Halyqaralyq arenadaǵy Qazaqstannyń róli

Halyqaralyq ıntegrasııa men jahandaný dáýirinde memleketter men halyqtardyń ósip kele jatqan ekonomıkalyq, saıası jáne basqa da baǵyttar boıynsha ózara táýeldiligine baılanysty, álemdegi birde-bir el, resýrsy men qýaty, damý deńgeıine qaramastan, syrtqy kúshterdiń yqpalyna ushyramaı qoımaıdy. Áskerı, ekonomıkalyq jáne saıası turǵydan qanshalyqty kúshti bolǵanymen, birde-bir memleket basqa elderden oqshaýlana otyryp, búgingi kúnniń ótkir máselelerine tótep bere almaıdy. Olarǵa tek jaqyn halyqaralyq yntymaqtastyq aıasynda ǵana qarsy turýǵa bolady. Halyqaralyq qatynastardyń tolyqqandy sýbektisine aınalǵan jas ta táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasy úshin jalpy halyqaralyq júıeniń syn-qaterlerin ýaqytynda eskeretin jáne qajet jaǵdaıda tıisti túrde áreket etetin syrtqy saıasatty júrgizip, elimizdiń ulttyq múddelerin birinshi orynǵa qoıý óte mańyzdy. Osyǵan baılanysty, memlekettiń táýelsizdik jyldaryndaǵy syrtqy saıası fýnksııalaryn iske asyrýdaǵy nátıjeleri men jetistikterin zertteý, sondaı-aq, osy negizde halyqaralyq ıntegrasııa men jahandaný jaǵdaıynda Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy saıasatyn odan ári damytýdyń perspektıvalyq baǵyttaryn aıqyndaý basym mindetterdiń biri bolyp tabylady.

Álemdik arenadaǵy oqıǵalar Qazaqstanǵa negizinen janama túrde áser etedi. Kóp jaǵdaıda, mundaı oqıǵalar Qazaqstan eksportynyń negizin quraıtyn taýar baǵalaryna áser etý arqyly yqpalyn tıgizedi. Mysaly, 2019 jyldyń kúzinde Saýd Arabııasyndaǵy munaı nysandaryna jasalǵan shabýyldardan jáne osy elde óndiristiń tómendeýinen keıin álemdik naryqtardaǵy munaı baǵasy 12 paıyzǵa deıin kóterildi. Qazaqstan munaı eksporttaıtyn bolǵandyqtan, qysqa merzimdik mundaı oqıǵalar eldiń eksporttyq kirisine oń áser etedi.

Máskeý basqarý mektebiniń damýshy naryqty zertteý ınstıtýtynyń eýrazııalyq zertteý zerthanasynyń jetekshisi Gaýhar Nurǵalıevanyń aıtýynsha, kórshiles elderde – Reseı men Qytaıda bolyp jatqan oqıǵalar Qazaqstanǵa uzaq merzimdi áserin tıgizedi. Eki kórshi memleket úshin de 2019 jyl ońaı bolǵan joq. Reseıge qatysty Batys elderiniń sanksııalary kúsheıe tústi, Qytaı AQSh-pen saýda soǵysyn jalǵastyrdy. Alaıda bul oqıǵalardyń bizdiń elimizge áseri basqasha boldy. Reseı ekonomıkasyna túsken qysym rýbldiń quldyraýyna ákelip soqty, bul da qazaqstandyq teńgege teris áser berdi. Al Qytaı ımporttaýshylary keı amerıkalyq taýarlarǵa ımporttyq tarıfterdiń joǵary bolýyna baılanysty keıbir ónimderdiń balama taýar jetkizýshilerin izdeýge májbúr boldy. Osynyń arqasynda Qazaqstannyń astyq, et jáne sút ónimderin, soıa jáne hımııa ónimderin jetkizýshiler úshin qytaı naryǵyna shyǵý perspektıvalary ashylǵan bolatyn.

Sarapshylardyń aıtýyna qaraǵanda, Qazaqstan 2019 jyly joǵary pozısııalarǵa ıe bolǵan halyqaralyq reıtıng agenttikteri eldi aımaqtaǵy jáne TMD-daǵy kóshbasshy retinde qarastyrýǵa daıyn. Kóptegen kórsetkishter boıynsha respýblıkanyń budan da joǵary oryndarǵa ıe bolý múmkindigi bar. Jaqynda Qazaqstannyń róli geosaıası turǵyda Qytaıdyń «Jańa Jibek Joly» jahandyq bastamasynyń (NSW) arqasynda taǵy da ósti. Qazaqstan «bir beldeý – bir jol» degen atpen belgili qytaılyq «ǵasyr jobasynyń» qurlyqtaǵy tranzıttik memleket, onyń maqsaty baılanystyrýshy eldiń ınfraqurylymyn qurý arqyly halyqaralyq yntymaqtastyqtyń jańa formasy bolyp tabylady.

Dúnıejúzilik banktiń zertteýi boıynsha, bastamalarǵa qatysatyn negizgi elderdiń JIО́-i Jańa Jibek joly boıyndaǵy ınfraqurylymdyq jobalardy engizý esebinen ósip jatqan saýda men sabaqtas salalardan túsetin túsimder esebinen 3,35% deıin ósýi múmkin. Tanzanııa men Kenııa sııaqty ekonomıkasy az damyǵan Afrıka elderi bul bastamadan kóbirek paıda kóredi, óıtkeni jetildirilgen ınfraqurylym saýdanyń ósýine, ekonomıka men halyqtyń ál-aýqatyna úlken áser etedi. Ortalyq Azııa elderi úshin ınfraqurylymnyń JIО́ ósýine áser etýi orta eseppen 1,46% deńgeıinde baǵalanyp otyr. Qazaqstan úshin bul kórsetkish tek qosymsha ınfraqurylymnan 6,47%-ǵa deıin jáne shekaradaǵy kidiristerdi azaıtý men kedendik tarıfterdi tómendetý sııaqty basqa sharalar qabyldanǵan jaǵdaıda 20,7%-ǵa deıin joǵary bolmaq. Sondyqtan, eń aldymen Qazaqstan «JJJ» jobasynan paıda alýdy nazarǵa alýy kerek.

Álemdegi basqa mańyzdy josparlanǵan is-sharalarǵa kiretin AQSh-taǵy prezıdenttik saılaý, Qytaıdaǵy jaǵdaı, álemdik saıasattaǵy budan keıingi de oqıǵalar osyǵan baılanysty bolady. Osy jyly AQSh pen Eýropalyq Odaq Ortalyq Azııadaǵy syrtqy saıası strategııalaryn jańartty. Orta merzimdi perspektıvada bizdiń aımaqtaǵy Batys blogynyń neǵurlym belsendi qatysýy kútilýde.

TMD-nyń basqa elderine qatysty Qazaqstannyń pozısııasy qandaı aspektilermen salystyrylatyndyǵyna baılanysty erekshelenedi. Keıbirinde, mysaly, áskerı qýattylyǵyn nemese JIО́ mólsherin salystyrǵanda, Qazaqstan sózsiz Reseıden tómen. Máselen, О́zbekstan, Ázirbaıjan jáne Túrikmenstan munaı-hımııa salasynda Qazaqstandy basyp ozdy. Sońǵy jyldary bul elder polımer jáne gaz-hımııa ónimderin shyǵaratyn kásiporyndar ashty. Grýzııa sybaılas jemqorlyqty jeńý jolynda úlken qadam jasady, al Qyrǵyzstanda basqa kórshiles elderdegi sııaqty ÚEU sektory da damýda.

Sonymen qatar, Qazaqstan zańnamany reformalaýda meılinshe utqyr bola otyryp, basqa máseleler boıynsha Reseıden ozyp otyr. Mysaly, Qazaqstanda ıslamdyq qarjylandyrýdy damytý úshin neǵurlym qolaıly jaǵdaılar jasaldy, sondaı-aq áıelderdi eldiń saıası jáne ekonomıkalyq ómirine tartýǵa qatysty máseleler jaqsy órbýde. Sóz joq, Qazaqstan TMD-ǵa tikeleı sheteldik ınvestısııalardy tartýdyń basty núktesi bolyp tabylady jáne tutastaı alǵanda táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan bitimgershilik bastamalardyń, mysaly, ıadrolyq qarýdan bas tartý men Sırııadaǵy qaqtyǵysty sheshýdegi deldaldyqtyń arqasynda halyqaralyq qoǵamdastyqta úlken bedelge ıe bolǵandyǵyn moıyndaý kerek.

