"Abaı jolynyń" qysqasha mazmuny. I tom, "Shytyrmanda"

Massaget.kz portaly Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna oraı Muhtar Áýezovtiń "Abaı joly" roman-epopeıasynyń qysqasha mazmunyna doodle anımasııaly vıdeosammarı daıyndady. Vıdeojoba QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen jaryq kórip otyr.

Nazaryńyzǵa I tomdaǵy "Shytyrmanda" taraýyn usynamyz.

Shytyrmanda

Abaı Qarqaralydan qaıtqan soń atqa minip, el aralaǵan joq. Jıdebaıdaǵy aýylda shesheleriniń úıinde jatyp, kúndiz-túni kitap oqýǵa salyndy. Oǵan osy ýaqytta joldas bolǵan — Ǵabıthan. Qys bitkenshe ekeýi oqyp-bilgenderin úı ishine áńgime qyp aıtýdy ádetke aınaldyrdy. Kópshilik ásirese Abaıdyń áńgimelerin telmire tyńdaıtyn. Nemeresiniń kitapqa bergen yqylasyna Zere qatty qýanǵan. Kámshat ketkeli júdeý bop júrgen Aıǵyz da aratura Abaıdy estý úshin úlken úıge kelip turatyn. Ol kelgen keshterde Abaı áńgimesin erekshe qylyp baıandaýǵa tyrysatyn.

Kóktem bolǵanda úıdegi kitap tegis oqylyp, bar áńgime aıtylyp bitti. Ǵabıthan men Abaı endi mańaıdaǵy molda súreı, káriden, shala sopylardan biren-saran kitap tapqyzyp alysty. Ǵabıthan, tipti, Qarashoqydaǵy Kúnkeniń aýlyna baryp, eki qorjyn basy kitap ákeldi.

Biraq bul kitaptardy Abaı oqyp úlgermedi, óıtkeni ol ákesiniń shaqyrtýymen jolǵa shyǵyp ketken bolatyn.
Qunanbaı balasyn Torǵaı rýynyń Qulynshaq esimdi bedeldi adamyna arnaıy sálemmen attandyrdy. Janyna Qarabasty qosyp jiberdi.

Bul joly Abaı Qarabas atshabardy jańa qyrynan tanyǵan edi. Ol aı-aıdyń atyn, kún raıyn boljaýǵa qatysty kóp derek, ańyz biledi eken.

Qulynshaq Abaıdy bala kórgenmen, Qunanbaı jibergenin eskerip, úlken kisideı kútip aldy. Úıde Manas degen balasy bar eken. Eńgezerdeı, balýan tulǵaly jas jigit Qulynshaqtyń el arasynda "bes qasqa" dep atalyp ketken bes ulynyń biri.

Abaı ákesiniń aıtqan sózderin tolyq jetkizdi. Ol jer máselesi bolatyn. Qunanbaı toby Borsaq rýynyń jerin alyp, ony bóliske salǵanda osy mańdaǵy Betqudyq degen qonysqa Aqperdi esimdi kisi ıelik etipti. Sol aǵa sultanǵa "Men kúzdigúni pishenin shaýyp alaıyn dep em. Qulynshaq Betqudyqqa qonbasa eken" dep ótinish aıtypty. Al Qulynshaq osy jerge burynnan Borsaqpen kezek qonystanyp júr eken. Ishteı qarsy bolsa da, ol myrzanyń aıtqanyn oryndaýǵa kelisti. Sóıtti de:

"Qaıtpek kerek? Aqperdi! Aqperdi! Aqperdige Qudaı baq berdi" - dep ashy mysqylmen kúlip qoıdy. Abaı onyń sabyrly syqaǵyna qyzyǵyp: "Baq bergen emeı nemene, Borsaqtan qalǵan az jerdi, Meniki dep tap berdi deńiz" - dedi. Úı ishi balanyń bul minezine yrza bolyp, tegis kúldi.

Sodan Betqudyq áńgimesin bylaı qoıyp, Qulynshaq Abaıdan Kámshat jaıyn surady. О́ziniń estýi boıynsha, kishkentaıdyń kútimi kelisti emes ekenin de aıtty. Biraq Abaı bul taqyrypty qozǵaǵysy kelmeı áńgimeni basqa jaqqa burýǵa tyrysyp, "bes qasqa" degenniń mánin surady. "Qasqa degeni - batyr degeni" deı kele, Qulynshaq Qunanbaıǵa Borsaq pen Bókenshige qarsy áreket etkende kómekteskenin, sonda da jer olja qylmaǵanyn, soǵan ókpelep júrgenin bildirdi.

