Nursultan Nazarbaev: "Munaı men gazǵa táýeldi bolǵan durys emes" dep talaı márte aıtqanmyn

Qazaqstan qaýipti derttiń aldyn alýǵa álem elderiniń eń alǵashqylarynyń biri bolyp kiristi. Tıisti saqtandyrý sharalary jasaldy. Memlekettik organdar arnaýly daıyndyqtan ótkizildi. О́zge elderde vırýs qalaı paıda bolyp, pandemııa qalaı órbip, órshigeni baqy­landy. Sonyń nátıjesinde indettiń etek alyp ketýine múmkindiginshe jol be­ril­meı, ahýal kún saıyn turaqty nazarda ustalyp otyr. Jaǵdaıdy ońaltý úshin kóp jumys isteldi, áli de talaı sharýa atqarylatyn bolady.  Igi maqsattaǵy is-sharalardyń bárine jer-jerlerde búkil halyq bolyp qoldaý kórsetkenimiz jón.

Táýelsizdiktiń eń alǵashqy kúnderi­nen bastap men uly Abaı atamyz­dyń «Kimge dostyǵyń bolsa, dos­tyq dos­tyq shaqyrady» degen dana qaǵı­­da­syn basshylyqqa alyp, álemniń bar­lyq mem­­leketimen aradaǵy kelisim men dos­tyq­qa, ózara senim men yqpal­dastyqqa ne­gizdelgen saıasat ustandym. Ege­men­dik­­tiń bastapqy jyldarynda irgeles el­­der­­diń bárimen tatý qarym-qaty­nas or­na­­typ, shekara máselesin túbe­geıli shesh­­ken­nen keıin túrli deńgeı­degi ynty­­­maq­tastyq uıymdaryn qurýǵa bas­tamashy bolǵanymnyń basty sebebi de sol edi.

Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵyn, Shan­haı yntymaqtastyq uıymyn, Azııa­daǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sha­ra­lary jónindegi keńesti quryp, Eý­ro­pa­daǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń tarıhı sammıtin, Astana ekonomıkalyq forýmy men búkilálemdik EKSPO kórmesin ótkizý sharalarynyń bári – Qazaqstan men dúnıe júzi memleketteri arasyndaǵy ózara dostyq pen senimge negizdelgen baılanysty, ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin jasaldy. О́mirdiń ózi, dál búgingi qa­lyp­tasqan jaǵdaı biz ustanǵan biri­gý men birlesýge negizdelgen saıasattyń bir­den-bir durys jol ekendigine kózi­mizdi jetkizip otyr.

Jahan jurtshylyǵyn ábigerge salǵan pandemııa búkil álemde jańa eko­no­mıkalyq daǵdarys týǵyzdy. Alyp kásip­oryndardyń jumysy toqtady, kólik ataýlynyń qozǵalysy shekteldi. Mu­naıdyń baǵasy quldyrady. El men el arasyndaǵy shekaralar jabylyp, alys-beris tyıyldy. Munyń bári buryn-sońdy bolmaǵan asa aýqymdy resessııaǵa ákelip soqtyryp, jumyssyzdyqty kóbeıtip otyr.

Bizdiń Otanymyz Qazaqstan – qazba baılyqtarǵa, onyń ishinde munaıǵa baı el. Men «Bizde munaı men gaz bar eken dep únemi soǵan táýeldi bolǵan durys emes» dep talaı márte aıtqanmyn. Sondyqtan egemendik jyldary biz el ekonomıkasyn ártaraptandyrýmen boldyq. Osy maqsatty júzege asyrý úshin «Qazaqstan-2050» strategııasyn jasap, «Údemeli ındýstrııalyq-ınnovasııalyq damý» baǵdarlamasy aıasynda 1000-nan astam jańa kásiporyn ashtyq. Sonyń arqasynda álemdik básekege qabiletti ónimder shyǵarylyp, elimizge jańa tehnologııalar keldi. Bul elimizdiń úshinshi tehnologııalyq jańǵyrýyna jol ashty.

El aýmaǵynda buryn-sońdy bol­ma­ǵan temirjol, avtokólik joldary sa­lyndy.

Júıeli júrgizilgen reformalar nátıjesinde aýyl sharýashylyǵy da aıtarlyqtaı damyp, Qazaqstan ózin et, sút jáne taǵy basqa da azyq-túlik ónimderimen emin-erkin qamtamasyz etip qana qoımaı, álemdegi astyq eksporttaýshy alǵashqy alty memlekettiń qataryna qosyldy.

