Ázerbaıjannyń Qazaqstandaǵy elshisi: Bizdiki azattyq úshin soǵys

Qamshynyń elektrondyq poshtasyna Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne О́kiletti Elshisi Rashad Mamadovtyń Taýly Karabahtaǵy qaqtyǵysqa baılanysty mán-jaıdy baıandaǵan suhbaty kelip tústi. Suhbat barysynda elshi qaqtyǵystyń shyǵý tórkini, taraptardyń maqsaty men múddesi, Ázerbaıjannyń ustanymy týraly sóz qozǵalǵan.

– 27 qyrkúıekten bastap Qarabaqta urys qımyldary qaıta bastaldy, taraptar bir-birin atysty toqtatý rejıminde aıyptaýdy jalǵastyrýda. Bul týraly Ázerbaıjannyń ustanymy qandaı?

– Eń aldymen, men bul qaqtyǵystyń etnosaralyq nemese ultaralyq emes ekendigin túsindirgim keledi. Keńes zamanynan beri, dálirek aıtsaq, 1988 jyly Armıan KSR Ázerbaıjanǵa aýmaqtyq talap qoıyp, Taýly Qarabaq avtonomııalyq oblysynyń ózderine qosý talap etti.

Taýly Qarabaq avtonomııalyq oblysy – kórshi memlekettermen, ıaǵnı Reseı, Grýzııa, Iran jáne Armenııamen shektespeıtin Ázerbaıjan Respýblıkasy aýmaǵynyń bir bóligi ekenin túsindirgim keledi.

1992-1994 jyldary Armenııa jas Ázerbaıjan memleketiniń (1991 jyly bizdiń elimiz óziniń táýelsizdigin jarııalady) ishki turaqsyz qoǵamdyq-saıası jaǵdaıyn paıdalanyp, ásker kúshimen Taýly Qarabaq pen kórshiles jeti aımaqty basyp aldy. Bul – Ázerbaıjan aýmaǵynyń 20%-y. Osy arqyly jaý Armenııa men Iran shekaralaryna qurlyq arqyly kirýge múmkindik aldy.

Okkýpasııa kezinde Taýly Qarabaq avtonomııalyq aımaǵynda shamamen 170 myń azamat ómir súrgen. Onyń tek 130 myńy armıan, qalǵandary etnıkalyq ázerbaıjandar. 1994 jylǵa qaraı, atysty toqtatý týraly kelisim jasalǵan kezde, Ázerbaıjanda mıllıonnan astam bosqyn men májbúrli qonys aýdarýshy tirkeldi. Sol ýaqyttan beri elder arasyndaǵy kelissózder EQYU Mınsk tobynyń sheńberinde júrip jatyr. Onyń teń tóraǵalary, ózderińiz biletindeı, AQSh, Fransııa jáne Reseı.

Kelissózder prosesiniń ártúrli kezeńderinde janjaldy sheshýdiń ártúrli nusqalary usynyldy. Biraq Ázerbaıjan árqashan óziniń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirý, respýblıkanyń okkýpasııalanǵan aýmaqtarynan okkýpasııalyq kúshterdi shyǵarý jáne bosqyndardy ózderiniń atamekenine qaıtarý prınsıpin basshylyqqa aldy. Ázerbaıjan taraby Respýblıka aýmaǵyndaǵy, atap aıtqanda Taýly Qarabaqta turatyn armıan qoǵamdastyǵyna ózin-ózi basqarýdyń joǵary mártebesin berýge árqashan da daıyn.

Karabah máselesinde janjaldy sheshýdiń «Madrıd prınsıpterin» eske túsirý jetkilikti. Olar kezeń-kezeńmen sheshýdi qarastyrady. Atap aıtqanda, Armenııa Respýblıkasynyń okkýpasııalyq kúshterin Ázerbaıjan aýmaǵynan shyǵarý, ıaǵnı bizdiń jerlerimizdi deokkýpasııalaý, bosqyndar men májbúrli qonys aýdarýshylardy qaıtarý, sondaı-aq Armenııa men Ázerbaıjan arasyndaǵy baılanystardy ashý, qalpyna keltirý jáne Taýly Qarabaqtaǵy armıan halqynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Bul qaǵıdattar odan ári ázerbaıjan men armıan qaýymdastyqtary arasyndaǵy kelissózder arqyly elimizdiń aýmaqtyq tutastyǵy men egemendigi aıasynda Taýly Qarabaqtyń mártebesin qarastyrýdy da qamtıdy.

