20 Maýsym, 2020 Tarıh О́zgertý

Baýyrjan Omaruly: Qara shaldyń qamshysy

Qamaly joq almaǵan, Qalasy joq barmaǵan. Qalamynan eshnárse, Qaltarysta qalmaǵan. (Taqyryptyń tuzdyǵy)

Alashtanýshy ǵalym Dıhan Qamzabekuly

Jas kezinen ǵylymı ortaǵa keń tanylǵan Dıhan Qamzabekulynyń zertteýshiligi men qalamgerligi qatar óristedi. Bilimi tereń, tapqan-taıanǵany jetkilikti ekenine qaramastan, sol jıǵan-tergenin qaǵaz betine túsirýge kelgende qalamy mújilip turatyn ǵalymdar bolady. Bizdiń keıipkerimizge bul jaǵynan min taǵa almaısyń. Qorǵasyn áriptiń ýyn jutqan kánigi baspasóz ókilderinen qalamgerligi de, jedeldigi de kem túspeıdi. Oıyndaǵysyn taǵylymdy etip aıta biledi, tartymdy etip jaza biledi. Bala kezindegi armany – jýrnalıstıkadan báribir qashyp qutylmady. Aldymen Alash baspasóziniń tarıhyn túgeldeýge den qoıdy. Ǵylymı jumysynan qol úzbeı, óz tusynda qazaq órkenıetindegi aıryqsha qubylys bolǵan Jarylqap Beısenbaıuly basqarǵan «Ana tili» gazetinde qyzmet istedi. Ult tarıhyn ulyqtaǵan maqalalaryn jıi jarııalap, «Jas alashta» jasyn oınatty. Astanaǵa ábden ornyqqan soń elordalyq gazettiń keregesin keńeıtip, dińgegin tikteýge úles qosty. Bul basylymnyń betinde ózgeshe órnek salyp, el-jurtty eleń etkizgen «Jákeńniń áńgimeleri» sıklin ómirge ákeldi. Ony aıtasyń, Dıhan kógildir ekranda da baq synady. «Qazaqstan» telearnasynyń jas býyndy ımandylyqqa úndeıtin «Kúmbez» baǵdarlamasyn júrgizip, bul mamandyqqa jany jat emes ekendigin anyq ańǵartty.

Onyń ómirindegi mańyzdy beles – áli elorda mártebesin ala qoımaǵan Aqmolaǵa kelýi. Bul – kúmán men kúdikke toly qıyn kezeń edi. Surqaı shaharda kóńildi kónshitetin nárseler asa kóp emes-ti. Tek kóne qalanyń mı batpaǵy ǵana sondaı baýyrmal. Tabanyńa tıse, jabysyp aırylmaıdy. Tipti seni qımaı, shańyraǵyńa deıin erip barady. Soǵan qaramastan Aqmola memlekettik ýnıversıtetiniń jas kafedra meńgerýshisi óz qyzmetine qulshyna kiristi. Jańa qonystan tapqan ultjandy aǵa-dostarymen birge Aqmolany astanalyq qalaǵa aınaldyrý isine atsalysty. Tereń tarıhy, baı dástúri bar shaharǵa sál tapshylyq etip turǵan qazaqylyq qasıetterdiń mol darýy úshin ólsheýsiz eńbek sińirdi. Ulttyq sıpaty bar sharalar kóptep ótkizildi. Kóshelerdiń aty táýelsizdik talaptarymen úılesetin ataýlarmen almasty. Bir kúni uly kósh Arqany betke aldy. Sol kóshtiń ornyǵýy úshin talaı jumystar atqaryldy. Osy sharýalardyń basy-qasynda Dıhan júrdi. Ony aıtasyz, kóship kelgen qazaq zııalylarynyń kóbisin eski jataqhananyń bólmelerinen árlep-áspettep qaıta jasaqtalǵan qýyqtaı páterine shaqyryp, talaı ret erýlik berdi. Erýliktiń qatty unaǵany sonshalyq, «erýlige – qarýly» dep, bala-shaǵasymen aılap jatqandar da bolmaı qalǵan joq. Zaıyby Gúlbaıra ekeýi sonyń bárine qaısarlyqpen shydady.

