Ábil Erkin: «Alash» basshylary úshin basty maqsat – avtonomııa egemendigin bekitý boldy

Qazaqstannyń konstıtýsııalyq evalıýsııasy 4 kezeńnen turady. Olardyń árqaısysy kelesi kezeńderge negiz bolady. Bul týraly «Aq jol» demokratııalyq partııasy «Alash» ınstıtýtymen birge uıymdastyrǵan «Qazaq Respýblıkasynyń 100 jyldyǵy jáne onyń qurylýyna «Alash» qaıratkerleriniń úlesi» taqyrybynda ótken onlaın konferensııada aıtyldy.

«Qazaq Keńestik avtonomııasynyń 100 jyldyq mereıtoıy qazaq qoǵamynyń tarıhı jadyndaǵy birqatar máseleni ashyp otyr. Bul sońǵy jyldary bolyp jatqan qoǵamdyq-saıası prosesterge de, qazirgi Qazaqstandaǵy tarıh ǵylymynyń jaǵdaıyna da baılanysty. Qazaqstan aýmaǵynda ulttyq avtonomııa qurýdyń barlyq aspektilerin jáne osy prosestegi ártúrli saıası kúshterdiń rólin jan-jaqty qarastyratyn qyzyqty zertteýler bar. Bul – K.Núrpeıisov, M.Qoıgeldıevten bastap búgingi vırtýaldy aýdıtorııada jınalyp otyrǵan ǵalymdardyń eńbekteri», - deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Ábil Erkin.

Ol osy baǵyttaǵy zertteýlerdiń teorııalyq jáne ádistemelik negizin qalyptastyrý qajet ekenin aıtty.

«Sońǵy kezde Reseıdiń ǵylymı ádebıetinde qazaqtyń qoǵamdyq qatynastyq damý deńgeıine kúmánmen qaraıtyn maqalalar paıda bola bastady. Bular qazaq dalasyndaǵy HH ǵasyrdyń basyndaǵy barlyq saıası oqıǵalardy rýaralyq kúres retinde sıpattaıdy. Bul avtorlar qazaqtarǵa qatysty burynnan umytylǵan «kırgız» jáne «kırgız-kaısak» degen etnonımderdi qaıta jańǵyrta bastady. Árıne, qazaq dalasyndaǵy ishki saıası qatynastardyń rýaralyq sıpattaryn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, biraq rý-taıpalyq kúrestiń kúsheıýi kóp jaǵdaıda Reseı otarshyldyq saıasatynyń nátıjesi boldy. Qazaq elıtasy jetkilikti túrde jańaryp, zamanaýı qoǵam qurýǵa umtylǵanyna kúmán joq», - deıdi ol.

Onyń aıtýynsha, 1920 jyly Qazaq Keńestik avtonomııasynyń jarııalanýy 1917 jyly «Alash» avtonomııasynyń jarııalaýdan bastaǵan Qazaqsatnnyń konstıtýsııalyq evolıýsııasynyń qadamy retinde qarastyrý kerek.

«Bizdiń túsinigimizde, Qazaqstannyń konstıtýsııalyq evalıýsııasy 4 kezeńnen turady. Olardyń árqaısysy kelesi kezeńderge negiz bolady. Birinshi kezeń – 1917 jyly «Alash» avtonomııasynyń jarııalanýy. Ekinshi kezeń – 1920 jyly Reseı Federasııasynyń quramynda Qazaq avtonomııasynyń jarııalanýy. Úshinshi kezeń – 1936 jyly qazaqstan egemendi memleket mártebesin jáne odaqtan shyǵý quqyǵyn alǵany. Tórtinshi kezeń – Qazaq Sosıalıstik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly 1990 jyly deklorasııaǵa dep bekitilgen resmı quqyqtardy paıdalaný nátıjesinde qazaqstannyń táýelsizdigin jarııalaý múmkindigi paıda bolǵan. Bolshevıkter men «Alashtyń» 1918-1920 jyldardaǵy odaǵy – eki jaqtyń májbúr bolǵan odaǵy ekenine kúmán joq. Bul eki taraptyp ymyraǵa kelý saıasaty. Lenın jáne bolshevıkterdiń qazaq avtonomııasyn qalyptastyrý jáne onyń shekarasyn belgileý úderisindegi rólin asyra baǵalaýǵa da, asyra tómendetýge de bolmaıdy. «Alash» basshylary úshin basty maqsat – avtonomııa egemendigin jáne onyń shekaralaryn zańdy túrde bekitý boldy. «Alash» zııalylary osy jolda ómirlerin de qurban etti», - deıdi ol.