dw.com
Jaqynda Túrkııa Uly Ulttyq Májilisinde tutqyndardy bosatý týraly jańa zań qabyldanyp, kópshiliktiń qyzý talqysyna tústi.
Búginde Túrkııada 355 túrme bar. Temir torda otyrǵandardyń sany – 300 myń. 800-ge tarta sábı anasymen birge túrmede otyr. Túrkııa túrmelerinde jalpy áıelder sany 17 myńnan asady. Aýrýy asqynǵan 1334 naýqas bar.
Túrkııa Uly Ulttyq Májilisiniń (TUUM) jalpy otyrysynda Ádilet jáne damý partııasy men Ulttyq halyqtyq partııasynyń maquldaýymen túrmedegi tutqyndardyń bosatylýyn qarastyratyn jańa zańnyń qabyldanyp, qoldanysqa engizilýimen urlyq, bopsalaý, múlikke zalal keltirý, alaıaqtyq, esirtki saýdasy, shantaj, zorlyq-zombylyq, ımmıgranttar kontrabandasy, adam saýdasy, qasaqana kisi óltirý, jaralaý sııaqty qylmystar jasap, sottalǵan 90 myń adamdy túrmeden bosatý bastaldy.
Birqatar zańgerler bul zańda alalaý bar ekenin, zııaly qaýym ókilderiniń nazaryna usynbastan qabyldanǵanyn, Konstıtýsııalyq Sot tarapynan baqylaýǵa alynyp, onyń kúshin joıatynyn aıtýda.
Túrkııanyń Qylmystyq kodeksiniń negizin salýshylardyń biri, Stambýl ýnıversıtetiniń Zań jáne qylmystyq ister fakýlteti, Tártiptik quqyq bóliminiń bastyǵy, professory Adem Sozýer «Mamandar bul zań qabyldanǵan soń estip jatyr, nege tıisti sala mamandary talqylamady?» degen saýalǵa rasynda mamandar talqylaýyna túspegenin aıtyp, on ýnıversıtet ǵalymy, zańgerler osyǵan qatysty Túrkııa Ulttyq Májilisine májilisine arnaıy hat jazǵanyn, hat mazmunynda bul zańnyń Konstıtýsııaǵa qaıshy, bosatý prınsıpterine saı kelmeıtini, alalaıtyn ári ádiletsiz ekeni aıtýda.
Raqymshylyq zań jobasy paketiniń mátini ýnıversıtetterge jiberilip, eshqandaı pikir suralmaǵan. Negizinde, zańǵa mundaı jan-jaqty ózgerister men túzetýler engizý týraly pikir mamandardan suralady nemese qurylǵan komıssııa quramyndaǵy oryndaýshy praktıkter men ǵalymdar birlesip jumys istep, ortaq mátin qurastyralatyn kórinedi. Ǵalymdar muny talap etkenimen, bul ádister iske asyrylmaǵan.
Qylmystyq zańgerler jáne quqyqtyq sarapshylar osy zańǵa qatysty usynystyń mazmuny Túrkııa Uly Ulttyq Májilisine usynylǵan kezde ǵana habardar bolǵanyn aıtady.
Qazirgi ýaqytta Túrkııada 10 ýnıversıtettiń professorlyq-oqytýshylyq quramy bul zańǵa qatysty Túrkııa Uly Ulttyq Májilisine ózderiniń pikirlerin jazyp jibergen.
Bul pikirler aqparattyq quraldar arqyly halyqqa jarııalanyp úlgergen.
Qylmystyq zańgerlerdiń barlyǵy derlik, bul raqymshylyq zań jobasy týraly biraýyzdan bylaı degen: «Bul zań jobasy Konstıtýsııaǵa, ony oryndaý qaǵıdalaryna qaıshy, onda alalaýǵa jol berilgen jáne ádiletsiz. Zańdy talqylaý kezinde tek zańgerler ǵana emes, bilikti saıasatkerler de: «Aıtylǵan syndar durys, biraq bul kezeńde zańnyń negizine ózgerister jasaý múmkin emes», – dedi. Bul sózdiń maǵynasy «Bul – saıasat talaptaryna saı jasaldy, biz ǵylymı pikirdi esepke ala almaımyz», – degen bolýy múmkin.
Bul zańnyń qabyldanýyna negizinen Covid-19 pandemııasy sebep boldy. Rasynda da, zańnyń tarmaqtarynda ashyq Covid-19 sebepti tutqyndardyń túrmeden bosatylatyny týraly jazylǵan. Osylaısha, ruqsat berilip bosatylǵan tutqyndardyń ruqsat merzimi sot úkimin oryndaý bolyp esepteledi. Degenmen juqpaly aýrý qaýpi dál solaı tónip turǵan ózge tutqyndar týraly qarastyrylmaǵan. Negizinde, Eýropalyq Odaq Covid-19 sebepti bosatý zańy ári tutqyndaǵylar men ári bosaǵandarǵa tıimdi bolýy kerektigin bildirýde.