Abaı Qarashoqyǵa kelip, ákesine Qulynshaqtyń kóngenin aıtsa da, onyń ókpesin aıtqan joq. Qarabas bólek jerde aǵa sultanǵa Abaıdyń úlkendermen teń sóıleskenin, sózge ysylyp qalǵanyn jetkizdi. Osynyń erteńinde Qunanbaı balasyn taǵy jumsady. Alǵan baǵyt Súıindik aýly edi.

Bul ýaqytta óz qystaýynan aıyrylǵan Súıindikter Túıeórkesh degen jerge qonystanǵan. Qazir tamda emes, kıiz úıde otyr eken. Ol aýylǵa Abaılar el orynǵa otyra keldi. Súıindik pen báıbishesi, eki uly Asylbek pen Ádilbek — bári de qonaqtardy jyly qarsy aldy. Bul úıge ásirese ózgeshe kóktem nuryn engizgen bir jan bar. Ol Súıindiktiń qyzy - Toǵjan.

Abaı Súıindikke ákesi jibergen sálemdi birden aıtqan joq. Áńgimeni alystan bastap, úlkendershe sóılep, jer-sý ataýlary jaıynda biletinimen bólisti. Ásirese, úı ishine onyń Shyńǵys han týraly aıtyp bergen derekteri qyzyq kóringen. Sonymen qatar, bala sóz arasynda Súıindikke de suraq qoıyp otyrdy. Onyń bilgisi kelgeni Súıindik pen Qunanbaı arasynyń sýysqan tusyna baılanysty edi. Abaı el aıtyp júrgen áńgimelerdiń aqıqatyna jetý úshin, eki taraptyń da pikirin estigen durys dep esepteıtin. Súıindik balanyń suraqtaryn yńǵaısyz dep bilse de, jaýap berýden basqa amaly bolmady. Bul keshte Abaı ózi úshin kóp jańalyq ashty. Biraq onyń bar oıy daýly máselelerde emes, Toǵjanda edi. Qyzdy oılaǵan saıyn keýdesi mol sezimge tolyp, toqtaýsyz qubylyp, boıyna tońazyǵandaı bir diril paıda bolyp, Abaı tańǵa deıin kóz ilmedi. Osy ýaqytta ol "Aq etiń appaq eken atqan tańdaı" dep, alǵashqy ǵashyǵyna arnalǵan tuńǵysh jolyn da shyǵardy.

Ertesinde tańǵy shaıǵa Toǵjan kelgen joq. Abaı ákesi tapsyrǵan alyq-berik jónindegi sálemdi Súıindikke jetkizgennen keıin ketýge yńǵaılandy. Qalǵysy kelgen, biraq oǵan syltaý da, sebep te tabylmady. Úıden shyǵar ýaqytta Súıindik pen báıbishesi Zere men Uljanǵa sálem joldaı otyryp, áńgime aǵymyn Kámshatqa burdy. Olar Kámshatty aıaıtynyn, Bójeıdiń áıeli qatybas ekenin, kishkentaı qyzǵa durys kútim kórsetpeı júrgenin aıtty. Abaı bul sózderdi bir emes, eki úıden estigenin eskerip, Jıdebaıǵa bara sala sheshelerime Kámshat jaıyn jetkizemin dep uıǵardy.

Túıeórkeshten Qarashoqy arasyndaǵy jolda Abaı men Qarabasqa Erbol esimdi jas jigit jolyqty. Ol da Súıindik aýylynyń adamy eken. Barar jeri - Kólqaınar. Asa kóńildi jigit Abaımen tez til tabysyp ketti. Ekeýi ańshylyq, ańǵa salatyn qus tóńireginde birazǵa deıin áńgime aıtyp, jolaıryqqa jetkende qımaı qoshtasty.

Abaılar Qarashoqyǵa jetkende Kúnkeniń úlken úıinde mol jıyn baryn baıqady. Qarabas bul jıynnyń alys el emes, osy mańnyń óz adamdary ekenin aıtty. Abaı Kámshatty Bójeıge berýmen bári bitti, tyndy dep oılaýshy edi, onysy qate eken. Jaýlyq áli de jalǵasyp jatqan tárizdi. Ony úıge kirip, áńgime tyńdaǵanda túsindi: Qunanbaı eldi bir nársege qamdap, serttesý úshin shaqyrǵan sııaqty. Abaı ákesi sharýalaryn bitirgende oǵan Súıindik jaıynda esep berip, Jıdebaıǵa qaıtsam dep oılaǵan edi. Biraq ol oıy júzege aspady. Qunanbaı "Shesheńniń qasynan shyqpaıtyn qýyrshaq oınaıtyn qyz ba ediń?" dedi. Abaı "Bıyl qus mol eken. Jıdebaıǵa baryp qarshyǵa salaıyn dep em" - dep aqtaldy. Ákesi túsinistik tanytsa da, ony jibermeı, taǵy bir sharýa tapsyrdy.

