Jovtıstiń umtylysy jalǵan patrıottyq – Mahambet Erǵalı

Nelikten qazir, mıster Jovtıs?

О́z sózinde E.Jovtıs óziniń patrıottyq sezimin jáne azamattardyń – óz otandastarynyń quqyǵy úshin kúresýge degen umtylysyn dáleldeýge tyrysady. Degenmen, Jovtıstiń esimi Wikileaks-tiń birshama tanymal materıaldarynda jıi aıtylady, bul kópshilikke kórsetilmeýi kerek faktilerdiń bolýyn bildiredi.

Jaǵdaıdy tolyq kórý úshin úsh negizgi suraqqa jaýap berý kerek.

Birinshiden, E.Jovtıske bul ne úshin qajet?

E.Jovtıstiń sheteldik seriktester aldyndaǵy uzaq merzimdi mindettemeleri bar. Buǵan resmı saıtynda ár brıfıng pen aqparattyq bıýlletenniń sanalyp, Bıýronyń qyzmeti týraly kóptegen esep berýler dálel bola alady.

E.Jovtıstiń Adam quqyqtary jáne zańdylyqty saqtaý jónindegi bıýrosy 2003 jyldan bastap AQSh memlekettik departamentinen Soros qory, Open Society Foundation men USAID arqyly janama kómek alýshy bolyp keledi.

AQSh-tyń Qazaqstanda adam quqyqtarynyń buzylýyna qarsy turý jáne demokratııany nyǵaıtý jónindegi strategııasy men áreketteriniń qysqasha sıpattamasyna sáıkes, 2003 jyly Adam quqyqtary men zańdylyqty saqtaý jónindegi Qazaqstan halyqaralyq bıýrosy (KIBHR) DRL AQSh Memlekettik departamentiniń bıýrosynan adam quqyqtary jáne azamattyq qoǵamdy damytý boıynsha jobaǵa 50 000 AQSh dollary kólemindegi on granttyń birin aldy.

2004 jyly USAID 252,000 AQSh dollary kóleminde ınstıtýsıonaldyq granttar bóldi. Azamattyq qoǵamdy damytýǵa arnalǵan granttar Qazaqstandaǵy jastar, áıelder, qarttar men múgedekterge baǵyttalǵan ÚEU baǵdarlamalaryna baǵyttaldy.

Biraq Jovtıske ótken kezeńderde ǵana aqsha bólinip qoıǵan joq. Open Society Foundation bergen granttary boıynsha esebine sáıkes, adam quqyqtary men zańdylyqty saqtaý jónindegi bıýrosy (KIBHR) 2017 – 2019 jj. 250 000 AQSh dollary mólsherinde ınstıtýsıonaldyq qoldaý aldy (grant: OR2017-38344). Bul týraly www.opensocietyfoundations.org/grants/ resmı saıty maqtanyshpen habarlaıdy.

Ekinshiden, nege naqty E.Jovtıske?

E. Jovtıs sheteldik seriktester úshin jeke turǵydan mańyzdy. E.Jovtıstiń kóligimen jaıaý júrginshini qaǵyp ketkeni týraly sot prosesi kezinde sheteldik seriktester qarapaıym Qazaqstan azamatynyń sot isine aralasýǵa májbúr boldy. Sot isi tolyǵymen azamattyq sıpatta bolyp, eshqandaı jaǵdaıda shet memleketterdiń, ásirese halyqaralyq uıymdardyń múddelerin qozǵamaǵanyna qaramastan, EQYU-nyń Astanadaǵy ortalyǵy (qazirgi Nur-Sultan) osy oqıǵa týraly esep berý jarııalady.

Nátıjesinde Ortalyq basshysy Kelchevskıı men Qazaqstan Respýblıkasynyń EQYU janyndaǵy turaqty ókili Q.Ábdirahmanov arasynda áńgime bolyp, onyń barysynda Kelchevskıı EQYU isti qaraý úshin qazaqstandyq zańgerlik fırmasyn jaldaǵanyn moıyndady. Bul týraly Wikileaks-te aıdan anyq jazylǵan.

