Ermek Tursynov: Altynbek Sársenbaev qolqalap qoımaǵan soń, elge qaıta oraldym

Belgili rejısser, Qazaqstan Kınematografıster Odaǵynyń tóraǵasy Ermek Tursynov facebook paraqshasynda "PREZIDENTPEN KELISETIN MÁSELEM QAISY?" dep atalatyn jazbalar serııasyn jarııalaýdy bastaǵan. Ol jerde qazaq kınoındýstrııasy, mádenıet, óner salaryndaǵy keleńsizdikter men qıǵashtyqtar týraly oılaryn aıtqan. Jazbanyń úshinshi bólimniń tolyq nusqasy tómende usynylyp otyr.

PREZIDENTPEN KELISETIN MÁSELEM QAISY?

III - bólim

Basqasha bolýy múmkin be edi? Qaıdam. Onsyz da is barysy aıdan anyq bolatyn. Dálme-dál.

Maǵan áldeneni ásireleý, bireýge jala jabý, ony ǵaıbattaý, sosyn aty-jónsiz nıktiń artynda jasyrynyp otyrý tipti de qajet emes. Nemese osy materıaldardy áldebir telegram-arna sekildi «jýyndy tógetin shuńqyrǵa» qotara salý da kerek emes. Qarsy shyǵatyndardyń sany eselep artatynyn bile tura osylaı ashyq alańǵa shyqtym. Sebebi, mundaǵy aıtqanymnyń bári – shyndyq. Al shyndyqty aıtýdyń esh qıyndyǵy joq. Men eshqandaı múdde kózdemeımin. Laýazymǵa ıe emespin, mansapqa umtylmaımyn, jaǵdaıyna alańdaıtyndaı qart ata-anam endi joq, balalarym memlekettik qyzmette emes, maǵan saıası upaı jınaý túkke de kerek emes, jasyryn da, ashyq ta bıznesim joq, eshqandaı partııanyń da, qarjylyq toptyń da múshesi emespin... Qysqasy, jasyratyn da túgim joq, jasyrynatyn da jónim joq. Sondyqtan shyndyqty ashyp aıtýǵa tolyq múmkindigim bar.

Búgingi aıtpaǵym: «Qazaqfılm» prezıdenti Arman Ásenov pen ulttyq kınostýdııanyń basqarýshy dırektory Qanat Tórebaıǵa ne istedi?

Mádenıet mınıstrimen aramyzda janjal týyndaǵan soń, Aqtoty Rahmetollaqyzy «Qazaqfılmdi» «jaý» sanaıtynyn ashyq aıtty. Eger stýdııa – jaý bolsa, onymen birlese jumys isteý týraly sóz bolýy da múmkin emes. Sol sebepti qandaı ıdeıany da mınıstrlik túp-tamyrymen joıyp otyrdy, kez kelgen bastamaǵa qarsy shyǵa berdi, buǵan qosa A.T.Ásenovti kınostýdııa prezıdenti qyzmetinen alyp tastaýǵa baryn saldy. Aqyrynda aldamshy jolmen jaqynda ol maqsatyna jetti de.

9 maýsym kúni Arman Ásenovti kınostýdııanyń basqarýshy dırektory Qanat Tórebaımen birge taǵy da shuǵyl elordaǵa shaqyrtty. Ekeýine de A.R.Raıymqulova mınıstrliktiń jaýapty hatshysy B.Temirbolat pen vıse-mınıstr N.Dáýeshovtiń kózinshe eki aryz jazýdy úzildi-kesildi talap etken. Biri – jumystan shyǵý týraly, ekinshisi – jańadan taǵaıyndaý týraly. Mınıstr kınostýdııanyń eki basshysyn da Prezıdent ákimshiligimen bári kelisilgenine jáne jumysqa dereý kirisý qajet ekenine sendirgen. Sóıtip, A.Ásenov pen Q.Tórebaı aryzdaryn jazyp, mınıstrdiń ýádesine tolyq sengen kúıi qaıta ushyp ketken.