Dıhannyń ómirinde aǵa býynnyń orny bólek. Ǵylymı jetekshisi, akademık Serik Qırabaev ákesindeı qamqor boldy. Rektor Amangeldi Qusaıynov Astanaǵa shaqyryp, besikten beli shyqpaǵan buǵan bedeldi qyzmettiń qulaǵyn ustatty. Akademık Seıit Qasqabasov ári aǵa, ári áriptes, ári kórshi retinde otbasynyń arqasúıerine aınaldy. Dıhanmen qońsy qoný qolaıyna jaqqan bolýy kerek, Sekeń Almatyǵa baryp, biraz jyl qyzmet istegen soń áriptes inisi turatyn jańa úıge taǵy da kóship kelip, tatý kórshiligin qaıta jalǵastyrdy. Syılas ári syrlas aǵa-dosy Serik Negımov te solaı. Ol da o basta Aqmolaǵa qatar kelip, keıin Alataýdyń bókterinde birer jyl qystap, Arqa tórine qaıta oraldy. Buryn da bir úıdiń turǵyndary edi. Qazir de ýnıversıtet janyndaǵy qyzyl úıdi birge mekendeıdi. Asqan talant ıesi, professor-ánshi Kenjeǵalı Myrjyqbaıdyń kóshi-qon traektorııasy da dál osyndaı. Ǵalymdar qonysynyń ózindik mentalıteti qalyptasqan. Burynǵy mekenjaıdyń mańaıynda erkin pikir alysatyn «Aqparat alańy» bar edi. Onyń esesine, qazirgi aýlanyń syrt jaǵynda «Professor Serik Negımov súrleýi» bar. Ilim men bilimniń biraz problemalary osy beıresmı súrleýdegi seıil kezinde sheshiledi. Aýlada bas qosatyn aqsaqaldar alqasy men kóshpeli kórshiler keńesi kóp nárseni ózgerte alady. Osy keńesterdiń bárine Dıhannyń yqpaly júredi. Aǵa býyn ony úlkendi syılaı biletini úshin, aldynan kese ótpeıtini úshin qadirleıdi.

Taǵy bir úlgili qasıeti – ótkelde dos aýystyrmaıdy, turaqty syılasatyn adamdarynyń quramyn eshqashan jańartpaıdy. Bota tirsek bozbala kezinde Astanaǵa alǵash kóship kelgende tanysqan dos-jarandarymen, tileýles aǵalarymen áli kúnge deıin jaqyn aralasady. Ataq pen abyroı, bılik pen bedel onyń minezin qubylta alǵan joq. «Daryn» memlekettik jastar syılyǵyn aldy, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy syılyqty ıelendi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor atandy, Ulttyq Ǵylym akademııasynyń áýeli korrespondent-múshesi, sosyn akademıgi bolyp saılandy. Báz-baıaǵy qalpy. Eýrazııa ulttyq ýnıversıtettiń prorektorlyǵyna taǵaıyndaldy, doktorlyq dıssertasııa qorǵatatyn arnaýly keńestiń tóraǵalyǵyna bekitildi. Sol keıpinen aınymady. О́ńirine orden taqty. Prezıdenttikke úmitkerlerden emtıhan alatyn lıngvıstıkalyq komıssııaǵa múshe boldy. Sonda da óńin ózgertpeı, óz beınesin saqtaı bildi.

Qarapaıym ári shıraq jas prorektordy tanymaıtyn adam ony qapelimde ýnıversıtet basshylarynyń biri dep oılaı qoımaıdy. Birde rektor oqý orny janynda jeńil kıimmen serýendep júrgen Dıhanǵa qyzmetke jańa kelgen qurylys bóliminiń basshysyn tanystyrady. Al bizdiń keıipkerimizdiń qandaı qyzmet isteıtinin aıtýdy umytyp ketedi. Sol arada ekeýine ortaq bir sharýany tapsyra qoıypty. Jańa qyzmetker bıýrokratııaǵa sál beıimdeý bolsa kerek, Dıhanǵa «Maǵan erteń kirip ket!», – dep ámir berip úlgeredi. Jymııa kúlip, jyly qoshtasqan prorektor tańerteń ony óz bólmesine shaqyrady. О́zin izdegen adamnyń kim ekenin endi ǵana uqqan álgi jigit asyp-sasyp, qysylyp-qıpaqtap, qaıta-qaıta keshirim suraıdy. Sonda ol jańa qyzmetkerge bar bolǵany «Sabyr saqtamadyńyz ba?», – depti. Sol salmaqtylyq pen sabyrlylyqty ózi de únemi serik etip keledi.

