"Gıbrıtti kúres". Reseı arandatýǵa barýy yqtımal

Ishki ister mınıstrliginiń kóshi-qon qyzmeti jyl basynan beri 284 adamnyń qosazamattyǵy bary anyqtalǵanyn habarlady. Alaıda áleýmettik jelide ózge eldiń azamattyǵyn alǵan qazaqstandyqtar budan birneshe ese kóp bolýy múmkin ekeni jazylyp jatyr. Áskerı sarapshy, jýrnalıst Amangeldi Qurmet qosazamattyq ulttyq qaýipsizdikke qaýip tóndiredi dep sanaıdy. Jýrnalıst Qamshy tilshisine bergen suhbatta Qazaqstanda konstıtýsııalyq deńgeıde tyıym salynǵan qosazamattyqtyń teris saldary men saıası qateri týraly aıtyp berdi.

– Qosazamattyǵy barlar jyl basynan beri anyqtalǵan sıfrdan qanshalyqty kóp nemese az bolýy múmkin?

– Menińshe, qosazamattyǵy barlar anyqtalǵandardan áldeqaıda kóp. "Ustalmaǵan – ury emes" degen ustanymmen qaraıtyn bolsaq, bıyl keminde 2000-3000 adam ózge eldiń azamattyǵyn alǵan bolýy múmkin. Qosazamattyqqa qumar adamdardyń basym kópshiligi teriskeıdegi kórshige búıregi buryp turatyndar. Buryn anyqtalǵandardy qosqanda Qazaqstanda kemi 30 myń adamnyń qos azamattyǵy bar dep sanaımyn.

– "Teriskeıdegi kórshige búıregi buryp turatyndar" degen sózińizdiń jany bar. 2018 jyly qosazamattyǵy anyqtalǵan 15 myń adamnyń barlyǵy derlik Reseı pasportyn alǵan. Olardy mundaı qadamǵa barýǵa ne ıtermeledi dep oılaısyz?

– Birinshi kezekte Reseıdiń jasyryn agressııalyq saıasaty áser etip otyrǵan syńaıly. Qazaqstannyń 2017 jyly qabyldanǵan áskerı doktrınasynda "gıbrıtti kúres" degen termın bar. Ol jerde qandaıda bir eldiń áskerı, saıası, ekonomıkalyq áleýetin álsiretý úshin dıversııalyq toptardy, jeke adamdardyń toptaryn paıdalaný, úkimettik emes uıymdardy paıdalanýdyń yqtımaldy qateri eskerilgen. Áskerı doktrınaǵa mundaı termınniń engizilýi Qazaqstan birdeńeden qaýiptenip otyr degen sóz.

Ekinshi sebep, áleýmettik jaǵdaıǵa baılanysty. Keı azamattar Reseıden de, Qazaqstannan da zeınetaqy, áleýmettik tólemder alyp otyrǵysy kelýi múmkin.

Alaıda qosazamattyq alǵandardyń ishinde jastardyń da bar ekenin eskersek, bul jerde saıası faktorlar bolýy múmkin. Ol úshin belgili bir toptar yntaly adamdarǵa Reseı azamattyǵyn op-ońaı berip jatqan bolýy múmkin. Onyń ústine bıyl Reseıdiń azamattyq alý prosesi jeńildedi. Endi Reseı azamattyǵyn alǵysy keletin adamdardan basqa eldiń azamattyǵynan shyǵyp kelý talap etilmeıdi. Bul jeńildikter TMD elderine Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa baǵyttalyp otyrǵanyn aıta ketken jón.

– Saıası faktor demekshi, qosazamattyq týraly sóz qozǵalǵanda Reseı "óz azamattarymyzdy qorǵaımyz dep Qazaqstannyń ishki isine aralasýy múmkin", "Soltústik oblystardy basyp alýy ǵajap emes" degen pikir jıi aıtylady. Bul rýsofobııany qozdyrý ma, álde shynymen qısyny bar áńgime me?

– Menińshe, bul eshqandaıda rýsofobııany qozdyrý emes, shyndyqqa týra qaraý, baısaldy qaraý. Nege?

Árıne tikeleı áskerı kúshpen basyp ala almaıdy. Biraq áleýmettik kıkiljińder, jasyryn dıversııalar uıymdastyrý arqyly bizdiń mazamyzdy qashyrýy múmkin. Joǵaryda aıtyp ketken gıbrıtti soǵysta qosazamattyq eń qolaıly qural bolyp esepteledi.

– Qosazamattyqtyń eldiń ishki jaǵdaıyna qandaı teris áseri bar?

– Qosazamattyǵy barlar el ishindegi saıası prosedýralarǵa yqpal etýi múmkin. Aıtalyq, úkimettik emes uıym quryp alsa, qandaıda bir toptyń quramyna kirip alsa, olar memlekettik bılikke túrli talaptardy batylyraq qoıa bastaıdy. Sol arqyly birqatar saıası baǵyttarǵa kedergi keltirýi múmkin. Olar qandaıda bir qaýip tónetindeı jaǵdaı bolsa, qosazamattyǵyn kóldeneń tartyp, jaýapkershilikten jaltara alatynyn biledi.

Sondaı-aq qosazamattyǵy barlar azamattardy ońtústikten soltústikke qonystandyrý saıasatyna da kedergi keldire alady. Máselen, ońtústikten barǵandarmen janjal, tóbeles shyǵarsa, "Reseı azamatyn sabapty" nemese "Reseı azamaty kóship barǵandardy sabapty" degen áńgime shyǵatyn bolsa, eńbek mıgrasııasyn uıymdastyrý saıasatyna úlken soqqy jasalady. El ishine iritki salynyp, onyń saldary konflıktarǵa, konflıkt syrtqy kúshtiń aralasýyna ulasyp ketýi ǵajap emes.

– Ákimshilik quqyqbuzýshylyq týraly kodekske saı qosazamattyq úshin 100-200 aılyq eseptik kórsetkish (277 800-555 600 tg) mólsherindegi aıyppul qarastyrylǵan. Qosazamattyǵy bar adam memlekettik qyzmette istese, 300 aılyq eseptik kórsetkish (833 000 tg) mólsherinde aıyppul tóleıdi. Sizdińshe, atalmysh ákimshilik jaýapkershilik qanshalyqty jeńil, ne aýyr?

– Qosazamattyq úshin osyndaı ákimshilik jaýapkershilik qarastyrý óte jeńil jaza dep sanaımyn. Menińshe, eń tıimdi ári halyqaralyq deńgeıde daý týdyrmaıtyn jaza – qosazamattyǵy barlardy pasportyn alǵan eline deportasııalaý. О́ıtkeni, basqa memlekettiń azamattyǵyn aldy ma, onda bizdiń azamattyqtan shyǵarylýy kerek.

– Qosazamattyq úshin qarastyrylǵan jaýapkershilikti parlamenttegiler, úkimettegiler ózderi men tanystarynda ózge eldiń pasporty bolǵandyqtan qatańdatpaı otyr deýshiler bar. Buǵan ne deısiz?

– Bizdiń elde jemqorlyq tym tereńdep ketkendikten, mundaı pikirmen kelisýge májbúrmin.

– Suhbatyńyzǵa rahmet.