Sonymen qatar, Kelchevskıı EQYU-ǵa múshe memleketterdiń osy «mańyzdy» másele boıynsha «birtutas maıdan» qurý týraly bastamalaryn qoldady. Ol Jovtıstiń adam quqyqtary jónindegi bıýrosynyń jumysy úshin qarashada Fransııada syılyqqa ıe bolatynyna senimdi boldy, sonymen qatar: «Múmkin bul biz oınaı alatyn oıyn shyǵar? Biz Jovtıs pen onyń uıymyn áıgili ári meılinshe tanymal etý arqyly kómektese alamyz» dep atap ótti.

Onymen birge, 2009 jylǵy 28 qyrkúıektegi Wikileaks málimetterine sáıkes, Qazaqstandaǵy Soros qorynyń dırektory Anna Aleksandrova s.j. 22 qyrkúıek kúni AQSh mıssııasy basshysynyń orynbasaryna «Ashyq qoǵam» ınstıtýty (OSI) AQSh-tyń tanymal zańgeri Skott Hortondy Jovtıstiń zań tobyna kómektesý úshin Qazaqstanǵa jibergeni týraly habarlady. Aleksandrovanyń aıtýynsha, Horton bul iske «keń múmkindik» alý úshin Jovtıstiń qorǵaý tobynan tys adamdarmen de kezdesýge tıis bolǵan. AQSh elshisi Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Omarovqa Hortonnyń aldaǵy 11 qyrkúıekte keletini týraly eskertti jáne bul AQSh úkimeti emes, «Ashyq qoǵam» ınstıtýtynyń bastamasy ekenin basa aıtty.

Sonymen, nege Jovtıs dál qazir belsenip ketti?

Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti KVI men ekonomıkalyq daǵdarysqa qarsy kúres jumystarymen aınalysyp jatqan kezde, aýdıtorııa kez kelgen aqparattyq oqıǵany májbúrli túrde úıde jatý kúnderinde tym ótkir qabyldaıdy. Sonymen qatar, aldaǵy kezekten tys saılaý týraly údep kele jatqan sybystar E. Jovtıstiń sheteldik seriktesteriniń de belsenýin týdyrady.

Esterińizge sala keteıik, AQSh Qazaqstandaǵy kez kelgen saılaýǵa belsendi qatysýshy bolyp tabylady, buǵan kelesi faktiler dálel bola alady.

USAID úkimettik emes uıymdar men buqaralyq aqparat quraldaryna kóptegen shaǵyn granttar usynady. Ári granttardyń kóp bóligi saılaýshylardyń quqyqtary boıynsha aqparattyq naýqandarǵa bólinedi. Atap aıtqanda, baıqaý uıymdastyrylyp, onyń barysynda saılaýǵa qatysty áleýmettik jarnama (PSAs) bar rolıkter jarııalanady.

USAID-tiń iske asyrý boıynsha eki seriktesi – Ulttyq Demokratııalyq Instıtýty jáne Halyqaralyq Respýblıkalyq Instıtýt búkil Qazaqstan boıynsha tirkelgen barlyq saıası partııalardy qamtyǵan 58-den astam trenıng ótkizdi. Memlekettik departamenttiń granty jergilikti sosıologtar men saıasattanýshylar qaýymdastyǵyna (ASIP) saılaýshylar arasynda búkilhalyqtyq saýalnama júrgizýge múmkindik berdi.

Sondaı-aq, AQSh-tyń granttyq kómegi Qazaqstannyń úkimettik emes jastar aqparattyq qyzmeti júzege asyratyn joba – Jastar saılaýshylar lıgasyna kórsetildi; AQSh-tyń basqa qorlary «Jastar saılaýda» Ulttyq pikirsaıys týrnırin qoldady.

Qazaqstandaǵy AQSh Elshiliginiń Demokratııa máseleleri jónindegi komıssııasy ÚEU jobalaryna, sonyń ishinde ÚEU qaýymdastyqtary men jergilikti ózin ózi basqarý organdary laýazymdyq tulǵalarynyń biliktiligin arttyrýǵa, ÚEU men úkimet arasyndaǵy yntymaqtastyqty jaqsartýǵa, sondaı-aq laýazymdyq tulǵalarǵa bilim berýge baǵyttalǵan jobalarǵa qosymsha $ 220,000 bóldi.

Sondyqtan Evgenıı Jovtıstiń umtylysy jalǵan patrıottyq jáne tek kásibı múddelerimen búrkelgen, oǵan salynǵan aqshany eńbekpen óteýge degen umtylys.

Mahambet Erǵalı,

Facebook paraqshasynan