Bolashaq úshin, alda kútip turǵan osyndaı almaǵaıyp zamandar synaǵyn erkin eńserý úshin kóp qarjy-qarajat salyp, zor jaýapkershilikpen atqarylǵan bul reformalardyń durys bolǵanyn ómirdiń ózi dáleldedi.

Bizdiń Ata zańymyzdyń birinshi babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń eń qymbat qazynasy – adam jáne onyń ómiri» dep naqty jazylǵan. Sondyqtan elimizde densaýlyq saqtaý salasyn damytýǵa aıryqsha kóńil bólindi. «Salamatty Qazaqstan» baǵdarlamasyn qabyldap, barlyq óńirde buryn bolmaǵan júzdegen zamanaýı aýrýhana men emhana saldyq. Elordada álemdik deńgeıdegi eń ozyq tehnıkalarmen jaraqtalǵan asa iri ǵylymı-medısınalyq ortalyqtar ashyp, onyń mamandaryn álemniń eń damyǵan elderinde tájirıbeden ótkizdik jáne «Bolashaq» baǵdarlamasy aıasynda oqyttyq. Osylaı aldyn ala qamdanýdyń nátıjesinde ult densaýlyǵyna qater tóndirgen búgingideı qıynshylyq zamanda juqpaly derttiń dál dıagnostıkasyn jasaý, onyń aldyn alý, naýqasty emdeý sııaqty tıisti sharalardy bizdiń dárigerlerimiz joǵary kásibı deńgeıde atqarýda.

Árıne qalyptasyp otyrǵan jaǵdaı ońaı emes. Bul – búkil álem memleketterine túsken zor aýyrtpashylyq. Biz ony osyndaı syn saǵatta septigin tıgizetin halqymyzdyń tózimdiligi, erik-jigeri jáne ózine degen zor senimi arqasynda mindetti túrde jeńip shyǵamyz. Ol úshin bizge qajetti nárse – qarjy-qarajat, materıaldyq resýrs, tehnıka, azyq-túlik – bári bar. Alańdaıtyn, abyrjıtyn esh negiz joq.

Ádette jurt kóńili alań osyndaı kezde el ishine úreı taratyp, baıbalam salýshylar óz múddesine paıdalanýǵa tyrysady. Men halyqty ártúrli sondaı azǵyryndy, arzan áńgimelerge erýden saq bolýǵa shaqyramyn. Shynymen kóptiń qamyn kózdeıtin adam aıǵaıshyl kúshimen emes, ıgilikti isimen qyzmet etkeni durys. Ǵaıbat pen baıbalam ornyna ǵylym-bilimmen shuǵyldanǵan abzal.

Búgingi kúres dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń: «Tár­tipsiz – el bolmaıdy, tártipke bas ıgen el qul bolmaıdy» degen qanatty sózin eske salady jáne sony bekem ustanýdy talap etedi. О́zderińiz bilesizder, bul pandemııany kórshimiz Qytaı eli uıymshyldyǵy men temirdeı berik tártibiniń arqasynda aýyzdyqtaı aldy.

Qazirgi Qazaqstandy Keńes Odaǵy ydyraǵan ótken ǵasyrdyń 90-jyl­daryndaǵy Qazaqstanmen salystyrýǵa bolmaıdy. Bizde osyndaı qıyndyq týǵanda eshkimge alaqan jaımaý úshin, urpaq qamy, el bolashaǵy úshin jınaq­talǵan Ulttyq qor men altyn-valıýta qorynda 90 mıllıard AQSh dollary bar. Retimen, únemdi paıdalanar bolsaq, ol búgin basymyzǵa túsken taǵdyr men tarıh synynan eńsemizdi tik ustap ótýimizge mol múmkindik beredi.

El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev halyqqa arnaǵan taıaýdaǵy úndeýinde barlyq áleýmettik toptarǵa, kásipkerlerge, aýyl sharýashylyǵy salasyna kórsetiletin alýan túrli kómek týraly jan-jaqty maǵlumat berdi. Eger Qazaqstannyń ulttyq ekonomıkadaǵy qol jetkizgen tabystary men joǵaryda atalǵan qor qurylmasa, munyń biri de bolmas edi. Kezinde sonyń bárin taratyp bereıik degender de bolǵan, biraq ómir biz qabyldaǵan sheshimniń durys bolǵanyn kórsetti.

Endi Úkimet pen jergilikti atqa­rý­shy organdary sony únemdi túrde, ret-retimen oryndaýǵa kirisýi kerek. Ár mınıstr, árbir oblys, qala jáne aýdan basshylary júıemen, tártippen, úılesimmen, naqty josparmen, nyq senimmen áreket etip, ýaqytsha qıyn­dyqtan shyǵýǵa barlyq kúsh-qýatty jumyldyrýy qajet. Nur Otan par­tııasynyń músheleri de osy bir saýapty istiń aldyńǵy qatarynan tabylýy tıis.