Qazaqstan kólik ınfraqurylymyn belsendi tempte damytyp jatyr. Buǵan qosa, jaqyn kórshiler de elimizdiń kólik áleýetin jańǵyrtýǵa múddeli. Halyqaralyq sarapshylardyń pikirinshe, Ortalyq Azııa qazirdiń ózinde Qytaı men Eýropa arasyndaǵy mańyzdy kópirge aınalǵan.

Qazaqstan Eýropa men Azııa arasyndaǵy transkontınentaldy tasymaldy damytýda belsendi jumystar júrgizýde. Osy oraıda Qazaqstandaǵy temir joldar men avtomobıl joldarynyń ońtaıly logıstıkalyq tizbegin qamtamasyz etetin, osylaısha Qytaıdyń shyǵys jaǵalaýyn Eýropamen baılanystyratyn «Nurly jol» memlekettik baǵdarlamasyn atap ótken jón.

Qazirgi kezde Qazaqstan álemdik qoǵamdastyqqa keń aýqymdy ıntegrasııa, ózara tıimdi seriktestik jáne jahandyq problemalardy, sonyń ishinde ekonomıkalyq, ekologııalyq jáne áleýmettik máselelerdi sheshýde tyǵyz yntymaqtastyqpen sıpattalady.

Jahandaný, sondaı-aq dástúrlerdi, mádenıetterdi, din men ıdeologııany biriktirý prosesi bolyp tabylady. Qazirgi bizdiń álem dıametrlik turǵydan qarama-qaıshy qundylyqtar, ıdeologııa, tarıhı dástúrleri bar mádenıetterdiń bolýymen sıpattalady. Onda qýatty degen álemdik jáne dástúrli dinı júıeler usynylǵan. Tájirıbe kórsetkendeı, ártúrli tarıhı dástúrler, dinder men ıdeologııalary bar elderdiń ózara árekettesýi neǵurlym tyǵyz bolsa, olardyń bir-birine degen tózimdiligi de kúsheıedi.

Osyǵan baılanysty Qazaqstanda álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezderin ótkizý dástúrge aınalǵanyn atap ótken jón. Tarıhı dástúrli ıslam mádenıetimen qatar, elimizde barlyq álemdik jáne dástúrli dinderdiń damýyna jaǵdaı jasalǵan. Sondyqtan Qazaqstan álemdegi eń iri konfessııaaralyq dıalogtyń ortalyqtarynyń birine aınaldy.

Qazirgi ýaqytta adamzat jańa jahandyq syn-qaterlermen betpe-bet keledi. Qazaqstan qalyptasqan syrtqy saıası júıesi bar el retinde óziniń júıeli damýy úshin jahandanǵan álem talap etetin syn-qaterlerdi eskerýge májbúr. Problemalardy anyqtaý jáne aldyn alý, olardy sheshý boıynsha sharalar qabyldaý, qoǵamnyń jańa syn-qaterlerine jaýap berý – Qazaqstannyń teńgerimdi syrtqy saıasatynyń joly.

Jahandaný jaǵdaıyndaǵy halyqaralyq únqatysýdyń ózindik erekshelikteri men problemalary bar, mysaly, múddelerdiń tyǵyz ıntegrasııasy jaǵdaıynda etnıkaaralyq kelisimdi saqtaý jáne nyǵaıtý, mádenıetterdiń uqsastyǵyn saqtaý jáne sonymen birge etnosaralyq qatynastardy jaqsartý. Alaıda, eldiń syrtqy saıasaty Qazaqstandy óziniń ulttyq ereksheligin saqtaı otyryp, qoǵamdy ıntegrasııalaý jolynda osy máselelerdi barabar jáne dáıekti túrde sheshýge baǵyttalǵanyn erekshe atap aıtýǵa bolady.

Qarlyǵash Zaryqhanqyzy