Arada biraz ýaqyt ótti. Shilde aıy týdy. Mınıstrlikten Almatyǵa áli eshkim aıaq basqan joq. Nátıjesinde kınostýdııa jumysy toqtap qaldy. Adamdar ne jalaqysyn ala almaı, ne demalysqa shyǵa almaı júr. Kınostýdııa tipti kommýnaldy shyǵyndardy da óteı almaı otyr: sýdy toqtatyp tastaǵan, qyzmetkerlerdi úılerine jibergen. Ujymnyń «endi ne bolady?» degen suraǵyna eshkim jaýap bere alar emes. A.Ásenov te, Q.Tórebaı da birneshe ret mınıstrlikke habarlasyp, jaǵdaıdy túsindirýin suraǵan. Naqty jaýap áli berilgen joq. Ol ol ma, bulardyń ornyna jańa adamdar taǵaıyndamaq eken degen ázirge naqtylanbaǵan aqparat shyqty...

Buǵan alyp-qosar sózim joq. Tek qarapaıym etıkalyq normalardyń sheginen shyqqan jaǵdaı ekenin ǵana aıtqym keledi. Mundaı ádisterdi usaq alaıaqtardyń tilinde qazir «san soqtyrý» nemese «laqtyryp ketý» dep ataıdy. Mundaı ispen joǵarǵy memlekettik bılik ókiliniń – Mádenıet mınıstriniń ózi aınalysyp júrgeni yńǵaısyz, árıne. Basqasy – úırenshikti jaıt qoı...

Osy aıtylǵandarǵa qosarym ne?

Bilesizder me, shyǵarmashylyq orta qashanda daý-damaısyz bolmaıdy. Biraq buryn, zamannyń túzý kezinde, urys-keristiń ózi basqasha – shyǵarmashylyq sıpatta edi. Jurt fılmderge, ıdeıalarǵa, jumystyń túrli tásilderine, mindet pen stıldi túsinýdiń ár alýandyǵyna oraı daýlasatyn. Aıtysatyn, ursysatyn, renjisetin...

Búginde egesimiz ózgeshe sıpat aldy. Oǵan «irip-shirigen» degen sıpattama meılinshe dál kelse kerek. Osynyń bárinen óz basym, jumsartyp aıtqanda, qorlanamyn. Dramatýrgııadan dáris bergen Ustazym, eshqashan esimnen shyqpas ValerSemenych Frıd aıtqandaı, ózimdi únemi «ylǵaldy yńǵaısyz halde» júrgendeı sezinemin. Únemi sýǵa shaıynǵyń kelip turady... Munyń bári – bazardaǵy baj-buj deńgeıindegi topas tartystar, túkke turǵysyz bireýler meni de soǵan qalaıda aralastyrmaq. Sonyń bárine zaıa ketken júıke-aı. Túptep kelgende, ýaqyt-aı qor bolǵan. Ony qaıtara almaısyń ǵoı...

Endi oılanyp otyrmyn: osynyń bárine meniń aralasa bergenim jón be? Maǵan munyń ne keregi bar? Ekinshi jaǵynan, mundaı bylyqty syrttaı baqylap, qur qarap turýǵa da bolmaıdy. Júrek syzdaıdy. Stýdııa úshin de, jastar úshin de, jalpy is úshin de. Sosyn jad degen bar emes pe? «Al Sháken she, Sultan, Májıt, Abdolla she?» dep oılanasyń... Osy bir eshkimge qajeti joq baqytsyz stýdııada talaı ter tókken, óner týdyrǵan júzdegen, myńdaǵan tanymal emes, tipti múlde belgisiz eńbekqor adamdar she? Solardyń bárin de ysyra salý kerek pe?

Biraq men ne isteı alamyn? El prezıdenti emespin ǵoı. Tipti, qazir túsingenim boıynsha, prezıdenttiń de qolynan bári kele bermeıtin sııaqty. Oryndaýshy deńgeıindegi kemirgishter qaıdan bolsyn tabylady. Kimdi «tyqpalaý» kerek, kimdi súıreleý kerek, ári qaraı qaı jolmen júrgen durys – bárin solar sheshedi. Mine, qazir de ári-sári haldemiz. Aldymyzda eki-aq jol tur. Ne kertartpalyqtyń, urlyqtyń, nadandyqtyń jáne beısharalyqtyń ıirimine osylaı bata beremiz, ne qalaıda ulttyq kınony qutqarýǵa tyrysýymyz kerek. Bárimizdiń ortaq mádenıetimizdiń ajyramas bóligi – osy kıno.