Ázerbaıjan árdaıym qaqtyǵysty sheshýdiń beıbit prosesin ustandy, 1994 jyldan bastap bizdiń elimiz tolyqmasshtabty soǵysqa qarsy boldy. 2018 jyly Armenııadaǵy revolıýsııa nátıjesinde halyq jańa premer-mınıstr Nıkol Pashınıandy tańdaǵan kezde, bizge jańa sheneýniktiń kúsheıip, armıan-ázerbaıjan qaqtyǵysyn sheshý úshin odan ári kelissóz júrgizý úshin parlamentti qaıta saılaýǵa múmkindik berý týraly habarlamalar jiberildi.

Biz Bishkekte joǵary deńgeıdegi kezdesý kezinde Armenııa premer-mınıstri Nıkol Pashınıan Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıevke tıisti ótinish jasaǵan bolatyn. Munyń bári Ázerbaıjan árdaıym qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdiń jaqtaýshysy bolǵanyn, uzaq merzimdi beıbitshilikke qol jetkizýge, óz aýmaqtaryn qalpyna keltirýge jáne aımaqtaǵy beıbitshilikti qalpyna keltirýge úmittengenin taǵy bir dáleldeıdi.

Biraq, ókinishke qaraı, Armenııada jańa parlament saılanyp, laýazymdy tulǵalar taǵaıyndaǵannan keıin qazirgi bılik rıtorıkany ózgertýdiń jáne halyqty úlken álemge daıyndaýdyń ornyna kerisinshe jaǵdaı shıelenise tústi. Buǵan Pashınıannyń óz ulyn Ázerbaıjan Respýblıkasynyń okkýpasııalanǵan terrıtorııalarynda áskerı qyzmetin óteýge jiberýi túrtki boldy. Ári qaraı arandatýlar turaqty jáne Armenııanyń burynǵy bıligi kezindegiden de qatal bola bastady. Taýly Qarabaqtyń zańsyz separatıstik rejıminiń «basshysyn» saılaý úshin saılaý ótkizildi. Inaýgýrasııany Ázerbaıjannyń Shýsha qalasynda ótkizdi. Pashınıan bul sharany kórneki túrde ótkizdi, bul ár Ázerbaıjannyń sezimin qorlamaýy múmkin emes edi.

Budan bólek, Armenııa Sırııa men Lıvııa armıandaryn elimizdiń okkýpasııalanǵan terrıtorııalaryna jappaı qonystana bastady, osylaısha aımaqtyń etnıkalyq quramyn ózgertti, bul – áskerı qylmys jáne halyqaralyq quqyqtyń barlyq normalaryna qaıshy keledi. Armenııa basshylyǵy Taýly Qarabaqtyń Armenııa ekendigi týraly qısynsyz málimdemeler jasaı bastady. Eger olar osyndaı habarlamalar aıta berse, onda kelissózder prosesiniń qalaı jalǵastyrýǵa bolady? Eger Armenııa basshylyǵy osylaı oılasa, kelissózder prosesiniń máni joǵalady.

–  Siz bul jaǵdaıda osy janjaldy retteý boıynsha barlyq yqtımal dıplomatııalyq qadamdar taýsylyp jatyr dep aıtqyńyz kele me?

– Árıne. Armenııa qorǵanys mınıstri Davıd Tonoıan shet elderge jasaǵan saparlary aıasynda armıan dıasporasynyń aldynda sóılegen sózderinde soǵys ashyp, jańa aýmaqtardy jaýlap alý kerektigin málimdedi. Sondaı-aq Pashınıan da kelissózder prosesiniń toqtatylǵanyn jáne budan ári Armenııa kelissózder prosesiniń qatysýshysy emes ekenin rastaıdy. Premer-mınıstr jubaıynyń bir top áıelmen birge áskerı forma kıip, qolyna qarý ustap kelgen sapary armıan tarapynyń bul máseleni beıbit jolmen sheshpeıtinin, janjaldy sheshýdiń áskerı rıtorıkasyn ustanatynyn aıqyn kórsetedi.