Elimizdiń eń úlken baılyǵy – adam men onyń ómiri bolǵandyqtan, árbir adam óziniń, otbasynyń, ata-anasy men bala-shaǵasynyń ómirine, densaýlyǵyna zor janashyrlyqpen, erekshe jaýapkershilikpen qaraýy kerek. О́ıtkeni ult densaýlyǵy – memleket qaýipsizdiginiń quramdas bóligi.

Dál osy tusta bárimizge halqy­myz­dyń árdaıym úlkenge qurmet kórse­tip, kishige qamqor bolatyn abzal qa­sıet­teri septigin tıgizedi dep senemin.

Adamnyń ózine degen senimi – úlken kúsh. Bul boıymyzǵa – qajyr, denemizge – qýat, júregimizge senim uıalatady. Biz qazir kómekke asa muqtaj qarııalardy, ardagerlerimizdi, kópbalaly analardy, ál-aýqaty tómenderdi, jumysqa jaramsyz jandardy erekshe qamqorlyqqa alýy­myz kerek. Halqymyzdyń boıyn­daǵy urpaqtan urpaqqa úzilmeı jetken eń izgi qasıetter bizdi osyǵan úndeıdi.

Dál qazir búkil adamzat jolaıryqta tur. Álemdik geosaıasatty, ekonomıkany, ekologııany, qoǵam ómiriniń san alýan salasyn qamtyp, tizbektele kelgen, buryn-sońdy bolmaǵan problemalar álem memleketteriniń qarym-qatynasyn da ózgerte bastady. Úndi halqynyń uly gýmanıst qaıratkeri Mahatma Gandı: «Álemdi ózgertý úshin áýeli ózimiz ózgerýimiz kerek», degen eken. Keshe ǵana bir-birin aıaqtan shalyp, jaǵadan alyp, «sanksııalyq soǵystarǵa» jol ashqan memleketter endi ózara kómek qolyn sozysýda. Bul – jahandyq deńgeıdegi úlken ózgeristerdiń bastaýy.

Álem tarıhynda ondaǵan jylǵa, tipti júz jyldan da astam ýaqytqa sozylǵan talaı soǵystar, shıelenisti jaǵdaılar men kıkiljińder oryn alǵan. Mıllıondaǵan adamdy baýdaı túsirgen indetter de az bolmaǵan. Adamzat sonyń bárin jeńgen. Jan alqymnan alyp turǵan bul shyrǵalańnan da shyǵamyz. Álemniń eń alpaýyt memleketteri osy qıyndyqtan sabaq alýy kerek.

Kezinde Áıteke bı babamyz: «El muraty – kóreshek, er muraty – keleshek. Osylardy oılaǵan – qoımas túbi súıinbeı», degen eken. Qandaı keremet aıtylǵan sóz! Dál qazir bizge búkil adamzat órkenıetin súrindiretin emes, barsha álem halqyn súıindiretin jańashyl saıasat kerek.

Kez kelgen qıyndyq adamdy tyǵy­ryqtan shyǵýǵa, ózgeshe oılaýǵa, qalyp­tasqan jumys tásilderin jetildirýge bastaıdy. Al bul ǵylym men tehnologııany damytýǵa, sergek ómir saltyn qalyptastyrýǵa alyp keledi. Búginde eńbekti uıymdastyrýdyń kreatıvti ádisteri, tipti jańa kásip túrleri shyǵa bastady. Qazir adamdar birtindep qaǵazbastylyqtan arylyp, qashyqtan jumys isteý rejimine kóshti. Osynyń bári bir kezde aldyn ala josparlanyp, keńinen oılastyrylǵan sharalardyń arqasynda ǵana múmkin bolyp otyr.

Rýhy myqty, ózine senimdi adamdy qıyndyqtar shynyqtyrady. Sondyqtan biz boıkúıezdikten, saryýaıymnan, enjarlyqtan arylyp, tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn izdegen búkil álem halqymen birge shıryǵa, shyńdala túsýimiz kerek.

