"Ol kisi basynda demokrat boldy". Nazarbaev bıligine beriler baǵa qandaı?

Qazaqstannyń eks-prezıdenti, bıliktegi NurOtan partııasynyń jáne Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy Nursultan Nazarbaev búgin 80 jasqa toldy. Eldi 30 jylǵa jýyq ýaqyt basqarǵan tuńǵysh prezıdent týraly qoǵamda pikir árqıly. Qamshy tilshisi jýrnalıst, tarıhshy, qoǵam qaıratkerlerinen tuńǵysh prezıdenttiń bıligine beriler tarıhı baǵa týraly surap, pikirlerin bildi.

Seıtqazy Mataev, jýrnalıst, Nazarbaevtyń 1991-1993 jyldardaǵy baspasóz hatshysy: Nazarbaevty janynda júrgender maqtap, "siz myqtysyz, siz jaqsysyz" dep aqıqattan alshaqtata berdi

Ol kisi (Nazarbaev – red.) basynda demokrat boldy. 1996 jylǵy prezıdent saılaýyna barý da josparlanyp otyrǵan. Tipti Túrkmenbasshy Saparmurat Nııazov 1994 jyly referendýmmen ókilettiligin uzartqanda Nazarbaev "munysy nesi" degendeı kúle qaraǵan. Alaıda onyń janynda júrgen adamdar, sheteldik, reseılik polıttehnologtar ony saılaýǵa barmaýǵa, referendým arqyly ókilettiligin uzartýǵa kóndirdi. 1995 jylǵy referendýmnan keıin onyń baǵyty ózgerip, bılikte otyrýǵa áreket jasaı bastady. Eki merzimmen shektelmeı, birinen keıin biri merziminen buryn ótken saılaý arqyly prezıdenttik oryntaǵyn soza tústi.

1996 jyly meni qaıtadan qyzmetke shaqyrǵan. Men ol kisimen kelispeıtin tustarymdy aıtyp, bas tarttym. Elde bir adamnyń pikirinen basqa da pikir bolýy kerek ekenin jetkizgenimde aıtqanymdy unatpaı qaldy. 90 jyldardaǵy qıyn-qystaý kezde Nazarbaevtaı adam kerek bolǵan da shyǵar. Biraq onyń bılikte qalýy tym sozylyp ketti.

Hangeldi Ábjanov, tarıhshy, professor: Nazarbaev bılikte 2000 jylǵa deıin otyryp, sonymen toqtaýy kerek edi

Táýelsiz eldiń tuńǵysh prezıdenti bolý – ekiniń biriniń mańdaıyna jazylmaǵan. Bul – ári baqyt, ári úlken jaýapkershilik. Qazaqstan Nazarbaev basshylyǵynda bolǵan 30 jylda turaqty, shaıqalýy, tógilýi joq syn jolynan ótti. Muny bir ǵana adamnyń eńbegi demeımin. Jalǵyz aǵash orman bola almaıtynyndaı, bir adam búkil halyqtyń mıssııasyn atqara almaıdy. Qaıta bul jerde másele bizdiń halyqtyń sabyrlyǵy, basshyǵa qulaq qoıatyny, jaqsylyqtan úlken úmit kútetini kóp ról oınady. Tarıhta tulǵanyń róli degen bar, halyqtyń róli degen bar. Bul ekijaqty prosess. Bular birin-biri tolyqtyrady. Máselen, astana halyqtyń jumylýymen, halyqtyń qolymen salyndy. Al oǵan tulǵanyń bastamashyldyǵy, aqyldyǵy sebep boldy.

Nazarbaevtyń artyqshylyǵy – Qazaqstandaǵy halyqtardyń negizgi bóliginiń deniniń qasıetin boıyna sińirýi, ereksheligin bilýi. Ol ártúrli órkenıettiń, mádenıettiń qundylyqtaryn boıyna jınaı alǵan adam. Al ony aqylmen, sabyrmen ustaǵanda osyndaı ádemi nátıje berdi.

Alaıda 30 jyldyq merzim kem-ketiksiz ótti deýden aýlaqpyn. Bir adam qansha jerden aqyldy, qansha jerden ǵulama bolsa da, qoǵam aldynda turǵan mindetti sheshe almaıdy. Ol ózine tıesilini mejeli jerge deıin apara alsa, sonyń ózi – olja.

Nursultan Ábishulynyń tusynda memlekettik til mártebesin kótere almadyq. Qazaq tilin bilmeı-aq ákim, mınıstr, general bolyp júrgender kóp. Bul  – nonsens qoı. Birde-bir elde basqa tilmen bastyq bola almaısyń.

Nurekeń sondaı-aq 30 jylda jemqorlyqty jeńe almady. Bul da bizdiń bir qasiretimiz.

"Qazaqstan – halyqtar dostyǵynyń labaratorııasy" dep jatamyz, biraq Qazaqstanda ıdeologııa túzilmedi. Qazaqstan ıdeologııasy degen bas-aıaǵy jınaqtalǵan tanymal, ózimizge de, ózgege de ortaq qundylyq qalyptaspady. Qazaqstan 99 eldiń mýzykasyn tyńdaıtyn, 99 eldiń gazet-jýrnalyn oqıtyn, keıde ózinikin ysyryp qoıatyn, basqaǵa basymdyq beretin el bolyp shyqty. Bul da adamdy qýanta qoımaıdy.

Sońǵy kezderi emosııaǵa berilgennen be, álde bálkim sharshaǵandyqtan "eki sıyr alyp, otbasyńdy baq", "bala tabarda bizben aqyldasyp pa ediń" degen sııaqty basy artyq sózder aıtyp qoıatyn bolyp júr. Bul endi Elbasy aıtatyn sóz emes.

