Qazaqstannyń jahandyq básekege qabilettiligi týraly sheteldik basylymdarda ne jazyldy?

Belt and Road, The Ecomonmist jáne The Global Economy sııaqty álemdik jetekshi buqaralyq aqparat quraldary Qazaqstan týraly, ásirese, jahandyq básekege qabilettiligi, eldiń sońǵy jyldardaǵy ekonomıkalyq damýy týraly qalam terbegen.

IMD álemdik básekege qabilettilik ortalyǵynyń ındeksi boıynsha, Qazaqstan 2020 jyly 36-orynǵa turaqtaǵan. IMD ortalyǵy  Qazaqstandy bilim salasy boıynsha 34-orynǵa, tehnologııa boıynsha 41-orynǵa, al, bolashaqqa daıyndyǵy jaǵynan 33-orynǵa ıe dep baǵalaǵan.

Al 2019 jyly 9 qazanda Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým (DEF) jarııalaǵan Jahandyq básekege qabilettilik ındeksinde Qazaqstan tórt satyǵa kóterilip, 141 eldiń ishinde 55-orynǵa turaqtaǵan. Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým ındeksi boıynsha, Qazaqstanda sońǵy úsh jyldyń nátıjesinde alǵa jyljý baıqalǵan. Forým esep ónimdiligi men uzaq merzimdi ekonomıkalyq ósýdiń draıverlerin baǵalaıdy. Indekste Qazaqstan 63 upaımen Ýrýgvaı men Brýneı-Darýssalam arasynda ornalasqan. Esep óziniń 40-shy jylynda sıfrlyq daǵdylar, ınflıasııa jáne áleýmettik kapıtal sııaqty 103 ındıkatordy, ınfraqurylym, aqparattyq-kommýnıkasııalyq tehnologııalardy (AKT) qabyldaý, makroekonomıkalyq turaqtylyq, densaýlyq, biliktilik, ónim naryǵy, jumys kúshi sııaqty 12 ındıkatordy uıymdastyrady. Naryq, qarjy júıesi, naryq mólsheri, bıznestiń dınamıkasy jáne ınnovasııalyq qabileti qamtylyp, baǵa beriledi. Indeks boıynsha, Qazaqstandaǵy eń joǵary ball baǵanyndaǵy aksıonerlerdi basqarý ındıkatorynda boldy. Qaýipsizdik, áleýmettik kapıtal, tepe-teńdik, memlekettik sektordyń tıimdiligi, ashyqtyq, menshik quqyǵy, korporatıvti basqarý jáne bolashaq úkimettik baǵdar boıynsha baǵalanǵan eldiń mekemeleri 64-orynǵa ıe boldy. Infraqurylym boıynsha el 67-shi, al AKT-ny qabyldaý boıynsha 44-shi oryn, orta deńgeıden joǵary kirister tobynyń ortasha deńgeıine qaraǵanda salystyrmaly túrde jaqsy kórsetkishterge ıe. Qazaqstan makroekonomıkalyq turaqtylyq boıynsha eń joǵary baǵa – 86 ball kórsetken. Eýrazııadaǵy básekege qabiletti ekonomıkasy boıynsha Reseıden keıingi ekinshi oryn alǵan, al, biliktilik boıynsha 57-shi, ónim naryǵynda 62-shi, eńbek naryǵynda 25-shi, qarjy júıesiniń beriktigi boıynsha 104-shi, naryq kólemi boıynsha 45-shi jáne bıznestiń dınamıkasy boıynsha 35-shi oryndy ıelendi.

"Qarjylyq damý men ınnovasııalyq múmkindikterge nazar aýdarý Qazaqstannyń básekege qabilettiliktiń joǵary kórsetkishterine qol jetkizýine jáne prosestiń qurylymdyq ózgeristerge jetýine kómektesedi" delingen Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým (DEF) jarııalaǵan Jahandyq básekege qabilettilik ındeksinde .

Onda ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa qomaqty qarjy bóletin, jumys kúshiniń biliktilik bazasyn arttyratyn, jańa ınfraqurylymdy damytatyn jáne jańa tehnologııalardy engizetin elder básekege qabilettilik shekarasynda alǵa jyljýy yqtımal ekendigi atap ótilgen.

"Esep óziniń ekonomıkalyq saıasatyna ınfraqurylymǵa, biliktilikke, zertteýge jáne damýǵa basa nazar aýdaratyn elder tek ósýdiń dástúrli faktorlaryna nazar aýdaratyn eldermen salystyrǵanda anaǵurlym tabysty ekenin kórsetedi. Elder arasyndaǵy alshaqtyq eleýli bolyp qalady jáne belgisizdik geosaıası jaǵdaıdyń ózgerýi jáne saýda shıelenisteriniń kúsheıýi arqyly "halyqaralyq basqarý júıesinde qıyndyq týdyryp otyr, bul aqyr sońynda ınvestısııalardy tejeıdi jáne jetkizilimdegi kúızelister qaýpin arttyrady" degen Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým tóraǵasy, quryltaıshy Klaýs Shvab esebinde. Álemdik qarjy daǵdarysynan on jyl ótken soń, álemdik ekonomıka ortalyq bankterdiń 10 trıllıonnan astam dollar quıǵanyn aıtqan forým tóraǵasy ónimdiliktiń birkelki ósý sıklinde ekenin málimdegen.  