Bul joly Abaı Bójeıge tize qosyp, jaýlyqty myqty ustap júrgen Jigitek rýynyń bedeldisi Baıdalyǵa attandy. Janynda sol Qarabas bar. Qulynshaq pen Súıindik sııaqty emes, Baıdaly bularǵa jyly shyraı bermedi. Qonaqtar otyra sala oǵan Qunanbaıdyń sálemin aıtty. Aǵa sultan byltyr ózi Qarashoqydan kóshirgen Bókenshi men Borsaqqa Jigitek jeriniń japsarynan jaılaý bergen bolatyn. Sol rette osy Baıdalynyń Qarshyǵaly, Qopa degen qonystaryna "Súıindik pen Súgirdiń aýyldary qosa qonsyn" depti. Baıdaly bul sózdi esitkende qabaǵyn qatty túıdi de únsiz otyryp, "Qup bolsyn! Ne deýshi edim" dedi. Jaqtyrmasa da ezbedi. Abaı qymyz iship bolyp, endi júrgisi kelgendeı ajar bildirgende Baıdaly ony toqtatyp, "Ákeńe sálemim bar, sony jetkiz" dep, Qunanbaıdyń sońǵy ýaqyttaǵy isterin qatty synǵa aldy. Onyń keshirimi, meıirimi joq dedi. Sóz arasynda Kóksheden shyqqan Qarataıdyń aıtqan sózderin mysal retinde keltirip, bul óziniń ǵana emes, Súıindik, Bójeılerdiń de ashýy ekenin túsindirgendeı boldy.

Abaı Baıdalynyń úıinen shyǵysymen, jol boıynda uzaq aıaldaǵysy kelmeı, Qarabasqa jarysaıyq dep, ekeýi Qarashoqyǵa jetkenshe shaýyp bardy. Qunanbaı men Maıbasar aýyl syrtyndaǵy tóbede otyr eken. Abaı olardy kóre sala, atynan túsip, ákesine jaqyndady. Qunanbaı balasynyń kóńilin birden tanydy da, "Neden shıryqtyń, balam" dep jón surady. Abaı Baıdalynyń sálemin tolyq jetkizdi. Aǵa sultan onyń sózderin alǵashynda asa salqyn tyńdaýǵa tyryssa da ashýlanǵanyn jasyra almady. Bala bir jaýap kútken. Qunanbaı sony sezip, "О́z topshylaýym boıynsha, adamnyń qaı minezi qasıetti bolsa, sol minezi mini de bolady. Adam pende ǵoı. Pendeniń joq jitigi tolǵan ba?" deıdi. Abaı bul jaýapty oń kórgenimen, kóńilindegi túıinin aıaqtata almap edi. Qunanbaı oǵan qabat-qabat shyńdaı kórindi.

Osy áńgimeden keıin Abaı Jıdebaıǵa attanyp, sheshelerine Kámshat týraly estigen áńgimelerin jetkizdi. Bul - el jaılaýǵa kóshetin qarbalas shaq edi. Shesheleri "Shyńǵys taýǵa jetkennen keıin Bójeıdiń aýlyna óziń baryp, Kámshattyń jaǵdaıyn kórip qaıtasyń. Sodan keıin ákeńmen shyndap sóılesemiz" degen baılaýǵa toqtady.

Sol ýáde boıynsha, araǵa ýaqyt salyp Abaı qasyna Ǵabıthandy ertip, Sarkól degen kóldiń basynda jatqan Bójeı aýlyna keldi. Kámshat rasymen aýyryp jatyr eken. Bójeıdiń báıbishesi men eki qyzy "Basqa bala sap-saý, jalǵyz osy bala baqyrǵa bir jaman ish aýrý tıip, tolas tappaı qoıǵany" dep ózderin aqtamaq boldy. Ǵabıthan Kámshattyń jaǵdaıyn kórip, jylap jiberdi. Abaı bir sát baýyryn qushaqtap, zar jylap, úı ishin urysyp ketýdi de oılaǵan. Biraq ol minezi Kámshat úshin paıda emes ekenin túsinip, ishi órtenip, qatty yzalanyp, báıbishe usynǵan qymyzdy ishpesten óz aýlyna attandy.