Sonymen qatar, jaqynda Armenııa 100 myńdyq eriktiler armııasynyń qurylǵanyn jarııalady. Eger bul el beıbitshilikke baǵyttalǵan bolsa jáne Ázerbaıjan tarapymen qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdi qalasa, onda nege mundaı áreketter jasaıdy?! Munyń bári bir ǵana nárseni kórsetedi, ıaǵnı Armenııa soǵysqa daıyndaldy. Bizdiń aqparatymyz boıynsha, olar dıasporadan kómek surady, sonymen qatar qarýly kúshterdi shektesý syzyǵyna tartty.

Sońǵy armıan arandatýy 12-14 shildede Tovýz baǵytynda, ıaǵnı Ázerbaıjannyń batysynda, Armenııamen shekarada boldy. Jaýdyń qarýly kúshteri barlyq kólik kommýnıkasııalaryn basqarýǵa múmkindik beretin bıiktikti alýǵa tyrysty. Biz Baký-Tbılısı-Djeıhan jáne Baký-Sýpsa munaı qubyrlary, sondaı-aq Ońtústik Kavkaz gaz qubyry (Baký-Tbılısı-Erzýrým), túrik Transanatolıı gaz qubyry (TANAP) jáne Ońtústik Eýropaǵa baǵyttalǵan Transadrıatıkalyq gaz qubyry (TAP) jáne, árıne, Baký-Tbılısı-Kars temirjoly týraly aıtyp otyrmyz. Sonymen qatar, halyqaralyq trassany Grýzııamen baılanystyratyn avtomobıl joly osy aýmaqtan jaqsy kórinedi.

 

– Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıev te óz málimdemeleri aıasynda Armenııanyń soǵysqa daıyndalyp jatqanyn birneshe ret aıtqan…

– Iá, prezıdent Ilham Álıev bul týraly barlyq halyqaralyq alańdardan, sonyń ishinde BUU minberinen málimdegen. Ol barlyq elderdi Armenııaǵa qatysty tıisti sharalar qabyldaýǵa shaqyrdy. Men sondaı-aq Qazaqstan syrtıqy ister mınıstrliginde ótken kezdesýde boldym jáne armıan tarapynyń qarýmen basyp kirýge daıyndalyp jatqanyn habardar ettim.

Bıylǵy 27 qyrkúıekte Armenııanyń qarýly quramalary aýqymdy arandatýlardy júzege asyra otyryp, búkil maıdan syzyǵy boıynda Ázerbaıjan armııasynyń pozısııasyna jáne iri kalıbrli qarýlardan, mınometterden jáne ártúrli kalıbrli artıllerııalyq qondyrǵylardan frontqa jaqyn aımaqta ornalasqan bizdiń eldi-mekenderge qarqyndy oq jaýdyrdy. Ázerbaıjan armııasynyń aldyńǵy qatarly bólimsheleri óz halqy men memleketiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin jaýapty sharalar qabyldady.

– Qarabaq qaqtyǵysyn retteýdegi Qazaqstannyń rólin qalaı sıpattaısyz?

– Qazaqstan strategııalyq seriktes ári Ázerbaıjan úshin dostas el. Bizdiń tamyrymyz, salt-dástúrimiz, tipti mádenıetimiz uqsas. Biz bir atanyń balalarymyz. Qazaqstannyń eks-prezıdenti Nursultan Nazarbaev Ázerbaıjandy barlyq halyqaralyq alańdarda árdaıym qoldap keldi. Mysaly, Armenııany Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa qabyldaǵan kezde Nazarbaev ony tek tanylǵan shekaralar sheńberinde, ıaǵnı okkýpasııalanǵan aýmaqtarsyz qabyldaý týraly shart qoıdy. Biz úshin bul úlken qoldaý, biz ony baǵalaımyz.

