Qazaqstanda brokonerlik qatań jazalanady

2020 jyldyń 21 aqpanynda joıylyp bara jatqan aqbókendi qorǵaýdy tapsyrǵan memlekettik ınspektordy óltirgen brakonerler sot úkimimen ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrdy.

Orta Azııa halqyn dúr silkindirgen atalmysh jaǵdaıda brakonerler toby ótken jyldyń qańtarynda kezekshilikte turǵan eki ınspektorǵa shabýyl jasaǵan bolatyn. Inspektorlardyń biri, 52 jastaǵy Erlan Nurǵalıev jaraqattan aýrýhanada qaıtys boldy. Onyń ólimi álemdegi aqbókenderdiń sany eń kóp mekendeıtin Qazaqstandaǵy brakonerliktiń aýqymyn kórsetti. О́tken jyldyń shilde aıynda brakonerlerdi ustaý kezinde taǵy bir ınspektordy atyp óltirgen.

Shabýyldan keıin jeti brakoner ustalyp, olarǵa aıyp taǵyldy. Qaraǵandy qalasynyń ortalyq soty olardyń úsheýin kisi óltirý áreketi jáne zańsyz ań aýlaý áreketteri úshin aıyptap, ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrdy. Qalǵan tórt adam zańsyz ań aýlaǵany úshin árqaısysy alty jylǵa sottaldy. Qaıtys bolǵan ınspektordyń ulynyń advokaty Almat Qasqyrbaı «qatal» úkimdi quptady, biraq memleket ınspektorlardy qorǵaý úshin, onyń ishinde olardy tıisti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etý úshin kóp jumys jasaýy kerek dep málimdegen edi.

Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev brakonerlik zańbuzýshylyqtarǵa qatysty jaıttardy retke keltiretindigin aıtyp, ony «uıymdasqan qylmystyń óte qaýipti túri» dep atady. «Brakonerler jaqsy jabdyqtalǵan, qarýlanǵan jáne jazasyz áreket etedi», – dedi Toqaev ótken qyrkúıek aıyndaǵy halyqqa joldaýynda. 2019 jyldyń 2 qyrkúıeginde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynda Qazaqstan halqyna Joldaýyn jasady. Dál sol kezde Prezıdent zorlyq-zombylyq pen brakonerlik úshin jazany qataıtýdy tapsyrdy. Sondaı-aq «brakonerliktiń kúsheıe túskendigine» dep prezıdent quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn synǵa alyp, zańsyz ań aýlaýǵa kóz jumdy dep te aıyptady.

Qazaqstan brakonerlik úshin jazany kúsheıtti. Endi Qyzyl kitaptaǵy janýarlardy óltirgeni úshin quqyq buzýshylar 12 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylýy nemese 50 mıllıon teńge aıyppul tóleýge mindettelýi múmkin. Qylmystyq kodekste jańa túzetýlerdiń engizilýimen zańsyz ań aýlaý, balyq aýlaý jáne orman aǵashtaryn keskeni úshin qatań sanksııalar qarastyrylǵan.

«Janýarlardy zańsyz aýlaýǵa jáne ósimdikter álemin zańsyz óńdeýge qatysty baptar jańa kvalıfıkasııalyq belgilerimen tolyqtyryldy, máselen, janýarlar men ósimdikterdiń sırek kezdesetin jáne quryp ketý qaýpi tóngen túrlerine, sondaı-aq paıdalanýǵa tyıym salynǵan janýarlarǵa adamdar toby retinde aldyn-ala uıymdastyrylǵan qastandyq belgilerin ataýǵa bolady. Buryn jasalǵan atalmysh qylmystyq belgiler onsha aýyr emes qylmystar retinde qarastyrylǵan. Endi Qylmystyq kodekstiń osy baptaryna sáıkes kvalıfıkasııalyq belgiler aýyr qylmystar sanatyna aýystyryldy» dedi QR IIM Ákimshilik polısııa komıtetiniń tóraǵasy Maqsat Baıbolov.

Zańǵa engizilgen jańa túzetýler memlekettik ınspektorlarǵa qyzmettik qarýdy, mysaly, tapansha nemese karabın sııaqty qarý-jaraq alyp júrýge jáne ómirine qaýip tóngen jaǵdaıda qoldanýǵa quqyq beredi. Sonymen qatar, «Ohotzoprom» qyzmetkerleriniń kólikterine erekshe jaryq jáne dybystyq sıgnaldar qoıylyp, jetildiriletin bolady.

«Jabdyqtardyń jańa normatıvter jasaldy. Bizdiń transport, tehnologııamyz brakonerlerdiń qural-jabdyqtarynan áldeqaıda tómen ekeni jasyryn emes, sondyqtan bizge zamanaýı quraldar qajet. Biz osy normatıvterdi ázirledik. Jabdyqtardyń jańa normatıvteri ushqyshsyz ushatyn apparattar, keýdege arnalǵan kameralar, beınetirkeýish engizilgen avtomobılder bolady dep uıǵardy. Sondaı-aq, ol travmatıkalyq qarýdy, jol talǵamaıtyn kólik, batpaqta júretin tehnıkalardy da qarastyrady» deıdi Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti bóliminiń bastyǵy Aıtýar Týǵanbekov.

Aqbókenderdi atyp óltirgen 80 brakoner Ishki ister mınıstrliginiń arnaıy esebine alyndy. Bul quqyq buzýshylardy tez anyqtap, olardy resıdıvke tekserýge múmkindik beredi. Byltyrǵy jylda polısııa jedel is-sharalar júrgizý barysynda 2 myńnan astam zań buzýshylyqty anyqtaǵan. Onyń ishinde myńnan astamy zańsyz ań aýlaýǵa baılanysty.

