Psevdosalafılerdiń mádenıetke qaýiptiligi

Adam jan men tánnen jaratylǵan jaratylys. Tánniń qalaýy hakim Abaısha: «ishsem, jesem, qushsam» degen qalaýdan turady. Danyshpan tándi eshqashan toımaıtyn jaratylys deıdi. Hosh delik. Tánniń sharýasyn osymen támámdasaq. Búgingi álemdi ulardaı ulytyp otyrǵan psevdosalafıler birinshi «ýdardy» adamnyń janyna jumsaıdy. Iаǵnı, pendeniń eń álsiz jandyq bolmysynan urady. Mundaı adam janynyń názik tusy árdaıym qulaq túrip turady. Qazaq mundaıdy «býynsyz jerime pyshaq urma» degen. Biraq bir qyzyǵy adam janyna nápsi, ıaǵnı tán qajettilikteri de áser etedi. Sebebi adam myna eki qubylysty únemi qalap turady: jan men tán azyǵy. Antık zamanynyń oıshyly Sokrat: «adam qubylys» degen. Iаǵnı beıimdelgish. Psevdosalafılerdiń uıymshyldyǵy adamdy sol ortaǵa beıimdeıdi. Psevdosalafılerdiń erkindik berý jaǵdaıy men ortaq topqa psıhologııalyq baılaýy, olardyń músheleriniń ydyramaýyna áser etip otyr. Sonymen qatar olar ózderin dinı azshylyq retinde óz ortalarynda kórsetý men dinı oppozızasııa sanaýy, olardyń óz ortalarynda bir-birine tartylýyna áser etýde. Al sodan keıin óz ortalarynda ulttyq mádenıetke shabýyly júıeli túrde jalǵasady.

Ǵylymda «nıgılızm» degen termın bar. Ol: ıdealdardy, qundylyqtardy joqqa shyǵarý uǵymy. Ýahabılik tendensııaǵa urynǵan adam, Allaǵa degen qate túsinigimen ulttyq qundylyqtardy sanasynan birtindep óshiredi. Ol úshin tarıhı jadylyq qundylyqtar qunsyz bolyp qalady. Tarıhı qundylyqtaryn kóz aldynda kúıretkennen keıin, endi oǵan basqa qundylyqtar qajet. Sebebi adam tarıhı tizbekte ómir súretin jalǵyz jaratylys (bir janýardyń ata-babalarynyń qundylyǵyn izdep júrgenin kórmeısiń). Negizgi tarıhı tizbektegi qundylyqtarynan aıyrylǵan adam jańa tarıhı qundylyqtardy izdeı bastaıdy. Mine, sol kezde psevdosalafıler adamǵa taza tarıhı qundylyq dep, 7-8 ǵasyrlardaǵy panarabızmdi (arab mádenıetin) nasıhattaıdy. Iаǵnı, adamnyń sanasyn sol ǵasyrlarǵa alyp baryp, ortaǵasyrlyq túsinikke jeteleıdi. Bizdiń elimizdegi keıbir jat mádenı máseleler osydan týyndap jatyr. Osylaısha orta ǵasyrlardaǵy qazaq mádenıetiniń qundylyqtarynyń qunyn joıady. Salafılerdiń ulttyq qundylyqtaǵa murnyn shúıirip qaraıtyn sebebi osydan kelip týyndaıdy. Tarıhı-mádenı sana joıylsa, otanshyldyq sezim joıylady. Sebebi adamnyń dinı senimi mekenimen (otanymen) baılanysta bolmasa, dindar adam mádenıetti basqa ortalardan izdeı bastaıdy.

Fılosoftar mádenıetti 18 bólikten turady jáne sol barlyq bólikterge dinniń yqpaly zor degen (D.Kenjetaı, t.b.). Onyń qazaq mádenıetinde ıslamnyń roliniń joǵary ekeninen baıqaýǵa bolady. Iаǵnı, dinı tanym qalaı qalyptassa, mádenıetterdi de solaı túsinigine yńǵaılap alady nemese joqqa shyǵarady. Mysaly, qazaq mádenıetindegi kelinniń betin ashý dástúrin durys emes deıtin psevdosalafılerdiń tanymy sekildi. Mine, psevdosalafılik tanymnyń qaýiptiligi osynda.

Adam psevdosalafılerdiń yqpalymen mádenı tarıhymyzdan, qundylyqtarymyzdan, ıdealdardan jurdaı etkende, keýdelerinde bos keńistik paıda bolady. Jalǵan aǵym ol bos keýdeni ózderiniń jalǵan qundylyqtarymen toltyrady. Adamdy qashanda túsinigi bıleıdi. Islam fılosofy Ǵazalı: «Adam ne oılasa, sonyń tutqyny. Neni tanysa, sony súıedi» degen.

Sondyqtan psevdosalafılermen jumys jasaý barysynda olardyń dinı tanymyna yqpal etýmen qatar, mádenı qundylyqtaryna shabýyl jasaý kerek. Tarıhı sanany (geneologııa),  mádenı qabatty qozǵaýdy qosa uǵyndyrý kerek. Qundylyǵy aýmasqan adasýshylardyń dinı tanymy ózgerýge shaq turady. Bul álemdik psıhologtardyń tujyrymy (Karnegı, V.Frankl).

Adam sanasy qubylmaly jaratylys. Ol sanada aqparattyń áseri mol. Sondyqtan ony bir sıpatta kórý qıyn. Iаǵnı, qaı mádenıet qanshalyqty tartymdy nasıhattalsa, sonshalyqty adamdy ózine qumar etedi. Bul tujyrymdardan túıetinimiz, biz qazaq mádenıetin ortaǵasyrlarǵa súıremeı, jańa zamanǵa beıimdep, kórkemdilikpen qundy nasıhattalýymyz qajet. Ár tanym kórkemdiligimen jaýlaıdy, maǵynalyǵymen este qalady. Sebebi adam janynyń suranysy eshqashan ózgermeıdi, tek qubylady. Jan  árdaıym danalyqqa qushtar. Danaly sóz – jannyń azyǵy. Ázireti Álı: "tapqyr sózdermen rýhtaryńdy demaldyryńdar. О́ıtkeni tániń sharshaıtyny sekildi, rýhtar da sharshaıdy" degen. Dinı tanymnyń mádenıetpen ushtasqanda, onyń jannyń azyǵy bolaryn eshqashan esten shyǵarmaýymyz qajet.

Jaras Ahan, tarıhshy