Eger zań rasynda da juqpaly aýrýǵa qatysty qabyldanǵan bolsa, onda alalaýǵa jol berilmeýi tıis bolatyn. Bul jerde qaýipti toptar balalar, áıelder birinshi kezekte turýy tıis edi. Túrkııadaǵy qazirgi tańda 800-ge tarta bala anasymen birge túrmede otyr.
Máselen, 65 jastan asqan álsiz adamdar men 0-6 jas aralyǵyndaǵy balalarymen túrmede otyrǵan analar turǵysynan da aıyrmashylyǵy bar tarmaqtar bar. Eger zańǵa túzetý engizýdiń talaby qarttar, ana men balalar bolsa, olardyń jasaǵan qylmysy boıynsha alalaý bolmaýy degendi alǵa tartady.
Bul zańnyń basty problemasy – raqymshylyqtyń negizgi pırnsıpi bolǵan qylmyskerdi negizge almaýy. Tutqyndar birdeı qylmys jasaǵanymen, olar tulǵalyq bolmysy ár túrli adamdar. Eger qaýiptilik deńgeıi, istegen isine ókinetini sııaqty krıterııler emes, jasalǵan qylmystary eskerilse, qazir de raqymshylyqqa ilingen kóptegen adam qylmys jasap, túrmege qaıta túsedi degenge senimdi. Qanshama ury, jemqor, bopsalaýshy, tonaýshy men alaıaqtar kóp kútpeı, ózderiniń burynǵy isine tez oralatyn bolady, buǵan kerisinshe, aıtarlyqtaı problemasy joq, qoǵamǵa zııany tımeıtin adamdar túrmede uzaq otyrady degendi aıtady. Máselen, zorlyq-zombylyqqa aralaspaǵan, biraq bılikke baǵynbaǵany úshin terrorıstik qylmysker dep tanylǵan jýrnalıster, úıde otyrǵan áıelder, muǵalimder, kásipkerler, polısııa qyzmetkerleri jáne sot júıesi músheleri túrmede qalady, olar bosatylmaıdy. Uryny ustaǵan polısııa túrmede otyrýdy jalǵastyrady, biraq ury bosatylady. Adam óltirýshi bosatylady, al ony sottaǵan sot kameraǵa jabylady. Jemqorlyqpen aınalysyp, memleketti aldaǵan alaıaqtar bostandyqqa shyqsa, onyń osy isin zerttep, halyqqa jarııalap, óziniń qoǵamdyq mindetin oryndaǵan jýrnalıst terrorıst sanalady dep qyńjylady. (Búginde Túrkııa túrmelerinde 300-den asa jýrnalıst qamaýda otyr).
Prezıdent Rejep Taıyp Erdoǵan ózi ázirletip, ózi májiliske jibergen zańdy usynyla salysymen birden maquldaýy qoǵam belsendileriniń narazylyǵyn týdyrǵan. Osydan biraz ýaqyt buryn «Memleket memleketke qarsy jasalǵan qylmystardy keshire alady. Alaıda adamdarǵa qatysty jasalǵan qylmystarǵa raqymshylyq jasalmaıdy», degen Erdoǵan taǵy bir ret sózinen taıqyp, adamdarǵa qarsy jasalǵan qylmystardy keshirip, ózine baǵynbaǵandardy abaqtyda ustaýǵa sheshim qabyldaǵanyn aıtady.
Bul raqymshylyqtyń atasy retinde tarıhqa enetin Uıymdasqan qylmys uıymynyń jetekshisi Alaattın Chakyjy da bosatylady eken degen aqparat jeldeı esýde. Ultshyldar partııasynyń kósemi (MHP) Devlet Bahchelıdiń ony túrmege izdep baryp keshirim suraýymen bastalǵan prosess eki jyldan keıin aıaqtaldy. Bir qyzyǵy, Alaattın Chakyjy osy raqymshylyqqa ilikti, tys qalmady.
Bılik pen onyń jaqtastarynyń bul qadamy qarsylastardy vırýstyq indetpen joıýdy olar úshin «birjolata joıý» retinde qarastyrýǵa bolýy múmkin be?!
Zańgerlerdiń pikirinshe, túrmelerdegi yqtımal indet saldarynan bolýy múmkin ólimderge Eýropalyq adam quqyǵy boıynsha cottyń jáne Konstıtýsııanyń kepildigi berilgen «О́mir súrý quqyǵy» aıasynda memleket jaýapty bolady. Osy jaýapkershilikke baılanysty sotqa shaǵymdanyp, kompensasııasy tóletkizýmen qosa, indetke qarsy qosymsha qajetti sharalar qoldanbaǵan quzyretti ákimshilik jáne sot oryndaryna qatysty tergeýler júrgizýi qajet bolady degendi aıtady.
Bılik pen onyń jaqtastarynyń pikirlerin negizge ala otyryp, qarsylastardy vırýstyq indetpen joıýdy olar úshin «birjolata joıý» retinde qarastyrýǵa bolady deıdi sarapshylar.
Jarqyn Aldııar, zertteýshi
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir