Álem qyzǵaldaqtarynyń aqyrǵy úmiti (esse)

Toıy bolatyn kúni jastar qalanyń kórikti jerlerin aralap bolǵan soń, taý betkeıine qaraı kóterildi. Mezgil sáýirdiń sońy. Alqyzyl, qanyq qyzyl, altyn tústi qyzǵaldaqtarmen kómkerilgen taý bókteri eriksiz kóz tartady. Jastardy baýraǵan da osy qyzyldy-jasyl sulý álem. Betkeıge jetken soń, jastar alqa-qotan otyryp, dámderin ortaǵa salyp, ánderin aıtyp saýyqtaryn jalǵastyrdy.

Qalyńdyq qushaǵyndaǵy bir shoq alýan tústi, ásem oralǵan qyzǵaldaqtaryn dala qyzǵaldaǵynyń qasyna qoıdy. Mine, qyzyq aınaladaǵy dala qyzǵaldyqtary jamyraı kelip, qala qyzǵaldaqtaryna tamsana, úzdige qarady. Qala qyzǵaldaqtary olardy kózderimen bir sholyp shyqty da, bastaryn kóterip, jyltyr kóılekteriniń jaǵalaryn kóterip qoıysty. Oǵan qarap turǵan dala jaýqazyndary:

– Beý sulýlar, qaıdan keldińder, – dedi jamyraı ún qatyp. Al analar, sol basyn kótergen kúıleri:

– Shetelden keldik, – dedi daýystaryn sozyp. Buny estigen dala gúlderiniń tipti de, yntyǵy artty. Má saǵan, shetelden keldik – deıdi. Qandaı baqytty. Buny estigen qala gúlderiniń tanaýlary tipti de aspanǵa qaraı kóterile berdi.

– Sonda, qaısy elden keldińder?

– Gollandııadan. Anyǵyn aıtqanda Amsterdam qalasynan.

– Pa shirkin. Bizde barsaq qoı.

– Ol úlken qala ma?

– Árıne, óte úlken ári sondaı ádemi.

– Bizdiń Almatydan da ásem be?

– Almaty onyń bir buryshynda qalady. Buny estigen dala gúlderiniń aýyzdary onan beter ashylyp, qala gúlderine tamsana qaraı berdi. Osy sát dala gúliniń biri olardyń úlbiregen júzine qarap turyp:

– Jastaryń qanshada? – dep surady. Qala gúlderi:

– Bizdiń elde qyzǵaldaqtar 3-4 aı ishinde ósip jetilemiz. Sebebi, bizge adamdar erekshe kútim jasaıdy.

– Mine, ǵajap, – dep jamyrasty dala gúlderi. Qarańdarshy, ne bári neshe aılyq qana. Biraq, sózge qandaı sheber, óńi netken shyraıly. Dala gúlderiniń múldem basy salbyrap ketti. Ne degen baqytty gúlder edi, erte jetiledi, el men jer aralap saýyq salady. Al bizdiń túrimiz mynaý, bizge kútim jasap jatqan eshkim joq. Dala gúlderi osylaı ishteı kúızelip turǵanda, qala gúliniń biri túshkirip, kózi jasaýraı qaldy.

– Keshirińizder, – dedi ol qaýashaǵymen júzin jasyryp, maǵan salqyn tıip qaldy-aý shamasy. Bul ara tym salqyn eken. Qashan qaıtar ekenbiz? Ol osylardy aıtyp jastarǵa, ásirese, bir túsinse osy túsiner degendeı qalyńdyqqa úzdige qarady.

– Qaıdaǵy salqyn, bul keremet mezgil emes pe? Sen salqynnyń kókesin kórmegen ekensiń. Kúzde, qysta kelseń ǵoı. Onda qatyp qalar ediń. Myna ústińdegi jyltyraǵan kóılegiń muz bolyp saýdyrap qalar edi. Bul sózge dala gúlderi shurqyraı kúldi. "Úh" eseleri bir qaıtqandaı bolyp, jeńildep qaldy. Qala gúlderi olardyń mazaq etkenine shyrt etip, renjip qaldy da ile sóz áýenin basqa jaqqa burdy:

– Senderdiń jastaryń qanshada?

– Bizdiń jasymyz 13 te, al keı bireýimizdiń jasy 14-te. Buny estigen qala gúlderiniń kózderi baqyraıyp ketti:

– Múmkin emes, senderdiń aqyldaryń bizben shamalas, tipti, bizge jetpeıtin tustaryń da kóp sekildi. Biraq jastaryń bizge qaraǵanda 50-60 ese úlken.

– Bizde solaı, biz baıaý jetilemiz. Sodan 60 jyldan artyq ǵumyr keshemiz.

– Qalaı, qalaı 60 jyl ǵumyr keshesińder? Bul shyndyq emes, tipti, ádildik te emes.