BUU qaýipsizdik keńesiniń tórt qarary qabyldandy, olar armıan qarýly quramalaryn Armenııa okkýpasııalaǵan aýmaqtarynan dereý jáne artyq sózsiz shyǵarýdy talap etedi. О́kinishke qaraı, olar oryndalmady, al halyqaralyq qaýymdastyq bolsa, agressordy beıbitshilikke jáne ulttyq zańdardan joǵary zańdy kúshi men basymdyǵy bar halyqaralyq qujattardyń talaptaryn oryndaýǵa májbúrlemeı otyr. Osy sebepti bizdiń halqymyz 30 jyldan astam ýaqyt zardap shegip keledi. Sondyqtan, biz ázerbaıjan halqy óziniń jańa tarıhynyń qıyn kúnderin bastan keshirgen jaǵdaıda, qazaqstandyq qoǵamdastyq pen osy eldiń úkimetiniń moraldyq qoldaýyna úmittenemiz.

– Siz Ázerbaıjan qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdi jaqtaıtynyn atap óttińiz, biraq sonymen qatar sizderde Kavkazda eń jabdyqtalǵan áskerlerdiń biri bar…

 

Ázerbaıjan Armenııa tarapynan únemi arandatýshylyqqa úırenip qalǵan. Sondyqtan bizdi Tovýz baǵytyndaǵy arandatýdan keıin birden Armenııaǵa túrli elderden, negizinen Reseı Federasııasynan 100 tonnadan astam áskerı júk ákelgeni alańdatty. Bul mundaı mılıtarızasııanyń kezdeısoq emes ekendiginiń taǵy bir faktisi, sondyqtan Ázerbaıjan daıyn boldy jáne basqa baǵyttar boıynsha arandatýdy kútti.

Búgingi tańda bizdiń armııa qarsy shabýyl nátıjesinde Armıan basyp alǵan aýyldar men strategııalyq bıiktikterdi bosatyyp jatyr. Biraq men búgin barlyq áskerı operasııalar jeti okkýpasııalanǵan aýdandardyń aýmaǵynda (tipti Taýly Qarabaqta da emes) ótetinin taǵy bir ret aıtqym keledi. Armıandar ol jerlerde eshqashan ómir súrmegen, bul terrıtorııany etnıkalyq ázerbaıjandar mekendegen, olar týǵan jerlerinen qýylǵanyn qaıtalap aıtamyn. Biz shet memlekettiń aýmaǵynda soǵysyp, kórshi respýblıkalardyń memlekettik shekarasyn buzyp jatqan joqpyz. Ázerbaıjan memleketiniń basshysy atap ótkendeı, Armenııa Respýblıkasynyń aýmaǵynda áskerı maqsattarymyz joq, biz óz elimizdiń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirgimiz keledi. Ázerbaıjan armıan halqynyń bizdiń aýmaqta ómir súrýine qarsy emes. Aıta keteıik, elimizde 40-tan astam ult ókili beıbitshilik pen kelisimde ómir súrýde. Armenııanyń burynǵy basshylary ázerbaıjandar men armıandar birge ómir súre almaıtynyn aıtqan.

– Al bul olaı emes pe?

– Árıne, joq! Bizdiń eki halyq ártúrli elderde, mysaly, Qazaqstanda qalypty ómir súrip jatyr. Biz armıandarǵa qarsy emespiz, biz Armenııanyń jáne onyń basshylyǵynyń agressıvti saıasatyn qabyldamaımyz.

– Biraq armıan tarapy «Arsah Respýblıkasy» dep atalatyn armııa soǵysyp jatyr dep málimdeıdi…

– Ázerbaıjannyń okkýpasııalanǵan terrıtorııalarynda armıan tarapy «Taýly Qarabaq respýblıkasy» dep ataıtyn zańsyz rejım qurdy. Olar zańsyz referendým ótkizip, Qarabaq ataýyn «Arsah» dep ózgertti. Bul rejım Armenııanyń jáne shetelde turatyn armıan dıasporasynyń kómegi arqasynda ómir súrýde. Olar bul zańsyz qurylymdy jasandy túrde qoldap otyr. Bul aýmaqta barlyq Ázerbaıjan eskertkishteri, qalalar, aýyldar qıratylyp jáne tutastaı alǵanda bizdiń muramyz men mádenıetimizdiń izderi osy aýmaqtan joıyldy. Biraq buǵan ýaqyt pen qarajat qajet bolsa da Ázerbaıjan munyń bárin qalpyna keltirýge májbúr bolady.

