Aqıqat aǵyn sýdy da toqtatady

О́zin «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» dep ataǵan «sarapshy» 2020 jyldyń 18-sáýirinde TAISOIGAN.KZ saıtyna «Paıda ma, álde zııan ba?» degen ataýmen maqala jarııalady.

Maqalasyn «О́zi bilmeıtin taqyrypqa nege áýestenip júr degen maqsatpen, Qabyldınov Zııabektiń 2019 jyly shyǵarǵan «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek. Sbornık dokýmentov / Sostavıtel Sırık V.A. – Almaty: Lıtera – M, 2019. – 522 s.» qujatty jınaǵyn kitaphanadan taýyp alyp muqııat paraqtap qarap shyqtyq» degen sózben bastaǵan. Shyn máninde de solaı ma? Qabyldınov Zııabek ózi bilmeıtin taqyryppen áýestenip júr me?

Bul saýalǵa jaýap berý úshin t.ǵ.d., professor Qabyldınov Zııabek Ermuqanulynyń uzaq jyldyq zertteý aıasyna nazar aýdarǵanymyz jón. Zııabek Ermuqanuly 1997 jáne 2003 jyldary Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetinde, qazirgi Abaı atyndaǵy QazUPÝ-da eki dıssertasııasyn qorǵady. Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesi «Kazahı Zapadnoı Sıbırı vo vtoroı polovıne XIX – nachale XX vekov (ıstorıcheskıı aspekt)» («HIH ǵ. ekinshi jartysy – HH ǵ. basyndaǵy Batys Sibir qazaqtary (tarıhı aspekti)») atty dıssertasııasyn jáne tarıh ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesi «Kazahı vnýtrennıh gýbernıı Rossııskoı ımperıı vo vtoroı polovıne XVIII – nachale XX vv.» (XVIII ǵ. ekinshi jartysy – HH ǵ. basyndaǵy Reseı ımperııasynyń ishki gýbernııalarynyń qazaqtary) atty dıssertasııasyn qorǵaǵany úshin berildi. Bul málimetterdi Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq ǵylymı portaly NAUKA.KZ saıtynan tabýǵa bolady.

Sonymen qatar, QR BǴM Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy qadaǵalaý jáne attestasııalaý komıteti Qabyldınov Zııabek Ermuqanulynyń joǵaryda atalǵyn taqyryptar aıasynda júrgizgen nátıjeli ǵylymı zertteý jumystaryn joǵary baǵalap, 2009 jyly oǵan tarıh mamandyǵy boıynsha professor ǵylymı ataǵyn berdi.

Keltirip otyrǵan málimetter V.A. Sırıktiń qurastyrýymen jaryq kórgen «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» atty qujattar jınaǵynyń taqyryby Z.E. Qabyldınovtyń ǵylymı zertteý sheńberine kiretinin kórsetip otyr.

Demek, «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» esimdi avtor TAISOIGAN.KZ saıtyna jarııalap otyrǵan maqalasyn jala jabýdan bastap, oqyrmandaryna qate, teris, shyndyqqa janaspaıtyn pikir qalyptastyrýmen jalǵastyryp otyr.

«Paıda ma, álde zııan ba?» maqalasynyń avtory – «sarapshy myrza» TAISOIGAN.KZ saıtynyń oqyrmandaryna sanaly túrde jalǵan málimet taratqanymen qatar, 17 túrli syn aıtqan. Syn-pikirlerin shartty túrde 2 topqa jikteýge bolady. Bir bólgi – «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» qujattar jınaǵyn, ekinshi bir bóligi – t.ǵ.d., professor Qabyldınov Zııabek Ermuqanuly bastaǵan Qazaq eliniń beldi tarıhshy ǵalymdary men jas izdenishi mamandardy qaralaýǵa arnalǵan. Aıtylǵan syn-pikirleri qanshalyqty oryndy eken?

Syn-pikirlerdiń alǵashqy tobyn qarastyryp kóreıik. «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» myrza birinshiden, «Tarıh ınstıtýtynyń 1961, 1964 jyldary shyǵarǵan eki tomdyq «Qazaq-orys qatynastarynyń» zańdy jalǵasy retinde úshinshi tomy bolýy kerek edi» degen syn tartyp otyr. Tarıhı bilimi joq nemese jalpy alǵanda, tarıhtan habary joq kisiler bul pikirmen ábden kelisýi de múmkin.