Bala kezinde baý-baqshasy jaıqalǵan, tal-teregi mol bulardyń úıinen artylǵan aǵash alý úshin jurt aǵylyp keledi eken. Birde terek alýshylar kelip jatqanda kókesi ony izdep, daýystap «Dıhan» dep shaqyrǵan ǵoı. Sonda bir ózbek «Menıng ısmım da Deqqon, – depti. Sol aıtqandaı, eńbek etý men ter tógý uǵymdarymen mándes esimi túrki halyqtaryna ortaq bizdiń Deqqon alashtanýdyń keregesin keńeıtip, shańyraǵyn tikteýge barynsha kúsh saldy. Shákirtterin osy taqyrypqa beıimdep, ǵylymı mektebin qalyptastyrdy. Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti janynan «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtyn qurdy. О́zi onyń alǵashqy dırektory bolyp, talaı ǵylymı jobalardy júzege asyrdy. «Smaǵul Sádýaqasuly», «Alash jáne ádebıet», «Rýhanııat», «Paıym», «Alashtyń rýhanı tuǵyry», «Túrkistan alqasy» jáne basqa monografııalyq eńbekterin oqyrmanǵa usyndy. Alash arystary Smaǵul Sádýaqasulynyń, Qoshke Kemeńgerulynyń, Haıretdın Bolǵanbaıdyń, Júsipbek Aımaýytulynyń, Sádýaqas Ǵylmanıdyń, taǵy basqa qaıratker-qalamgerlerdiń birneshe tomdyq jınaqtaryn ázirlep, bastyryp shyǵardy.

Ho-o-sh, endi ne qaldy ózi aıtylmaǵan?.. A-a.., erekshe toqtalatyn taǵy bir taqyryp – Dıhannyń bas kıimderi. Onda kádimgi qalpaqtyń jeti atasy bar. Shoshaıǵany, taıpaǵy, qaýyzy ashylǵan tıýlpan tárizdes jaıylyp jatatyny, alty saılysy, segiz qyrlysy, kúlápara pishindes bolyp kúmpıip turatyny, jazǵysy, kúzgisi, qystyǵy deısiń be, áıteýir jetkilikti. Sirá, aýa raıy myń qubylatyn Astanaǵa erterek jetken ol tabıǵattyń kez kelgen mezgilinde qalaı kıiný kerektigin jetik meńgergen-aý deımin. Al endi osy túr-sıpaty birinen-biri ótetin qadirli qalpaqtar Dıhannyń onsyz da baǵaly basyn bıiktetip kórsetedi.

* * *

Ol – shańyraqtaǵy on bes perzenttiń onynshysy. Bir kezde anasy Úrzada babalardan mıras bolyp kele jatqan jádigerlikterdi balalaryna úlestirgende onynshy perzentke atasynyń múıiz sapty qamshysy buıyrypty. Bul qasterli dúnıe Dıhannyń tórgi bólmesinde saqtaýly. Qasıetti qundylyq uqyptylyǵy ańyzǵa aınalǵan Gúlbaıra kelinniń erekshe qamqorlyǵyna alynǵan.

Keıýananyń «ǵalym áldıine» qara shaldyń qamshysyn tartý etkeni tegin bolmasa kerek. Kókesi «oǵan sál-pál kúsh jetpeı tur» degen soń ózin-ózi áli de qamshylaı tússin degen shyǵar... Osyndaı amanat artylǵan soń onsyz da qamshy saldyrmaıtyn Dıhannyń júırik bolmasqa sharasy bar ma?!

Aıtpaqshy, Dıhanmen túıdeı qurdas, qazaq óneriniń qaıtalanbas has tulǵasy Bekbolat Tileýhan da – on tórt qursaq kótergen ardaqty ananyń onynshy perzenti.

Sizdiń de onynshy balańyz osy ekeýindeı kúlli qazaq jurtyna tanymal azamat bolsyn degen ıgi tilek qoı bizdiki...

* * *

ShAL IShINDE BALA JÚR...

Jylqy ishinde ala júr,

Shal ishinde bala júr.

Shal ishinde júrseń de,

Bizdi esińe ala júr...