Sonymen qatar, endi ekologııalyq zań buzýshylyqtar úshin múlik tárkilenip, sheteldikter men azamattyǵy joq adamdar bes jylǵa elden shyǵarylady. Brakonerlik úshin eń joǵary jaza 5 jyldan 12 jylǵa deıin uzartyldy. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıse-mınıstri Erlan Nysanbaevtyń aıtýynsha, aýylsharýashylyq máseleleri boıynsha zańnamaǵa engizilgen sońǵy ózgertýler aıasynda Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 337-baby keńeıtildi. Qylmysty anyqtaıtyn belgiler kóbeıdi – olardyń ishinde, zańsyz ań aýlaý áreketi de bar.

«Buryn bul bap boıynsha ań aýlaý jarylǵysh qurylǵylardy jáne janýarlardy, ushaqtardy, avtomobılderdi, avtokólik quraldaryn joıý sııaqty basqa quraldardy qoldanǵan kezde ǵana jaýapqa tartylatyn edi, al endi osy belgilerge atys qarýy men pnevmatıkalyq qarý, laqtyrý, sýyq qarý jáne basqa da qarý túrleri, ıtter men ań aýlaıtyn jyrtqysh qustar qosyldy» dedi Erlan Nysanbaev.

Sonymen qatar, Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 339-baby taǵy tolyqtyryldy, oǵan sáıkes brakonerler aqbóken derıvattary men bekire túrleriniń zańsyz aınalymy úshin jaýapqa tartylady. Endi jaýapkershilikti aýyrlatatyn jańa zańbuzýshylyq belgileri paıda boldy. Olardyń ishinde:

• birneshe ret brakonerlik áreket;
• adamdar tobynyń aldyn ala sóz baılasýy arqyly áreket jasasýy;
• erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarda áreket jasaý;
• qyzmettik jaǵdaıyn paıdalanyp adamnyń áreket jasaýy;
• úlken nemese asa úlken mólsherde zııan keltirý.

Sonymen birge, brakonerlikke qarsy kúres týraly zańnama boıynsha jumystar munymen toqtap qalmaıdy. Qazir Parlament Májilisi qylmystyq jáne qylmystyq is júrgizý zańnamalaryna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly zań jobasyn qarastyrýda. Onda zańsyz ań aýlaý men balyq aýlaýdy qylmystyq quqyq buzýshylyq sanatynan qylmys sanatyna aýystyrý usynyldy. Bul zań buzýshylardy úsh jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrýǵa múmkindik beredi. Qazirgi eń uzaq jaza – 40 kún qamaýǵa alý.

Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev brakonerlerge qarsy jazany qatańdatýdy 2019 jyldyń shildesinde tapsyrǵan bolatyn. Bul «Ohotzopromnyń» ınspektory Qanysh Nurtazınovti brakonerler atyp óltirgennen keıin qolǵa alynǵan edi.

«Jaqynda bolǵan qaıǵyly oqıǵalar brakonerliktiń uıymdasqan qylmystyń eń qaýipti túri retinde kórsetti. Bir jylda eki jabaıy tabıǵat ınspektory olardyń qolynan qaza tapty. Byltyr Shyǵys Qazaqstan oblysy Marqakól kólinde brakonerler tobynyń qylmystyq áreketi oryn aldy. Bul tek oqshaý jaǵdaılar, biraq brakonerlik qylmystar tereń tamyr alyp barady, onyń ishinde quqyq qorǵaý organdarynyń salǵyrttyǵy da bar. Olar bizdiń ulttyq baılyǵymyzdy qurtyp jatyr. Úkimetke eki aı ishinde tıisti zańnamany qataıtý úshin shuǵyl sharalar qabyldaýdy tapsyramyn» dedi QR Prezıdenti.

Jaqynda Qazaqstanda aqbóken múıizderin satyp alýǵa arnalǵan 19 saıt buǵattaldy. Eń tanymaldary kilt sózdermen jabylǵan, biraq eger siz aqbóken múıizderin satyp alǵyńyz kelip, satýshyny tapqyńyz kelse – bul qıyn dúnıe emes.

Ekologııalyq zańnamaǵa jáne Qylmystyq kodekske ózgertýler engizý týraly jańa zań sonymen birge brakonerler men qaıtalama quqyq buzýshylar týraly biryńǵaı málimetter bazasyn qurýdy jáne bir ınspektorǵa shaqqanda 2,5 mıllıon ga alqapty qysqartýdy da qarastyrady. «Ohotzooprom» memlekettik kásiporny ortalyq aımaqtyq fılıalynyń basshysy Erlan Abdrahmanovtyń aıtýynsha, qujatta ınspektorlardyń jalaqysyn kóterý jáne olardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jaqsartý da qarastyrylǵan.

«Qazir olardyń jalaqysy 50-60 myń teńge (112-134 dollar). Oǵan qosa, olar brakonerler tóleıtin aıyppuldyń 30 paıyzyn yntalandyrý túrinde alatyn bolady. Bul olar úshin yntalandyrý bolady, óıtkeni qazir ınspektor bolyp jumys isteýge kóp adam kelise bermeıdi», - deıdi Abdrahmanov.

Sonymen qatar, depýtattar barlyq aqbókender shoǵyrlanatyn zoologııalyq park qurýdy usynady. Ondaı park Aqmola oblysyndaǵy Qorǵaljyn aýylynyń mańynda paıda bolýy múmkin.

Brakonerlikpen kúresti kúsheıtýdiń zańnamalyq sharalary qorǵalatyn janýarlardyń sanyn kóbeıtýge, balyq qorlary men ósimdikterdi saqtaýǵa, sondaı-aq olardy qorǵaý tetikterin nyǵaıtýǵa kómektesedi degen senim bar.

Qaıyrbek Ánýar