Keńestik ıdeologııa boıynsha tarıh, ádebıet, teatr, kınomotografııa jáne t.b. salalarda jaryq kórip jatqan kez kelgen týyndy taptyq kózqarasta jazylyp, qatań partııalyq senzýraǵa ushyrap otyrdy.

Sonda, «sarapshy myrza» oılanýy kerek. Tarıh ınstıtýtynyń 1961 jáne 1964 jyldary shyǵarǵan eki tomdyq «Qazaq-orys qatynastary» qujattar jınaǵy – HH ǵasyrdaǵy keńestik tarıhshy ǵalymdardyń qurastyrǵan murasy, kommýnıstik partııa ıdeologııasy turǵysynan paıymdalǵan eńbek. Esesine, kirispesinde Qazaqstannyń Reseıge «óz erkimen qosylǵany» – progressıvtik tarıhı mańyzy bar áreket retinde dáriptelgen. Olaı bolsa, HHI ǵasyrda QR BǴM Ǵylym komıtetine qarasty Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty ujymy ǵalymdarynyń tarıhı turǵydan zerdelep jarııalaǵan «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» qujattar jınaǵy HH ǵasyrdyń 60-jj. jazylǵan keńes eńbekteriniń jalǵasy bola ala ma? Jalǵasy bolýy kerek pe?

Keńestik ıdeologııa jaǵdaıynda jazylǵan taptyq kózqarastaǵy eńbekter Táýelsiz Qazaq elinde, «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» myrza aıtqandaı, «zańdy jalǵasyn» tabýy kerek pe? Olaı bolsa, Elbasynyń bastamasymen 2004 jyldan bastap «Mádenı mura» baǵdarlamasy, 2013 jyldan bastap «Halyq – tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy jáne 2017 jyldan bastap «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda júrgizilip jatqan jumystar beker me?

Kórip otyrǵanymyzdaı, bunyń barlyǵy rıtorıkalyq saýaldar. Sebebi, ulttyq sana qalyptastyrý jaǵdaıynda barlyq tarıhı zertteýler ulttyq tarıhı sana turǵysynan jazylýy kerek. «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» – ulttyq baǵytta jazylǵan qujattar jınaǵy.

Qujattar jınaǵy «Uly dala tarıhy men mádenıeti» ǵylymı jobasynyń aıasynda iske asyrylyp, eki ǵylymı mekemeniń – Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty men RF Omby oblysynyń memlekettik tarıhı arhıviniń yntymaqtastyǵynyń nátıjesi bolyp tabylady.

«Paıda ma, álde zııan ba?» maqalasynyń avtory ekinshi syn retinde qujattar jınaǵynda: «keıbir adam attary men túsinbegen ataýlardyń maǵynasyn qalaı berildi eken dep kommentarııdy qarasam ondaı dúnıe berilmegen» dep ashynyp jazýda. «Sarapshy myrzanyń» aıtyp otyrǵany eki másele. Birinshisi – keıbir adam attarynyń maǵynasy jáne ekinshisi – túsinbegen ataýlardyń maǵynasy. О́z basymyz álemdik tájirıbeni eskersek te, qujattar jınaǵynda adam attarynyń maǵynasy beriletinin estimeppiz de, kórmeppiz de. Ekinshi máselesinde «túsinbegen ataýlar maǵynasy» dep neni meńzep otyr? Jer-sý ataýlarynyń maǵynasy ma? Kónergen sózderdiń maǵynasy ma? Ol da túsiniksiz, mardymsyz. Esesine, aty atalǵan qujattar jınaǵy fılologııalyq eńbek – túsindirme sózdigi emes.

Degenmen de, qujattar jınaǵynda 439-464 better aralyǵynda «Esimder kórsetkishi», 465-475 better aralyǵynda «Geografııalyq ataýlardyń kórsetkishi» jáne 476-477 better aralyǵynda «Kónergen sózder men sóz tirkesteriniń kórsetkishi» álippelik retpen berilgen.

«Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» úshinshi syn-pikirinde «qujattar jınaǵyn tarıhshy emes fılolog qurastyryp otyr» degen jalǵan aqparatyn usynyp otyr. «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» qujattar jınaǵynyń qurastyrýshysy – V.A. Sırık. Rasynda da, Vıtalıı Aleksandrovıch bakalavrıatta alǵan bilimi boıynsha tarıhshy emes, biraq fılolog ta emes. Ol Pavlodar ýnıversıtetin támámdaǵan ekonomıst.

