilgeni jazylǵan. Halyqaralyq uıymnyń resmı saıty úkimet jeke jer paıdalanýshylardy orman ósirý bastamalaryn kótermeleýge de shaqyrǵanyn tilge tıek etýdi de umytpaǵan.

BUU resmı saıty Qazaqstannyń tabıǵatty qorǵaý úshin kelesi úlesi retinde ózen basseınin basqarýdy júzege asyrýdy jazady. "Postkeńestik geosaıası aımaq sheńberinde Qazaqstan basseındik basqarý tásilin engizýdegi bastaýshylardyń biri" dep jazǵan halyqaralyq uıymnyń resmı saıty sý paıdalanýshylardy tartý úshin basseındik keńester qurylǵanyn jáne basseındik kelisimder jasalǵanyna joǵary baǵalaıdy. Segiz basseındik ınspeksııa birneshe oblystyń aýmaǵynda ornalasqan gıdrografııalyq basseınderdi qamtyǵanyn jazady. Halyqaralyq uıym Qazaqstannyń bul sala boıynsha jetistigi retinde sý týraly jańa transshekaralyq kelisimder jasaǵanyn atap ótedi. Qazaqstan sý salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyq salasynda belsendi bolǵanyn, kórnekti jetistikterge Reseı Federasııasymen eki jańa kelisim (2010 jáne 2016 jj.) jáne Qytaımen sý sapasy týraly jańa kelisim (2011 j.) kiretinin baıandaıdy.

BUU oǵan qosa Qazaqstannyń radıoaktıvti qaldyqtarǵa erekshe nazar aýdarǵanyn da atap ótedi. Oǵan mysal retinde, Aqtaý atom elektr stansııasynda ornalasqan natrıımen salqyndatylatyn jyldam reaktordy (BN-350) toqtatý 2010 jyly aıaqtalǵanyn jazady. 3000-ǵa jýyq otyn quramasy Baıkal-1 mańynda damyǵan ýaqytsha saqtaý ornyna - eldiń negizgi radıoaktıvti qaldyqtardy saqtaý qoımasyna jetkizilgenin, onyń Semeıde ornalasqanyn da aıtyp ótedi. Qazaqstannyń taǵy bir jetistigi retinde, eldiń gazǵa aýysýynyń bastalýy jáne memlekettiń gaz ınfraqurylymynyń damýyn ataıdy. Qazaqstan energetıkalyq qaýipsizdikti nyǵaıtý jáne qorshaǵan ortaǵa áserin azaıtý maqsatynda óziniń gaz tasymaldaý júıesin damytqanyn baıandaıdy. "Qazirgi ýaqytta eldiń belgilengen qýatynyń 87%-y negizinen kómirdi paıdalanatyn jylý elektr stansııalarynan alynady. Alaıda, sektor birtindep gazǵa kóshýde. 2008–2017 jyldar aralyǵynda gaz týrbınasynyń qýaty 700 MVt-tan asyp, 1675 MVt-qa deıin ósti" dep jazady Birikken Ulttar Uıymynyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty.

Halyqaralyq uıym Qazaqstannyń energetıkalyq qyzmetterge ámbebap qol jetimdilik Qazaqstan 100 paıyz elektrlendirýge qol jetkizgenin de jazýdy umytpaǵan. Uıym sábıler men analar óliminiń tómendeýin de Qazaqstannyń sońǵy jyldardaǵy jetistigi retinde basa atap ótedi. Aqparatqa sáıkes, 2008–2016 jyldar aralyǵynda náreste óliminiń deńgeıi 1000 tiri týǵanǵa shaqqanda 20,8-den 1000 tiri týǵanǵa shaqqanda 8,6-ǵa deıin tómendegen. Ana óliminiń koeffısıenti osy kezeńde 100000 tiri týǵanǵa shaqqanda 31,2-den 100 000 tiri týǵandarǵa shaqqanda 12,7-ge deıin tómendedi. Qazaqstandaǵy ana ólimi koeffısıenti Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy boıynsha ortasha kórsetkishtiń jartysynan az.

BUU Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty eldiń jasyl ekonomıka saıasattyń basym baǵytyn jasaǵanyn da jarııalaǵan. Halyqaralyq uıym 2013 jyly Qazaqstan óziniń jasyl ekonomıkaǵa ótý týraly umtylys tujyrymdamasyn qabyldaý arqyly jasyl ekonomıkany naqty saıasattyń maqsaty etkenin jazady. Tujyrymdamada klımatqa zııansyz tehnologııalarǵa negizdelgen uzaq merzimdi ósý joldary belgilengenin aıta kelip, "sol ýaqyttan bastap ártúrli ekonomıkalyq sektorlardaǵy jáne jerdegi kóptegen ekologııalyq aksııalarǵa shabyt berdi" dep málimdeıdi. Qazaqstannyń kelesi jetistigi retinde turaqty damý maqsattaryn júzege asyrý jáne baqylaý úshin qurylǵan ınstıtýsıonaldyq negizdi ataıdy. Halyqaralyq uıym saıty 2018 jyly Qazaqstanda turaqty damý maqsattary boıynsha úılestirý keńesi qurylǵanyn, ony premer-mınıstrdiń orynbasary basqaratynyn jáne ony bes úkimetaralyq jumys toby men hatshylyq qoldaǵanyn da jazýdy qaǵys qaldyrmaǵan. "Keńes turaqty damýdyń 2030 kún tártibin iske asyrýdy úılestiredi" dep jarııalaıdy BUU Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty.

Halyqaralyq uıymnyń resmı basylymy sonymen qatar eldiń aldaǵy 5-10 jyldaǵy ekologııalyq 10 basymdyǵyn atap kórsetedi. Oǵan ekologııalyq aımaqtaǵy tekserýlerdiń táýelsizdigin qamtamasyz etý jáne nyǵaıtý kiretinin málimdegen. BUU Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty Qazaqstannyń ekologııalyq qorǵaý maqsatynda tólemder júıesin reformalaǵanyn, iri janý qondyrǵylary úshin shyǵaryndylardyń shekti normatıvterin qataıtyp jáne olardy modernızasııalaýdy qamtamasyz etkenin, sol sııaqty sharalardy damytyp jatqanyn jazady.

Qorytyndylaı kelgende, halyqaralyq uıymdar jáne sheteldik basylymdar Qazaqstannyń túrli ǵalamdyq qaýip qaterlerge qarsy turý úshin jasaǵan eńbekteri týraly tereń saraptamalar jasaǵan. Naqtylap aıtqanda, Birikken Ulttar Uıymynyń resmı saıty Qazaqstannyń BUU Qaýipsizdik keńesindegi róli men jasaǵan mańyzdy isterin jazsa, The Diplomat basylymy Qazaqstannyń sońǵy jyldarda halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyǵyn jáne jahandyq syn qaterge qarsy turýda aımaqtaǵy jetekshi el bolýda qosqan úlesterin egjeı-tegjeıli habarlaǵan. Al Birikken Ulttar Uıymynyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasynyń resmı saıty Qazaqstannyń jahandyq jylyný qateri problemasyn sheshýge  qosqan úlesi týraly habarlap, Nur-Sultannyń qorshaǵan ortany qorǵaýda jasaǵan jumystaryn baıandaǵan.