(Taqyryptyń tuzdyǵy)

Sary aýyz balapan kezinen qolyna qalam ustady. 7-synyp shamasynda alǵashqy maqalalary jarııalana bastapty. Birde aýdandyq gazetten 3 som 50 tıyn qalamaqy alypty. Ol kez úshin bul degeniń kól-kósir aqsha. Sol tustaǵy jazýǵa talasy bar búkil bala sekildi Dıhan da «Qazaqstan pıoneri» gazetine óz maqalalaryn joldap turdy. Ár maqalasy shyqqan saıyn qaptap hat keledi. Hattardyń mazmuny bir saryndy. «Senderdiń klastaryńda qansha bala bar? Onyń nesheýi pıoner? Bizdiń pıoner drýjınasy Arkadıı Gaıdar atynda. Senderdiki she? Komsomolǵa qashan óteıin dep jatyrsyńdar? Aıtpaqshy, mektepterińde ınternasıonaldyq dostyq klýby bar ma? Bizde bar. О́ıtkende Lýıs Korvalan men Andjela Devısti qoldap, jıyn ótkizdik» dep ańyratyp tarta beredi. Sonyń bárine bul erinbeı otyryp jaýap jazady. Keıbireýleri sýret suraıdy. Sýretti kórýge qumar bolatyndar – negizinen qyzdar. Olardyń ótinishin oryndamaýǵa namysy jibermeıdi. Biraq aıadaı aýyldan táýir fotografty qaıdan tabarsyń? Onyń ústine Keltemashattyń kelte qaıyratyn áýesqoı fotograftary túsirgen solǵyn sýretter jer túbinen áserli hat jazǵan áıbat qyzdarǵa jiberýge jaramaıdy. Sol úshin aýdan ortalyǵyna barasyń. Birde nóser quıyp ketip, Vannovkanyń jolynda vannaǵa túskendeı malshyndy. Soǵan qaramaı sý bolǵan shashyn bir sıpap jiberip, qasqaıyp turyp, obektıvke mańdaıyn tosqan. Shynyn aıtý kerek, sýret birtúrlileý bolyp shyqty. «Ný, pogodı!» mýltfılmindegi qasqyrdyń shashy sııaqty bir tusy úrpıip, ekinshi tusy jylmıyp tur. Qysylsa da jiberdi sony qyzdarǵa. Sirá, basqa qaramaı, shashqa qaraıtyn jeńiltek qyzdardyń qolyna tússe kerek, kóbisi habarsyz ketti. Sodan beri bizdiń keıipkerimiz sýret máselesine qatty mán beredi. Tipti muraǵattan tabylǵan sırek sýretterdiń ózinen syr izdep, uzaq úńilip otyrady.

Jas kúninen aqsaqaldarǵa úıir boldy. Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń abyzy, akademık Serik aǵa Qırabaev jas tulpardy úkilep báıgege qosty. Sózi ýáli, aýzy dýaly akademık-jazýshy Zeınolla aǵa Qabdolov: «Bizge Dıhandar kerek!», – dep ádebıettaný álemine taǵy bir talanttyń kelgenin el aldynda jarııa etti. Sulý sózdiń sardary Zekeńniń bul tolǵamy «Ǵylymǵa osyndaı qabiletti jastar kerek», – degen sózdiń balamasyndaı bolyp jurttyń júreginde jattalyp qaldy. Alashtyń ardaqtysy aıtqandaı, aqtańdaqtardy zertteýge Dıhan sekildi tabandy zertteýshilerdiń qajet ekendigi daý týdyrmaıtyn edi. Ádebıet jáne óner ınstıtýtyndaǵy alǵashqy bólim meńgerýshisi, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, symbatty da syrbaz Músilim aǵa Bazarbaevtan kóp nárse úırendi. Ol kisi bir nársege rıza bolǵanda, «Jigit-aq eken!», – dep súısinetin. Kórshi bólimde ultymyzdyń ulaǵatty aqsaqaly, Áýezovtiń mýzeı-úıindegi halyq ýnıversıtetiniń aqy-pulsyz qyzmet isteıtin rektory Rahmanqul aǵa Berdibaı otyrar edi. Osylardyń báriniń ónegesin kórdi Dıhan. Bir ǵajaby, qazaq ǵylymynyń marǵasqalary buǵan bala dep qaramaıdy. О́zderimen teń sanap, erkin áńgimelesedi. «Dıhan – bala!» degendi shyǵaryp júrgen bertindegi jas «shaldar». Al burynǵylary óıtpeıdi. Qaıta oǵan qurmet kórsetedi.

Jasynan shal kórip ósken Dıhan qazir de abyroıly aqsaqaldardyń arasynda júredi. О́zi qyzmet isteıtin Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa býyny únemi prorektor Qamzabekulynyń bólmesinde bas qosady. Súıegine sóz sińgen rektordyń uǵymtal orynbasary aǵalardyń babyn taba biledi. Olar da áńgimesin sóz qadirin túsinetin adamǵa aıtady. Áıteýir, bizdiń Dıhan abyroıly aqsaqalıtettiń mártebeli mentalıtetin keremet meńgergen.