Endigi kezekte, Vıtalıı Sırıktiń ekinshi joǵary bilimi, magıstr akademııalyq dárejesine nazar aýdaraıyq. Ol 2020 jyldyń naýryz aıynda F.M. Dostoevskıı atyndaǵy RF Omby memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetinde oqýyn aıaqtap, «Kýltýra povsednevnostı kazahskoı kochevoı elıty Srednego jýza. Vtoraıa polovına XVIII veka» («Orta júz qazaqtary kóshpendi elıtasynyń kúndelikti ómir mádenıeti. XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysy») taqyrybynda dıssertasııasyn qorǵap, úzdik dıplom ıegeri atandy.

«Sarapshy myrzanyń» tórtinshiden tartqan mini: «... hronologııalyq tártip saqtalynbaǵan. Mysaly, 17, 19, 20, 27 jáne t.b. dokýmentterde bir izdilik joq». Bul da shyndyqqa janaspaıdy. Sebebi, qujattar jınaǵynda 1745-1778 jyldar aralyǵyndaǵy usynylǵan qujattar kelesi hronologııalyq tizbekpen berilgen:

R/s	Qujattyń datasy	Qujat nomeri
1	1745 j	№1
2	1747 j.	№2-№3
3	1748 j.	№4-№14
4	1754 j.	№15-№35
5	1758 j.	№36-№45
6	1759 j.	№46-№56
7	1760 j.	№57
8	1763 j.	№58
9	1765 j.	№59-№66
10	1770 j.	№67-№68
11	1771 j.	№69-№169
12	1772 j.	№170-№177, №179-№180, №192
13	1773 j.	№178, №182-№191, №193-№230, №233
14	1774 j.	№231-№232, №234-252, №259
15	1775 j.	№253-№258, №260-№304
16	1777 j.	№181, №305-№324, №335
17	1778 j.	№325-№334, №336-№363

Joǵaryda keltirilgen kesteden barlyǵy 363 qujattyń ishinen altaýynyń, atap aıtsaq, №178, №181, №192, №233, №259 jáne №335 qujattarynyń reti buzylǵanyn kóremiz. Bul tolyqtaı qurastyrýshydan ketken kishigirim kemshilik. Prosenttik kórsetkishpen eseptegende, shamamen qujattardyń 98,35 prosenti hronologııalyq birizdilikpen jazylǵan. Sondyqtan, qujattar jınaǵyndaǵy 1 prosentten shamaly ǵana asqan kemshilik úshin barlyq eńbekke qasaqana kúıe jaǵý orynsyz dep bilemiz.

Besinshiden, «Resenzentter Qazaq handyǵynyń tarıhyn bilmeıtin mamandar» degen eken. Bul «sarapshy myrzanyń» ne sasqany? «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» elimizdiń kez kelgen beldi tarıhshy ǵalymyna negizsiz aıyp taǵýdan seskenbeıdi eken.

«Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» qujattar jınaǵyna resenzent bolǵan qazaqstandyq ǵalymdar – t.ǵ.d., professor Abdırov M.J., t.ǵ.d., professor Mamytova S.N. jáne Reseı Federasııasynyń t.ǵ.d., professor Sorokın Iý.A.

Nazarymyzdy otandyq tarıhshy resenzentterge aýdaraıyq. Abdırov Murat Jetkergenuly – t.ǵ.d. ǵylymı dárejesin alý maqsatynda 1998 jyly «Voenno-kazachıa kolonızasııa Kazahstana (kones XVI-nachalo XX v.): opyt ıstorıko-evolıýsıonnogo analıza» («Qazaqstandy áskerı-kazaktik otarlaý (XVI ǵ. sońy – XX ǵ. basy): tarıhı-evolıýsııalyq taldaý tájirıbesi») dıssertasııasyn qorǵady. Sonymen qatar, Murat Jetkergenuly «Han Kýchým: ızvestnyı ı neızvestnyı», «Zavoevanıe Kazahstana sarskoı Rossıeı (ız ıstorıı voenno-kazacheı kolonızasıı kraıa v konse XVI – nachale XX vekov)», «Istorııa kazachestva Kazahstana» atty monografııalarynyń avtory bolyp tabylady.