«Birlik joq jerde tirlik joq», degen eken áıgili danyshpan Tóle bı. Bereke-birliktiń almaıtyn qamaly, baǵyndyrmaıtyn bıigi bolmaıdy. Biz úshin ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy ańsap kútken, 30 jylǵa jýyq ýaqyt buryn qolymyz jetken azattyqty máńgi baıandy etýden asqan murat joq. Qazaqstan – halqymyz tatý-tátti jáne ke­li­simde ómir súrip jatqan ortaq shańy­raǵymyz. Alýandyǵymyz – básekeli jáne jahandyq álemdegi bizdiń baǵa jetpes baılyǵymyz ben artyqshylyǵymyz. Táýelsizdik jyldary qol jetkizgen barlyq tabysymyzdyń qaınary – eń aldymen halqymyzdyń bereke-birligi. Alla taǵala bizdi osy birligimizden de, tirligimizden de aıyrmasyn.

Men sózimdi aldymen aǵa urpaq pen zııaly qaýym ókilderine arnaımyn: halyqty yntymaqqa shaqyryp, jaqsylyqqa, izgi amaldar jasaýǵa, salamatty ómir saltyn ustanýǵa úndeńizder. «Yrys aldy – yntymaq» ekenin umytpańyzdar. Jastardy eńbekke, bilim alýǵa, qatarynyń aldy bolýǵa tárbıeleńizder. Urpaq aldyndaǵy jaýapkershilik bizdi osyǵan mindetteıdi.

Jańa óskin – jas urpaqqa aıtarym: táýelsizdik jyldary dúnıege kelgen sender keler jyly orda buzar otyzǵa tolasyńdar. Elimizdegi eń qýatty kúsh – ózderińsińder. Aǵa urpaq sender úshin qoldan kelgenniń bárin jasady, endi senderdiń de kúsh-qaırat jumsaıtyn kezderiń keldi. Jamandyqtan, jat ádetten saqtanyp, ıgi ister jasaýǵa umtylyńdar. Úlkenge – izetti,  kishige  – qamqor, bir-birińe dos bolyńdar. «Birińdi, qazaq, biriń dos, kórmeseń – istiń bári bos» degen Abaı atalaryńnyń ósıetin eshqashan esten shyǵarmańdar.

Kásipkerlerge de arnaıy aıtarym bar: sizder táýelsizdiktiń arqasynda óz isterińizdi qalyptastyryp, aıaqtaryńyzǵa nyq turdyńyzdar, mol dáýletke keneldińizder. Endi «Men elime ne beremin?» deıtin kezderińiz de keldi.

Osy oraıda, meniń ótinishim boıynsha óz otandastaryna qol ushyn berip, qarjylaı, zattaı kómektesip jatqan kásipker azamattar barshylyq. Osy bir jarasymdy úrdis, ıgi is odan ári jalǵasyn tabady dep senemin.

Urpaq pen dástúr sabaqtastyǵy bolǵan jerde ǵana ıgilik pen izgilik qatar órken jaıady. Osy qasıetti qaǵıda árbir qazaqstandyqtyń jadynan, júreginen oryn alýy kerek.

Maǵan nebir qıyn-qystaý kúnderde eshqashan namysyn bermegen, qashanda birligi bekem, peıili keń, qushaǵy ashyq, baýyrmal halyqqa basshylyq etý baqyty buıyrdy. Sondyqtan qazirgideı alaburtpa kóńil jaǵdaıynda dana da darqan halqyma – barshańyzǵa zor rızashylyqqa toly osy sózderimdi joldadym.

Biz táýelsizdik jyldary san alýan qıyndyq pen daǵdarysty bastan ót­ker­dik. Sonyń bárinde men anyq jaǵdaıdy, túıtkildi problemalardy ashyq túrde aldaryńyzǵa jaıyp salyp otyrdym. Siz­der maǵan únemi senim arttyńyzdar, men týǵan halqymnyń sol seniminen udaıy kúsh-qýat aldym. Sol úshin siz­der­­ge taǵy myń da bir alǵysymdy bildi­re­min.

Ult densaýlyǵy men memleket qaýip­sizdigi – bir-birimen etene, egiz uǵymdar. Mem­leket bul qıyndyqtan shyǵý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaıdy jáne tıisti sharanyń barlyǵyn atqarady. Birde-bir adam, elimizdiń eshbir azamaty qamqorlyqsyz qal­maıdy.

Biz – birtutas el, birligi berik jurtpyz. Men árqashan halqymmen birge bolǵanmyn, bul joly da sizdermen birgemin.

Biz birgemiz. Qıyndyqqa qaıyspaı, belimizdi bekem býyp, bereke-birli­gimizden aırylmaıyq. Sonda ǵana ­biz qas­ter­li táýelsizdigimizdi saqtap, Qazaq­stan­dy Máńgilik el bolýǵa laıyqty ete alamyz.

Nursultan NAZARBAEV,

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy

Egemen Qazaqstan