Men úshin bir nárse anyq: qazir bul – baıaǵy men dúnıege kelgen, men er jetken el emes. Men sheksiz súıetin el emes. Maǵan bárin bergen el emes. Bul – endi qalaıda basqa keńistik. Tipti munyń ne ekenin anyqtap aıtý da qıyn. Bul – álem kartasyndaǵy áldebir geografııalyq núkte. Isi bulyńǵyr, sózi taıǵanaq arsyzdar men jylpostardyń ǵana ómir súrýine qolaıly túsiniksiz bir aımaq. Bıik minberlerden ádemi málimdemeler aıtylyp jatady, keıde solarǵa sengiń de keledi. Biraq...

Biraq sený úshin de bir negiz kerek qoı. Eger munda mádenıettiń jurnaǵy da qalmasa, qaıdan negiz bolsyn. Eshqandaı negiz joq. Osy mańyzdy mindetti oryndaý senip tapsyrylǵan adamdar sol isin durystap atqarmady. Olardyń atqara alýy da múmkin emes-ti. Olar tyrysyp ta áýre bolǵan joq...

Qaıbir jylǵy Jańaózen, keshegi Qordaı, Arys, Qaraǵandy, Malovodnoe degender, maıdannyń alǵy shebinen jetken aqpardaı seziletin bizdegi jańalyqtardyń kúndelikti legi – osynyń bári eldegi mádenıet saıasatynyń orasholaq júrgizilýiniń saldary dep oılaımyn.

Qaıtalap aıtaıyn: sizdiń mádenıet dep júrgenińiz – mádenıet emes. Mańdaıshalardy aǵylshynsha jazý órkenıetke jettik degendi bildirmeıdi. О́mir súrýdiń jańa stıli sanala bastaǵan ózgerister, kóshelerde órip júrgen sheteldik mashınalar, syrttan ákep ústimizge japsyryp alǵan kıimimiz, jastarymyzdyń sanasyn ýlap jatqan sándi-mis ánder, jat úlgilerdiń qorash kóshirmesi ǵana ekeni aıdan anyq áýensymaqtar... jáne osylarmen qatar – jasóspirimder arasyndaǵy sýısıdten kósh bastap turǵanymyz, dendegen jemqorlyq, kredıt ınesine táýeldi bop úlgergen halyq, jappaı tártipsizdik...

Sebebi – mádenıet salasyndaǵy memleket saıasatynyń strategııasy joq. Qoǵam taptar men áleýmettik toptarǵa, kastalar men statýstarǵa bólinip, bólshektenip ketti. Olardy ne biriktire alady? Tek mádenıet qana. Munymen kim aınalysýy kerek? Aqylǵa salsaq – mádenıet qaıratkerleri. Olar qoǵamnyń moraldyq, tipti psıhıkalyq turǵydan da saý bolýyna jaýapty. Qazir adamnyń ishki emosııalyq vakýýmy ne bolsa sonymen toltyrylýda. Kisi ózin ortaq dúnıeniń bólshegimin dep sezinbeıdi. Sol sebepti de ol ozbyr, menmen, kekshil bolyp bara jatyr. О́zgeniń ómiri túgil, ol óz tirshiligine de oı júgirtpeıdi. Oǵan zań joq. Sondyqtan da – sýısıd kóp. Sondyqtan da – atys-shabys kóp. Sondyqtan da – shetke ketý kóp. Sondyqtan da – jemqorlyq pen urlyq kóp. Osy bir ózin japandaǵy jalǵyzdaı sezinetin jany jaraly sorlyny óz vakýýmynda ońasha qaldyrmaý kerek. Ony emosııaǵa toly qolaıly ortaǵa engizgen abzal.

Al mádenıetti qazir nemenege aınaldyryp jiberdi? О́ner men ádebıetti she? Saýyq-saıranǵa aınaldyrdy. Saýyq-saırandy surqaı suryqsyzdyqpen «býdandastyryp» edi, aqyrynda odan yrjyń-tyrjyń týdy. Biraq bul – bosteki kúlki, qur yrjaqaı. Esh máni joq. Al bosteki kúlkiden soń qashanda adamnyń ishi bosap, qur keýek bop qalady, kúızeliske túsedi. Al tabıǵatta bos turatyn jer bolmaıdy. Adam tabıǵaty da solaı. Bos jerge lastyq, óreskel ospadarlyq úıir keledi.