Mamytova Sáýle Násenqyzy t.ǵ.k. ǵylymı dárejesin alý maqsatynda 2004 jyly «Istorııa razvıtııa predprınımatelstva v Prıırtyshe vo vtoroı polovıne XIX – nachale HH veka» jáne t.ǵ.d. ǵylymı dárejesin alý maqsatynda 2010 jyly «Istorıografııa genezısa rynka ı predprınımatelstva v Kazahstane vo vtoroı polovıne XIX – nachale XX vekov» atty dıssertasııalaryn qorǵady.

Kórip otyrǵanymyzdaı, qujattar jınaǵynyń otandyq resenzentteri Qazaq handyǵynyń tarıhyn ózderiniń zertteý obektisine aınaldyrǵan mamandar. Qazaq-orys qatynastaryn zertteýde mańyzdy úlesin qosyp júrgen ǵalymdar.

Synshy avtor «altynshydan, kez kelgen qujattyń túpnusqasy Moskva nemese Sankt-Peterbýrgte saqtalsa, kóshirmesi Ombyda nemese kerisinshe bolýy tıis. Bul jınaqta durys kórsetilmegen» deıdi. «Iz ıstorıı kazahsko-rossııskıh otnoshenıı. XVIII vek» qujattar jınaǵyn qolyna alǵan kez-kelgen oqyrman aıtylyp otyrǵan synnyń jalǵandyǵyna kóz jetkize alady. Sebebi, barlyq 363 qujattyń sońynda onyń tolyq siltemesi, ıaǵnı arhıv ataýy, qordyń, tizimdemeniń, istiń jáne paraqtyń nomerleri tolyq kórsetilgen. Qaı qujattyń túpnusqasy (№1-№13, №15, №17-№19, №26-№27, №30, №34-№37, №39-№46, №48-№51, №53-№56, №58-№60, №63-№64, №66-№111, №113-№116, №118-№124, №126-131, №133-№173, №175-№323, №325-№331, №333-№334, №339-№346, №348-№363), qaı qujattyń kóshirmesi (№16, №20-№25, №28-№29, №31-№33, №38, №47, №52, №57, №61-№62, №65, №112, №117, №125, №132, №324, №332, №335-№338, №347) paıdalanǵany týraly aqparat berilgen, tek bir ǵana qujat (№174) boıynsha, belgili bir sebeptermen, bundaı málimet jazylmaǵan. Prosenttik kórsetkishpen sanaǵanda, 99,7 prosentten asa qujattarda túpnusqasy ne kóshirmesi paıdalanylǵandyǵy týraly aqparat berilgen. Bul kezekti synnyń negizsiz ekendegin dáleldeıdi.

«Sarapshy myrza» jetinshi syn-pikirinde t.ǵ.d., professor Qabyldınov Zııabek Ermuqanulyn taqyrypqa qatysty ózine deıingi zertteýshilerdiń eńbekterin qaramady dep aıyptap, maqalasynda «tyń derek tapqandaı jahanǵa jar salyp, Ombydaǵy jabyq qordy men ashtym deýden tynbaýda» degen popýlıstik qaýeset taratty. Arhıvte ǵylymı-zertteý jumysymen aınalysqan kez-kelgen zertteýshi, tarıhshy arhıv qujattarymen jumys isteý tártibimen jáne erejesimen tanys. Osy ereje boıynsha árbir zertteýshi qolyna alǵan ispen tanyspas buryn, sol istiń betinde turǵan «qujattardy paıdalaný paraǵyn» toldyrady. «Qujattardy paıdalaný paraǵynda» zertteýshi óziniń aty-jónin, istiń paıdalanǵan kúnin, paıdalanǵan paraq nomerlerin, qujattardy qandaı maqsatta paıdalanyp otyrǵanyn (monografııa, dıssertasııa nemese basqa da ǵylymı jumys jazý maqsatynda) qujattardy qandaı sıpatta paıdalanǵanyn (kóshirip alý, kóshirme nemese skanerlengen nusqasyn jasaý) kórsetedi jáne qoltańbasyn qaldyrady. Zertteýshi atalyp otyrǵan «qujattardy paıdalaný paraǵynyń» negizinde bul istiń oǵan deıin zertteýshilerdiń paıdalanǵandyǵy nemese paıdalanbaǵandyǵyna, ishindegi málimetterdiń ǵylymı aınalymǵa tartylǵandyǵy nemese tartylmaǵandyǵyna kóz jetkize alady.