Jıyn-toıdaǵy dastarhan basynda bizdiń janymyzǵa jaıǵasqan ony tórde otyrǵan aǵalar attaı qalap, ózderiniń tobyna shaqyryp alady. Qalmaıyn dese, bizdi qımaı, barmaıyn dese, olardy qımaı, jyly jymıyp, tompıyp ketip bara jatady. Ol aqsaqaldardyń qasyna ábden ornyǵyp alǵannan keıin salfetkaǵa jazyp, bir shýmaq óleń joldaımyz: «Jylqy ishinde ala júr, Shal ishinde bala júr. Shal ishinde júrseń de, Bizdi esińe ala júr!». Sony oqyǵan Dıhan rahattanyp turyp kúledi. Ony alaqanǵa salyp, úkilep otyrǵan bir top shal qosyla kúledi...

Sergektikti serik etken Dıhannyń elge úlgi bolarlyq bir jaqsy ádeti bar. Ol keshke bir mezgil jaıaý júrip, serýendep qaıtady. Boran soǵyp, jel uıtqyp tursa da, osy daǵdysynan jańylmaıdy. Ádette, sol jaıaý serýenge ǵalymdar úıinde turatyn ardaqty aqsaqaldarmen birge shyǵady. Biraq jyl ótken saıyn jasy ulǵaıǵan aǵalar serýenge sırek barady. Sebebi, olar úlkeıdi, al bul jigit aǵasy jasyna endi ǵana jetti. Dıhannyń danagóı dostary búginde jas perige batasyn berip, keshki seıil kezinde kóbine úıde otyrady.

Dıhannyń atasy Myqtybek qaıratty adam bolypty. Ol, árıne, atasy sekildi kókpar tartyp, qasqyr soqqan joq. Qasqyr soqqandy aıtasyń, unatpaǵan adamdaryn Myqań sekildi at ústinde otyryp, bir uryp qulatyp ta kórgen joq. О́ıtpek túgili stýdent kezinde úlkendigin maldanyp, jataqhanada turýdyń ózindik erejelerine pysqyra qoımaǵan eńgezerdeı Tóreǵalı Táshenovti dosy Basqar ekeýi jabylyp sabaý jónindegi ıdeıasy da teorııa júzinde qalyp qoıǵan. Atasy kezinde kelininiń qoıyn urlap ketken uryny ustap, qolyn burap, aýylǵa alyp kelipti. Al bizdiń Dıhan shamasy kelse, qoıdy urlatpaýǵa tyrysady. Urlanǵan kúnde uryny izdep júrýge ýaqyty joq. Esesine Myqtybektiń nemeresi myqty ǵalym boldy. Jasynan ǵylymı oılaýǵa beıim-di. О́zgeshe oılap, ózinshe topshylaýǵa daǵdylandy. Máselen, «Myqań (atasy) qaıtqan túni maǵan úlkender ersili-qarsyly júrip jylaǵandaı kórindi», – deıdi. Ol osyndaı baılam-baıyptamalardy kóńilge túıip erjetti. Ádepkide jýrnalıst bolǵysy kelgen. Keıin aǵasy Darhan osy mamandyqty qalaǵan soń bir úıge bir jýrnalıst jeter dep, qazaq tili men ádebıeti mamandyǵyn tańdady. Salıqaly da salmaqty oqý ordasy – QazPI-ge tústi. Ustazdary onyń ǵylymǵa qabiletti ekenin salǵannan-aq ańǵardy. Olar Dıhandy til bilimi salasyna beıimdegisi kelgen. Biraq ádebıettanýdan baq buıyryp tur eken. Búginde ol salanyń betke ustar ókiliniń birine aınaldy.

* * *

Búgin – barshaǵa belgili alashtanýshy ǵalym, QR UǴA akademıgi Dıhan Qamzabekulynyń týǵan kúni. Quttyqtaımyz! Qýanamyz! Quptaımyz! Erdiń jasy – elý tórtke toldy bizdiń Dıhan dosymyz. Keler jyly jetetin eleýli elý besińdi indeti joq shybynsyz ári shyǵynsyz jazda atap ótýge jazsyn!

Estelik avtory Baýyrjan Omaruly

"Qamshy" silteıdi