Indeks boıynsha, keıbir elder tehnologııalyq ıntegrasııada aıtarlyqtaı alǵa ozǵany aıtylyp, elder "ekonomıkalyq ósýdiń jańa ınklıýzıvti jáne turaqty jolyna" umtylýy kerektigi jetkizilgen. Sondaı-aq olar úshin ekonomıkalyq ósý men ekologııalyq turaqtylyqty teńestirý mańyzdy ekeni, buǵan sarapshylar Shvesııa, Danııa jáne Fınlıandııany mysalǵa keltirgen. "Klımattyń ózgerýin jedeldetý búkil álem boıynsha júzdegen mıllıonǵa áser etedi jáne 60 jasqa deıingi adamdar onyń Jerdegi turaqsyzdyq áserine kýá bolady. Sonymen qatar, teńsizdiktiń, jedeldiktiń jáne áleýmettik mobıldiliktiń bolmaýynyń joǵarylaýy ádiletsizdik sezimi kúsheıip, biregeılik pen qadir-qasıetti joǵaltý, áleýmettik qurylymdy álsiretý, mekemelerge degen senimniń tómendeýi, saıası prosesterge degen qulshynys pen áleýmettik kelisimsharttyń joıylýy arqyly qoǵamnyń birtutastyǵyn buzady" delingen habarlamada.

Qazaqstannyń sońǵy jyldardaǵy damýyna taldaý jasaǵan Gonkongta aǵylshyn tilinde shyǵatyn "Belt and Road" basylymy jarııalaǵan saraptamada Qazaqstannyń Ortalyq Azııadaǵy eń iri ekonomıkaǵa ıe ekenin aıtyla kelip, "90-shy jyldary da jappaı kedeılik pen burynǵy Keńes Odaǵy respýblıkalarynyń kúıreýi jaǵdaıynda Qazaqstan postkeńestik keńistikte azamattardyń ómir súrý deńgeıimen, saıası tynyshtyǵymen jáne jumys istep turǵan kásiporyndarymen erekshelendi" dep joǵary baǵa berýmen bastalady.

Al "The Global Economy" basylymy Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósýi týraly taldaý jasap, naqty jalpy ishki ósimniń ózgerý qarqyny jaqsy deńgeıde ekenin málimdedi. Basylym kórsetkish úshin Qazaqstannyń 1991 jyldan 2020 jylǵa deıingi málimetterdi usynǵan. "Global Economy" aqparatyna sáıkes, osy kezeńdegi Qazaqstan úshin ortasha mán 3,01 paıyzdy quraǵan, al 1994 jyly mınımým 12,6 paıyzdy qurady jáne maksımým 2001 jyldan bastap 13,5 paıyzdy quraǵan. 2019 jyldan bastap sońǵy kórsetkish 4,5 paıyzdy quraǵan. Salystyrý úshin aıta keteıik, 2019 jyly 176 elge negizdelgen álemdik ortasha kórsetkish 2,77 paıyzdy qurady. "Osy kórsetkishtiń álemdik reıtıngin qarasańyz, Qazaqstannyń orny álde qaıda jaqsy deńgeıde ekenin kórýge bolady" dep jazady basylym.

Dúnıejúzilik banktyń resmı saıty da Qazaqstannyń 2019-2020 jyldardaǵy ekonomıkalyq ósýine oń baǵa beretin saraptama jarııalaǵan. Bank Qazaqstannyń jeri Batys Eýropamen teń, biraq álemdegi eń tómengi tyǵyzdyqqa ıe ekenin aıta kelip,  "bul el strategııalyq turǵydan Qytaı men Ońtústik Azııanyń jáne Reseı men Batys Eýropanyń iri jáne tez damyp kele jatqan naryqtaryn avtomobıl, temirjol jáne Kaspıı teńizindegi port arqyly baılanystyrady" dep jazady.

Dúnıejúzilik bank Qazaqstan jıyrma jylǵa jeter-jetpes ýaqytta tabysy tómen-orta tabystan joǵary deńgeıge kóshkenin málimdep, joǵary baǵa bergenin ashyq jarııalaıdy. Halyqaralyq uıymnyń bergen oń baǵasyna sáıkes el 2006 jyldan bastap orta deńgeıden joǵary kirister tobyna kóshken. 2002 jyldan bastap jan basyna shaqqandaǵy JIО́ alty ese ósti jáne kedeılik deńgeıi kúrt tómendep, eldiń Dúnıejúzilik banktiń ortaq órkendeý ındıkatory boıynsha kórsetkishterin edáýir jaqsartqan. 2020 jylǵy pandemııa jaǵdaıyn qospaǵanda, Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósýi jalpy deńgeıde kórnekti bolǵany aıtylǵan.