Onyń ústine derbes bılikke ıe adamdy kópshilik qol shapalaqtap, maqtaı beretini bar. Adam bılikte kóp otyrǵan saıyn onyń keri jaǵy da bolady.

Beıbit Qoıshybaı, tarıhshy: Nazarbaevtyń úlken qateligi – tarıhı sheshim qabyldaı almaýy

Keńes odaǵy ydyraǵan ýaqytta aldymyzda tańdaý turdy. Sol kezde biz ǵana emes, Orta Azııadaǵy bes memleket ult múddesine jaýap beretin joldy tańdaýy kerek edi. Olar olaı isteýdiń ornyna TMD-ǵa ótip, qaıtadan bastaryn qamytqa tyqty.

Odaqtaǵy jetekshi el Reseı kórip otyrǵanymyzdaı oıyna kelgendi istep keledi, soǵys ashqysy kelse, asha salady, bir memlekettiń jerin basyp alǵysy kelse, ol úshin ony da isteý qıyn emes.

Olar sol sátte ózara birigip, odaqtas túrki elderiniń berik, derbes odaqtastyǵyn qurǵanda, odan keıin baryp slavıan elderimen qarym-qatynas jasaǵanda áldeqaıda teń dárejeli bolar edi. 1990 jyldary ol múmkin bolatyn. Báriniń múmkindigi, damý deńgeıleri shamalas tuǵyn. Osy 80 jyldyq úlken toı qarsańynda osyndaı máselelerdi qaıta qarap, kem-ketik tustardy túzetýge jumys jasalǵany jón edi. Kremldiń ımperııashyl pıǵylyn kórip otyrmyz. Sondyqtan Orta Azııa elderi yqpaldasyp, seriktesip ulttyq máselelerin qorǵasa, Reseıge tótep berip, ózderin qorǵaı alar edi.

Marat Toqashbaev, pýblısıst-jazýshy: Nazarbaevtyń bıliktegi alǵashqy 4-5 jyly ǵana halyqqa tıimdi boldy

О́z basymnyń Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa degen senimim men qurmetim sheksiz bolatyn. Ol kisini únemi Túrkııany jańa arnaǵa burǵan, jańa bıikke kótergen Atatúrik sııaqty "qazaqtyń ákesi bolady", "qazaqtyń atasy bolady" dep kútetinbiz. Alaıda onyń bıliktegi alǵashqy 4-5 jyly ǵana halyqqa tıimdi boldy. Jalaqy, zeınetaqy berilmegen qıyn kezde úkimettiń jumysyn sol máselelerdi sheshýge jumyldyra bildi.

Qazaqstandy halyqaralyq deńgeıde tynytýǵa atsalysýy, Semeı polıgonyn jabýy, Qazaqstannyń qolyndaǵy ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartýy sııaqty nárseler memleket basshysy retindegi moınyna alǵan sharýalar bolatyn. Sonyń ishinde Qazaqstan ıadrolyq qarýdy bermegeni durys bolar edi. "Biz ıadrolyq qarýdy bermeıik" dep talaı jazdyq, aıttyq. Eger bizdiń qolymyzda ıadrolyq qarý bolǵanda kóp memleketter, Reseıdiń ózi bizben sanasyp áreket etýge májbúr bolar edi.

Al búginde elimiz engen kedendik, ekonomıkalyq odaqtardan Qazaqstanǵa kelgen pálendeı paıda bolǵan joq. Azamattarmyz shetelden kólik alǵysy kelse, óte sapaly, jaqsy germanııalyq, japondyq kólikterdi emes, Reseıdiń sapasyz, eki-úsh jyl aıdaǵannan keıin synyp qalatyn kólikterine táýeldi bolyp qaldy. Halyq áli kúnge deıin osydan 20, 30 jyl buryn shyqqan kólikterdi aıdaýǵa májbúr. Bul eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń kórsetkishi ǵoı.

Qazaqstan konstıtýsııada kórsetilgendeı demokratııalyq elge aınala almady. Qazaqstan avtorıtarlyq jolǵa túsip ketti.

Shynaıy konstıtýsııalyq jolmen alyp qaraǵanda Nursultan Nazarbaevtyń qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy bolyp otyrǵanynyń ózi legıtımdi emes. О́ıtkeni jańa prezıdent saılanǵan kezde barlyq qurylymdar oǵan ant berýge tıis. Bizde olaı bolmady. Nazarbaev, barlyq kúsh qurylymdary Toqaevqa ant bergen joq. Bul eldegi avtorıtarlyq júıeniń ary qaraı ómir súrýine qyzmet etip jatyr.

Menińshe, osy 80 jyldyqta Nazarbaevty maqtaý, madaqtaý ǵana emes, onyń barlyq qyzmetin saralaýǵa, baǵalaýǵa arnalǵan komıssııa qurýǵa bolady. Sol arqyly onyń shynaıy baǵasyn berý qajet. Máselen, 90 jyldary eldiń aýyl sharýashylyǵy tikeleı Nazarbaevtyń nusqaýymen qıratylǵanyna kýámin. Biz bul salada sol 1990 jylǵy deńgeıge jete almaı kele jatyrmyz. 1990 jyly Qazaqstanda 36 mln qoı bolsa, qazir 18 mln ǵana. El arasynda kóptegen jer ýchaskeleriniń sheteldikterge zańsyz satylyp, jalǵa berilip ketkeni týraly nebir derekter aıtylady. Sondyqtan Qazaqstan Úkimetiniń sońǵy 30 jyldaǵy jumysyna krımınaldyq turǵydan da tekserý júrgizý kerek dep esepteımin.