Sondyqtan, qujattar jınaǵynda az zerttelgen jáne osyǵan deıin ǵylymı aınalymǵa enbegen arhıv qujattary basyldy degen aqparatqa kúmán keltirý orynsyz. Sebebi, osy jınaqta Qazaqstan men Reseıdiń eki ǵylymı mekemesiniń, birinshisi – Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń, ekinshisi – Omby oblysynyń tarıhı arhıviniń birlesken arheografııalyq jumystarynyń nátıjesinde anyqtalǵan arhıv qujattary jarııalanyp otyr. Qazaqstannyń nemese Reseıdiń birde-bir ǵylymı mekemesi óz bedeline, repýtasııasyna nuqsan keltirýge nıettenbeıtinin de ekergenimiz abzal.

«Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaevtyń» pikirinshe, «onynshydan, qujattar jınaǵyn júıelep jınaýǵa keminde eki-úsh jyl ýaqyt ketedi. Al Qabyldınov úshin jınaq shyǵarý ermekke aınalǵandaı». Osy máseleni talqylamas buryn, «sarapshy myrzanyń» «Paıda ma, álde zııan ba?» maqalasynda «Qazaq-orys qatynastary» taqyryby aıasynda 1961 jáne 1964 jyldary eki tomdyq qujattar jınaǵynyń basylyp shyqqanyn mysal retinde keltirgenine nazar aýdaraıyq. 1961 jyly jaryq kórgen 1-tomǵa 276 arhıv qujaty engizilgen bolsa, 1964 jyly baspadan shyqqan ekinshi jınaqqa 359 arhıv qujaty engen. Kórip otyrǵanymyzdaı, HH ǵasyrdyń 60-jj. jarııalanǵan, bul eki jınaqtyń ýaqyt arasy shamamen 3 jyldaı ǵana.

Endi búgingi kúnge oralaıyq. Biz HHI ǵasyrdyń Tórtinshi óndiristik revolıýsııa jaǵdaıynda ómir súrip jatyrmyz. Ǵylym da, Álem de alǵa basyp kele jatyr. О́tken ǵasyrdyń 60 jyldarymen salystyrǵanda tehnıkalyq múmkindikterimiz áldeqaıda joǵary.

Rasynda da, qazirgi kúni, 50-60 jyl burynǵydaı, qujattar jınaǵyn júıeleýge keminde eki-úsh jyl ýaqyt kete me?

«Paıda ma, álde zııan ba?» maqalasynda kórsetilgen ekinshi toptaǵy syn-eskertýler Qabyldınov Zııabek Ermuqanulynyń jeke basyna, atqaryp júrgen basshylyq pen ǵylymı qyzmetine baǵyttalǵan. Biraq, olardyń barlyǵy negizsiz jala jabý bolyp tabylady.

Mysaly, Zııabek Qabyldınovtyń 2019 jyldyń 23-maýsymda óziniń resmı facebook paraqshasyna jarııalaǵan postyna nazar aýdaraıyq. Bul jerde Zııabek Ermuqanuly Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory qyzmetine taǵaıyndalǵanyna 2 jyl tolǵanyna oraı, ujym bolyp atqarǵan qyzmetine esep bergen. Qarjylyq, materıaldyq jáne moraldik-psıhologııalyq jaǵdaıy asa aýyr, múshkil deńgeıge jetken TEI óz bedelin qaıtara bastaǵanyn jáne 27 jyl boıy jasalmaǵan ishki memlekettik aýdıttiń ótkizilgenin atap ótti.

Instıtýt dırektory ujymnyń birlesken jumysynyń jáne Ǵylym komıteti men QR BǴM-niń belsendi qoldaýynyń arqasynda tómendegi jetistikterdi tizip berdi:

1) TEI-nyń qarjylandyrýy 19 ese ósti;

2) Táýelsizdik alǵannan beri alǵash ret 6 jas qyzmetker baspana aldy;

3) Instıtýttan óte alshaq turatyn 10 qyzmetker qoǵamdyq kólikte júrý úshin aı saıyn jol júrý bıletterin alyp otyratyn boldy;

4) jumysqa 19 ǵylym kandıdattary men doktorlary jáne fılosofııa doktorlary qabyldandy;