– Is júzinde Ázerbaıjan armııasy armıandyqtarmen soǵysyp jatyr ma?

– Dál solaı. Taýly Qarabaqta qarýly kúshterdi qurý jáne qoldaý úshin halyq sany jáne qarjy joq.

– Siz Sırııa sodyrlary Armenııa jaǵynda soǵysyp jatqanyn atap óttińiz. Biraq armıan jaǵy kerisinshe deıdi…

– Ázerbaıjan memleketiniń Kavkazdaǵy eń myqty armııasy bar, ol ozyq qarý-jaraq pen tehnıkamen jabdyqtalǵan. Biz birneshe jyl ishinde bul salaǵa bes mıllıard dollarǵa jýyq qarjy bóldik. Sondyqtan bizdiń elimiz qandaı da bir qoldaýdy qajet etpeıtinin túsinetin shyǵarsyz. Buǵan qosa, armıandar Sırııada soǵysyp, kúrd jumysshy partııasynyń qarýly quramynda bolǵan erikti armıan otrıadtarynyń sodyrlaryn urysta qoldanatyny týraly rastalǵan faktiler bar. Bul týraly aqparat pen faktiler jaqyn arada álemdik qoǵamdastyqqa usynylatyn bolady.

– Túrkııa Ázerbaıjandy belsendi qoldaıdy, sondyqtan ótip jatqan soǵys qımyldary aıasynda osy memlekettiń róli týraly bilgimiz keledi.

– Túrkııa Ońtústik Kavkazda teńdestirýshi ról atqarady jáne Ázerbaıjannyń strategııalyq seriktesi. Biz baýyrlas halyqtarmyz, ázerbaıjan halqynyń jalpyulttyq kóshbasshysy Geıdar Álıev aıtqandaı, biz bir ult – eki memleketpiz. Men joǵaryda aıtqanymdaı, Ázerbaıjanǵa búgin qoldaý qajet emes, túrik tarapy soǵys qımyldaryna qatyspaıdy. Bizdiń áskerimiz tolyq jasaqtalǵan, bizge bar keregi – tek Túrkııanyń ǵana emes, Qazaqstannyń da moraldyq qoldaýy. Biz baýyrlas eldermiz, bizdiń isimiz durys, bizdiki azattyq úshin soǵys azattyq. Biz basyp alý áskerı is-qımyldardy júrgizbeımiz jáne muny túsiný kerek.

– Qalaı oılaısyz, maıdandaǵy jaǵdaı odan ári qalaı damıdy?

– Eger qaqtyǵys hronologııasyn qadaǵalaıtyn bolsaq, Ázerbaıjan qaqtyǵysty áskerı sheshýdiń jaqtaýshysy emes ekenine kóz jetkizýge bolady. Máseleni áskerı jolmen sheshýge bizde kóptegen múmkindikter boldy, biraq biz soǵysty qalamadyq, biz ózimiz jaqtan da, armıan jaǵynan da ólimge qarsymyz. «Tórt kúndik soǵys» dep atalatyn 2016 jylǵy sáýirdegi oqıǵalardy eske túsirýdiń ózi jetkilikti. О́ıtkeni, Ázerbaıjan sodan keıin de taǵy da kelissózder ústeline otyrýǵa kelisti, armıan tarapyna oılanýǵa jáne bizdiń jerlerimizdi bosatýǵa taǵy bir múmkindik berdi. Armıan tarapy soǵys bolmaýǵa múddeli bolýy kerek, ol úshin olar bizdiń aýmaqtarymyzdy bosatýy kerek.

– Biraq onyń ornyna armıan tarapy jalpy jumyldyrý týraly jarııalady…

– Armenııa aýmaǵynda jumyldyrý jarııalandy, analary uldaryn bóten jerge soǵysýǵa jiberdi. Ázerbaıjan óz jerin qaıtarý úshin óz aýmaǵynda soǵys júrgizip jatqan joq. Biz armıan tarapyn qospaǵanda, Respýblıkamyzdyń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirýge ákeletin kez kelgen aralyq kelissózge daıynbyz.