Abaı aýylǵa kele salyp, úlkenderge kórgeniniń bárin aıtty. Túsine ashý, kózine jas tolǵan Aıǵyz jylaı bastap edi, Qunanbaı ony sol qolyn kóterip tyıyp tastady. Uljan da úndemeı otyra almady. Biraq kúıeýi "Já, biriń bastap, biriń qostamaı" dep onyń da sózin toqtatty. Úı ishinde aǵa sultanǵa qatty sóılegen tek qart ana Zere boldy. Ol ashýlanyp, Qunanbaıdyń ózine zekip, júzine asa sýyq qaraǵan. Sheshesiniń ajaryn sezgen balasy jýası tústi. Aıtqan sózderin tyńdap, ózara kelisken baılaý solaı dep aqtaldy. Osy sátte áńgimege Abaı aralasyp, bul baılaýdy aıtqan adamdardy kinálady. Qunanbaı ulynyń sózine de qulaq asyp, "Men balamdy bala etsin dep berdim. Osyny qatyn-qalash, aýyl-aımaǵyna túsindire almaǵan Bójeıge syn" dep sózin aıaqtady.

Úıdegi jıynnan keıin Qunanbaı Bójeı aýlyna Jumabaıdy jiberdi. Bójeı ony sýyq qarsy alyp, "Shashyraǵan uryǵyna suraý salmaı, mazamdy almaı tek júrsin" dep qaıtaryp jiberdi. Bul jaýaptan Qunanbaı da, Abaı da qatty túńilgen edi. Arada az kún ótken soń Bójeı aýlynan jaman habar keldi. Kámshat ólipti. Jáne tańerteń ólgen balany, sol kúni tús aýa qoıyp ta bitiripti. Habardy Qunanbaı aýly bir qoıshydan estigen. Endi úı ishi tegis Bójeıdiń bul minezine asa qatty renjidi.

Renishti jetkizip Bójeı aýlyna endi Yzǵutty men Jaqyp degen kisiler bardy. Bójeı jalǵyz emes, janynda Baıdaly men Túsip bar, úsheýi birigip otyryp "Qunanbaı synyqqa syltaý izdemesin. Qarshadaı qyz óldi dep as beremiz be?" dep jaýap qaıtardy. Bul aldaǵy jazdy ne qylsa da úlken ylańnyń, zor báleniń jazy etýge aınalǵan sózder edi. Yzǵutty men Jaqyp jónelisimen Bójeıler ózderine qaraǵan bar aǵaıyndy batalasýǵa shaqyrady. Qunanbaı da óz tobyn daıyndaýǵa kirisedi.

Biraq el jaılaýǵa jetkende taǵy bir jaman habar keldi. Bójeı qaıtys bolypty. Bul habardy estigende Qunanbaıdyń júzi surlanyp, ańtarylyp qaldy. Zere zor kúıinishpen kúrsinip, kesek-kesek jas yrshytty. Abaıdyń eki ókpesi aýzyna tyǵylǵandaı bop, tynysy bitip, júregi qatty soǵyp ketti.

Ádette qanshalyq araz bolsa da "torqaly toı, topyraqty ólim" degenge kelgende arazdyq umytyla turatyn. Sony esepke alyp Yrǵyzbaı aýyldary arnaıy habarshynyń kelgenin kútken. Janazaǵa dep saba, soıys, úı qamdap, óz jolymen barýdyń jaıyn da oılastyryp qoıǵan. Biraq eshkim kelmedi. Bul jaıtqa Zere men Uljan asa daǵdarsa, Qunanbaı qatty qınalyp, aqyr aıaǵy yzaǵa ketti. "О́lige shara joq. Al osynyń istep otyrǵan Baısal men Baıdalyda kiná kóp" dep oılady ol. Rasynda, Bójeı qaıtqan kúni habardy kimge berip, kimge bermeýdi Baıdaly ózi ataǵan. Sol rette Qunanbaı aýyldaryn qatardan ádeıi shyǵaryp tastaǵan-dy.

Aǵaıyny Bójeıdiń óz úıine salmaq túsirgen joq. Qajet shyǵynnyń bárin kóterdi. Súıegin jaılaýǵa emes, qystaýynyń ústine aparyp, Toqpambetke qoıdy. Onyń janazasyn shyǵarýǵa qalyń Tobyqtynyń ǵana emes, kórshiles Kereı, Mataıdyń, tipti, sonaý Qarqaralydaǵy Shor men Boshannyń da adamdary keldi. Bójeıdeı jurt joqtaǵan janǵa topyraq salmaı qalǵan jalǵyz Qunanbaı aınalasy boldy.

Aqparat derekkózi: https://massaget.kz/layfstayl/debiet/abay_jolyi/63096/