5) TEI saıty 6 tilde qyzmet kórsetetin boldy;

6) 69 otandyq jáne shetel ǴZI-men, arhıvtermen, JOO-men jáne mýzeılermen yntymaqtastyq týraly kelisim-sharttar jasaldy;

7) sany 10-nan asa eńbekter jarııalandy;

8) TEI ǵalymdary Geografııa jáne Aqparattyq tehnologııalar ıntstıtýttarymen birlese otyryp, álem boıynsha erekshe «Qazaqstan Halyqtary» atty ǵylymı-tarıhı Interaktıvti kartasyn jasady, Arheologııa ınstıtýtymen birlesip, «Qazaqstannyń kıeli geografııasy» kitabyn 2 tilde basyp shyǵardy;

9) 2018 jyldyń nátıjesi boıynsha Elbasy – Alǵashqy prezıdent qory TEI-nyń Jas ǵalymdar keńesin respýblıka boıynsha úzdik dep tanydy;

10) TEI-nyń Ardagerler keńesi qalpyna keltirildi;

11) Instıtýttyń Qamqorshylyq keńesi uıymdastyryldy;

12) TEI etnologııa mamandyǵy boıynsha magıstrler men fılosofııa dokorlaryn daıyndaý úshin alǵash ret lısenzııa aldy;

13) TEI 3 memorıaldyq kabınet jabdyqtady.

Joǵaryda atap ótken jetistikterge qosa, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy TEI dırektory t.ǵ.d., professor Z.E. Qabyldınovtyń 2019 jylǵy qorytyndy esebinen kelesi derekterdi keltirýge bolady:

1. baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý boıynsha 2 joba, granttyq qarjylandyrý boıynsha 6 joba jáne 3 memlekettik tapsyrma oryndalyp jatyr;
2. 5 monografııa, 3 qujattar jınaǵy, 3 oqýlyq pen oqý quraly, Scopus pen WOS kompanııalarynyń halyqaralyq derekter qorynda ındeksteletin, ımpakt-faktory nolden joǵary baspalarynda 11 ǵylymı maqala, RINS derekter qoryna kiretin shetel baspasynda 21 ǵylymı maqala, QR BǴM BǴSBK usynǵan ǵylymı jýrnalynda 43 maqala, konferensııalar jınaqtarynda 92 maqala jáne basqa da baspalarda 41 maqala, sonymen qatar, BAQ men saıttarda 178 baıandama jaryq kórdi;
3. t.ǵ.d., professor A.Ý. Toqtabaıdyń jetekshiligimen О́zbekstanǵa (Naýaı, Buhara, Tashkent oblystaryna), t.ǵ.d., professor S.E. Ajıgalıdiń jetekshiligimen Qaraǵandy oblysyna, B.K. Smagýlov pen G.Ý. Orynbaevanyń jetekshiligimen Túrkistan, Aqmola, Aqtóbe jáne Batys Qazaqstan oblystaryna etnografo-etnoarheologııalyq ekspedısııalar uıymdastyryldy;
4. Arhıv-2025 baǵdarlamasy aıasynda RF, Ýkraına, Vengrııa jáne Polsha meleketteriniń qalalary boıynsha, TEI-nyń 31 qyzmetkeriniń qatysýymen, 11 arheografııalyq ekspedısııa ótti;
5. 2019 jyly TEI 8 halyqaralyq jáne 12 respýblıkalyq konferensııa, 13 dóńgelek ústel, 5 ádistemelik semınar, 5 prezentasııa men kórme, sonymen qatar, sheteldik ǵalymdarmen 5 kezdesý ótkizdi;
6. Instıtýt qyzmetkerleri 2017 jyly – 4, 2018 jyly – 10 jáne 2019 jyly – 15 memlekettik nagrada (marapat) men syılyqaqy aldy;
7. 18 qyzmetker jaldamaly baspanaǵa ótinish berdi.

«Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» t.ǵ.d., professor Z.E. Qabyldınovtyń qazaq tarıhy ǵylymyn damytý jolynda jasap jatqan ár áreketin, kez-kelgen ǵylymı eńbegin ózine qarsy qanshalyqty paıdalaný nıeti bolsa da, onysy iske aspaıdy. Sebebi, aqıqatty burmalaý ońaı sharýa emes.