– Bizdiń ata-ájelerimiz de bar, senbeseń olarǵa ertip baramyz.

– Qandaı ókinishti, biz tipti, óz ata-anamyzdy da bilmeımiz, kimmen týyspyz, kimnen taradyq ony da bilmeımiz. Biz birimizben-birimiz juptasyp, jańa urpaq ákelip, 3-4 aı ǵumyr keshemiz, sodan shetelderge saýdaǵa shyǵarady. Al ol jerde ǵumyrymyz tipti de qysqa bolady. Myna jastar toıy bitken soń bizdi tastaı salady. Biz sonda jatyp, sarǵaıyp, shirip ólemiz. Qala gúlderi ózderi aıtyp, óz sózderine ózderi muńaıyp jylaı bastady. Olardyń tógilgen kóz jastaryna dala gúlderiniń de qabyrǵasy sógildi:

– Beısharalar-aı, tym qysqa ǵumyr keshedi eken ǵoı. Onyń qasynda bizdiń ómirimiz hannyń qyzyndaı eken ǵoı. Osy sát qala gúlderi tizerleı otyra qalyp:

– О́tinemiz, bizdi osynda alyp qalyńyzdarshy, sizdermen birge dalanyń aýasyn jutyp, erkin, uzaq ǵumyr súreıik dep shýlasty. Osy sát shýyldaǵan gúlderdiń daýysyn estip bir áje qyzǵaldaq naraý basyp jaqyndady da:

– Aý, táıir nege shýyldap kettińder? Dala gúlderi bolǵan jáıdi ájelerine baıandady. Bárin túsingen áje gúl:

– Beý meniń sorly urpaǵym-aı, senderdiń ata-babalaryń ǵasyrlar buryn bizdiń jurttan shetel asqan bolatyn. Al bizdiń babalarymyz osynda turyp qaldy. Shetelde baýyrlarymyz bar, – dep otyrýshy edi kónekózder, solar sender ekensińder ǵoı. Kelińder jetimekterim baýyryma basaıyn. Ájeniń sózin estip egile jylaǵan sheteldik qala gúlderi jamyraı kelip, áje gúldiń etegine oraldy.

– Mine, biz izdegen, ańsaǵan ıis sizde bar eken áje, – dep shýyldasty olar, kózderinen aqqan jastary etekterin jýyp. Dala gúlderi de jylady. Kenet óksigin tıǵan bir dala qyzǵaldaǵy:

– Áje, bulardyń adamdary da qatygez eken. Olardy munda aqshaǵa satyp jiberipti. Qudaıǵa shúkir, dalamyz baıtaq, halqymyz darhan. Bizdi saýdaǵa salmaıdy. Sondyqtan emen-erkin ósip, týǵan jerdiń tósin jaıqaltyp júrmiz, – dedi júzy alaýlap. Onyń mańdaıynan ıskegen áje gúl:

– Bizdiń halyq ózderiniń eń aıaýly, sulý qyzdaryn bizge teńep, "qyz ósse eldiń kórki, gúl ósse jerdiń kórki" – dep bizdi óz mahabbattaryna bóleıdi. Biraq, bul jaýynger halyqtyń basynan nebir alapat kúnder ótti, sondaı kezde aıaýly arýlary da atqa qonyp, elin, jerin, gúlderin qorǵady. Bizdiń túsimizdeı nartqyzyl qandaryn tókti. Olar eli úshin jan pıda etkende, biz de qolymyzdan kelgenin istep, olardyń mahabbatyn ózderine syıǵa tartýymyz durys emes pe?  Áje gúldiń sózderi olardy tereń oıǵa salyp qoıdy. Bir sát únsizdikten soń, bir sheshimge kelgendeı júzderi jaınaǵan dala qyzǵaldaqtary:

– Áje, durys aıtasyz, elimiz ben jerimiz úshin qyzmet etý, ter tógý, kerek bolsa, janymyzdy berý dala gúlderiniń qasıetti boryshy emes pe, – dedi jamyrap. Osy sát boılaryn shattyq kernegen qala qyzǵaldaqtary da:

– Sizder, óz elińiz ben jerińizdiń ǵana emes, kúlli álemdegi qyzǵaldaq ataýlynyń, sulýlyq ataýlynyń túp qazyǵy, qaıta kókter otany retinde olardy saqtap qalatyn jalǵyz úmitisizder. Sizder aman bolyńyzdar, – dedi shabyttanyp. Dala men qala qyzǵaldaqtary qushaqtasyp dos bolysty. Búkil taý betkeıi dúr etip, terbelip ketti. Tutas jer júzi qulpyryp ketkendeı boldy.

(sońy)

Qaster Sarqytqan

Abaı at.QazUPÝ ustazy,

"Eshqashan joq deme"

kitabynyń avtory