The Economist basylymy "Qazaqstan týra maǵynada jolaıryqta tur. Geografııalyq jaǵynan ol Reseı, Qytaı jáne Taıaý Shyǵystyń ortasynda ornalasqan, bir ret jáne bolashaq saýda joldarymen astrolızge shyǵady" dep jaza kelip, Qytaıdyń Azııa, Eýropa men Afrıka arasyndaǵy jańa kólik baılanysynyń "Beldeý jáne jol" baǵdarlamasyna qosylý arqyly bul oryndy Qazaqstannyń paıdasyna aınaldyrýǵa tyrysýda ekenin habarlady. Sońǵy eki jylda kórshi memleketterdiń qarjysyn eline tartyp, memlekettiń ekonomıkasyna oń áserin tıgizgen shekaradaǵy Qorǵasta júk tasıtyn temirjol torabyn qurǵanyn jazady.

"The Global Economy" aqparaty boıynsha, Qazaqstan turaqty ekonomıkalyq keńeıý jáne 2019 jyldyń basynda eń tómengi jalaqynyń ósýi naqty jalaqyny 8,9 paıyzǵa kóterip, jumys kúshine degen suranysty qamtamasyz etýge kómektesti. Resmı jumyssyzdyq deńgeıi 5 paıyzdan tómen. Jalaqynyń ósýi men áleýmettik kómektiń ulǵaıýy jaǵdaıynda kedeılik deńgeıi 2019 jyly 8,5 paıyzǵa deıin tómendedi. Basylym "Bul úshinshi jyl qatarynan kedeılikti tómendetý boldy" dep taǵy da joǵary baǵa bergen.

"Qazaqstannyń ınvestısııalyq tartymdylyǵy jáne ekonomıkalyq jetistikteri" degen taqyryppen "The Global Economy" basylymynda jarııalanǵan aqparatta, 2008-2009 jyldardaǵy resessııa kezeńinde Ulttyq Bank pen Qarjylyq Qadaǵalaý Agenttiginiń daǵdarysqa qarsy basqarýdyń júzege asyrǵan sharalary arqyly Qazaqstan álemdik ekonomıkanyń quldyraý saldarlaryn boldyrmaǵany aıtylady.

TGE aqparatynsha, 2014-2015 jyldardaǵy tejelýden keıin sońǵy úsh jylda ekonomıka qalpyna keldi. Eldiń ishki jalpy ónimi qýatty jeke sektor arqasynda 4,1%-ǵa ósti. Qazaqstandyq bankter ınvestısııalardy basqa postkeńestik elderde bóle bastady. Elde erekshe iri munaı qorlary, metaldar, sondaı-aq paıdaly qazbalar bar. Respýblıka munaımen qamtamasyz etýde álemde 12-shi, al tabıǵı gaz boıynsha 19-shy orynda.

Basylym oǵan qosa "Qazaqstannyń halyqaralyq munaı-gaz kompanııalary Atyraý qalasynda ornalasqan, munda jańa munaı óńdeý kásiporyndaryn iske qosý josparlanyp otyr" dep aıta kelip, altyndy jetkizý boıynsha Qazaqstan altyn óndirýshi elderdiń álemdik reıtınginde jetekshi orynda turǵanyn habarlap, el ekonomıkasynyń áleýetine joǵary baǵa beredi.

"The Global Economy" osyndaı faktorlar eldi sheteldik ınvestorlardyń nazaryna laıyq etetinin aıta ketken. Oǵan qosa, Qazaqstannyń turaqtylyǵynyń alǵysharty - halyqtyń ómir súrý sapasynyń ósýi ekenin atap kórsetken.

"Belt and Road" basylymy bolsa, Qazaqstannyń sheteldik ınvestorlar úshin ashyqtyq jáne qaýipsizdigi týraly da baıandaýdy umytpaǵan. Aqparat quralynyń málimetine sáıkes, eldegi makroekonomıkalyq turaqtylyq jáne teńgerimsizdiktiń jınalýyn boldyrmaý, sondaı-aq zańdy qaýipsizdik kepildigi eldi tikeleı sheteldik ınvestısııalar úshin tartymdy etedi. "Doing Business" ınvestısııalyq tartymdylyǵy boıynsha Qazaqstan 2019 jyly 190 eldiń ishinde 28-shi orynda. Belgili sandarǵa sáıkes, sońǵy 20 jyl ishinde elge 300 mıllıard dollarlyq ınvestısııa ákelingen. Basylym 2017 jyly ınvestısııalyq ahýaldy jaqsartý úshin Qazaqstannyń Investısııalar jáne damý mınıstrligi Dúnıejúzilik bankpen birge 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan ulttyq ınvestısııalyq strategııany jasaǵanyn da jarııalaǵan.