Sonymen qatar, Z.E. Qabyldınovtyń qaramaǵynda qyzmet etip júrgen ǵalymdarǵa, Mysaly, tarıh mamandyǵy boıynsha fılosofııa doktory (Ph.D.) M. Qozybaevaǵa da topyraq shashyldy. Maqala avtory on jetinshi syn-pikirinde bylaı degen: «... M. Qozybaeva bıylǵy jas ǵalymdar arasyndaǵy baıqaýda taǵy da joba jetekshisi retinde bir jobany jeńip aldy. Eń qyzyǵy, taǵy da ózi aınalyspaǵan kezeń boıynsha usynylǵan joba. Taqyryp kelgenimen, kezeń kelmeıdi». Qyzyq eken, ǵalymnyń óziniń zertteý taqyrybynyń hronologııalyq sheńberin keńeıtkeni de kemshilikke aınalyp, qylmys bolǵany ma?!

Eń soraqysy, «sarapshy myrza» ǵylymı dárejesi joq, ǵylymı jolyn endi ǵana bastap kele jatqan jas izdenýshilerge de kúıe jaǵýdan taıynbaǵan.

Naqty aıtar bolsaq, «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» toǵyzynshy syn-pikirinde bylaı degen: «Qazaq handyǵy jobasy boıynsha doktorant F. Lebaıdy Reseıdiń Barnaýl qalasynan qazaq handyǵyna qatysty qujat izdetip jibergeni Qabyldınovtyń máseleden múldem habary joq ekendigin taǵy aıǵaqtaı túsedi». Oqyrman qaýymǵa jalǵan aqparat taratyp otyrǵan «sarapshy myrza» esimi atalǵan doktoranttyń Reseı Federasııasynyń Barnaýl qalasyna barǵandaǵyn durys kórsetkenimen, onyń is-saparynyń maqsatyn burmalap jibergen. Sebebi, ol Barnaýl qalasyna «Uly Dala tarıhy men mádenıeti» jobasy aıasyndaǵy zertteý taqyrybyna baılanysty ǵylymı-zertteý júrgizý maqsatynda barǵan. Kúmán týdyratyn heıterler de bolýy múmkin. Mundaı kúdik týdyrǵan oılardy jas izdenýshi ǵalym F. Lebaev Barnaýl qalasyndaǵy RF Altaı ólkelik memlekettik arhıvinen (GAAK) ákelgen arhıv materıaldarymen jáne qundy tarıhı kartalarmen seıilte alady.

Qoryta kelgende, 2020 jylǵy sáýir aıynyń 18-juldyzynda «Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaevtyń» TAISOIGAN.KZ saıtyna jarııalaǵan «Paıda ma, álde zııan ba?» maqalasyna jan-jaqty taldaý jasaý kerek. Onyń syn-pikirlerine shynaıy baǵa berý kerek. Ásirese, tıisti organdar «sarapshy myrzanyń» jáne TAISOIGAN.KZ saıty ıeleriniń áreketterine «Jala jabý» jáne «Kórineý jalǵan aqparat taratý», ıaǵnı Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksiniń 130 jáne 274 baptary sheńberinde baǵa berý kerek dep oılaımyz.

«Almatylyq tarıhshy Marat Týǵanbaev» myrzaǵa aıtpaǵymyz, álemdi jaılaǵan pandemııa kezinde úıde jatyp domalaq aryz jazyp, bireýdiń eńbegin joqqa shyǵaryp, qaralap kúnáǵa batqansha, el birligin saqtap «táj» atalatan tajalǵa qarsy turýǵa shaqyratyn, eldiń eńsesin kóteretin bir maqala jazsańyz, ózińiz «Paıda ma, álde zııan ba?» dep jazǵanyńyzdyń paıdasy jáne jaqsy amaly bolar edi.

Mundaı domalaq aryzdar azamattyǵymyz ben eldigimizge syn. Eldik pen el birligin oılaıyq. Qasıetti ramazan aıynda adamzat balasyna qaıyrly jaqsy amaldardy jasaý paryz. О́ziniń eńbegimen elge tanylǵan t.ǵ.d., professor Qabyldınov Zııabek Ermuqanuly sııaqty eljandy, otanshyl áriptesimizdi jalaqorlardan qorǵap, arasha túsý bizdiń azamattyq paryzymyz.

TORǴAI-TOBYL TARIHShYLARY