...Munyń bári osy eldegi mádenıet pen ıdeologııaǵa jaýap beretin jaýapty adamdardyń únsiz kelisiminiń arqasynda boldy jáne bolyp ta jatyr. Bizdiń ıdeologtar mádenıet týraly, ımıdj qalyptastyrý týraly aıtsa, tek bir-aq nárseni – eldiń shynaıy mazmundy beınesin emes, jarnamalyq kelbetin jasaýdy ǵana oılap otyrǵany. Meıli, mundaı pikirimmen azshylyqta bolaıyn, tipti jalǵyz qalaıyn – biraq men shynynda da osylaı oılaımyn.

Barym osy.

Endi ne bolady?

Men kimge júginerimdi de bilmeımin. Osy eldiń mádenıetine jaýap beretin adamnyń bárimen sóılesip shyqtym. Eshteńe ózgermeıtinine de kózim jetti. Qalǵany tek Alla ǵana, biraq zarym oǵan da jetpeı qala ma dep qorqamyn.

Meniń jadymda qalǵan el men sol elde naǵyz mádenıetti qalyptastyrǵan adamdardyń – báriniń derlik bu dúnıede joq ekenin moıyndamasqa lajym joq. Olardyń ornyna basqalar – aıǵaı-shýy kóp, ózimshil, aılaker, bilimi shamaly, biraq arsyz, ozbyr jáne ózine tym senimdi bireýler keldi. Olardyń «mádenı jasaǵyna» syrttaı qarap tursań, saıqymazaǵy bar, saýyqqoıy bar, baýkespe ury-qarysy bar, shynjyrlanǵan aıýy bar syǵan tobyryn kórgendeı bolasyń. Olardy kórgen saıyn, ótkendi qatty saǵynamyn. Sol dáýirdi nemese zamandy emes, joq, sol ýaqytta ómir súrgen tulǵalardy ańsaımyn. Biraq ýaqytty keri aınaldyra almaımyn, óıtkeni, ol – ótken shaq. О́zim sol shaqqa qaıtyp bara almaımyn, eń ókinishtisi – ol jaqtan ózim biletin aıaýly jandardy beri qaıtara da almaımyn. Tipti bir bóligin bolsa da – Jantórındi, Noǵaıbaevty, Bókeevany, Toqpanovty, Sultanbaevty... Tilendıevti, Baǵlanovany, Jubanovty... Sımashkony, Bókeıdi, Ábdirashevti, Kekilbaevty, Muhamedjanovty, Sanbaevty, Belgerdi... Sanap taýysa almaspyn, sirá?!

Kezinde men osynda turatyn adamdardyń elimizdi naǵyz laıyqty derjavaǵa aınaldyrýǵa nıeti de, qabileti de joqtyǵyna renjip, AQSh-qa ketip qalǵan edim. Keıin jańa Qazaqstan jasamaq bolǵan marqum dosym Altynbek (A.Sársenbaev – burynǵy mádenıet mınıstri) qolqalap qoımaǵan soń, elge qaıta oraldym. Kele sala jumysqa belsene kiristim: fılm túsirdim, kitap jazdym, pýblısıstıkamen aınalystym, eldi araladym, dáris oqydym, adamdarǵa kómektestim...

Endi aınalama qaraımyn da, «qaıta oralǵanym jón boldy ma osy?» degen oıǵa berilemin. Talpynystaryma tatydy ma? Jańa Qazaqstan túgil, burynǵy Qazaqstan sıpatynan da aırylyp bitken qazirgi qalpymyzǵa qarap otyrǵanda, bul oılar qabyrǵamdy qaıystyrady. Kezinde jaǵdaı meni elden yǵystyryp shyǵardy, biraq men oǵan kóndige aldym. Al qazir Otanym birtindep menen alshaqtap bara jatqanda, kesek-kesegimen menen bólinip bara jatqanda, júregim aınıdy. Qapalanamyn. Úreılenemin. Keleshekke alańdaımyn. Mundaı sátterde ómirimizge beı-jaı qaraı almaıtyn kimderdiń bar ekenin oısha tize jónelemin. Shyndyqqa senetin jáne ol úshin kúrese alatyndardy esepteı bastaımyn.

О́kinishtisi, olar az qaldy. О́te az…

Taǵy oqyńyz!

♦ "Jalaqysy – aıyna 6 mln 300 myń teńge". Ermek Tursynov kınematografıster "daýyn" túsindirdi

♦ Tursynovqa jaýap: 2 mlrd teńge alyp, el aýzynda júretin fılm túsire almaǵanyńyzǵa ne aıtasyz?"

♦ Ermek Tursynov: Mádenıetke aqsha jetkilikti bólinip kelipti