• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 11:44:45
Almaty
+35°

10 Naýryz, 2020 NEWS

Qyzaı ana qaıda jerlengen? (jalǵasy)

(Izdenister, sapar estelikteri, ekinshi bólim) Besinshi sapar

foto avtordiki

2009 jyldyń mamyrajaı mamyr aıynyń 27 juldyzy men ıaǵnı Raıys Arıpjanuly, Jaqyp Júnisuly jáne Jańataı Habdykárimuly úsheýimiz Almatydan attanyp Taldyqorǵan, Qyzylaǵash, Jansúgirov, Sarqan, Úsharal, Alakól, Jarbulaq, Úrjar, Aıagóz, Aqsýat, Zaısan qatarly jerlerdi aralap, Qyzaı tarıhyna qatysty kóptegen tyń málimetterdi jıyp ári hatqa túsirip, sol jyldyń 4 maýsymy Almatyǵa qaıta oralǵanbyz. Endi sol sapardan tolyq málimet bergendi jón kórip otyrmyz.

(Jalǵasy, basyn myna jerden oqı alasyz)

Al endi jer attaryna keler bolsaq, myna Jaıpaqtyń bergi jaǵyndaǵy Buqarbaı, Edilbaı, Shapan degen jer attarynyń barlyǵy Qyzaı adam attarymen atalǵan. Onyń shyǵys jaǵyndaǵy Bulaqty qystaýynda Qonysbaı degen Qyzaıdyń atymen Qonysbaı atalypty. Al myna jaqtaǵy qystaýlyqtaǵy Qazymbet, Jolymbet degen jer attary da Qyzaı kisilerdiń attarymen atanyp keledi. Aqsha, Shegedek degen jer attary da Qyzaı adamdarynyń attarymen atanǵan.

"Myń estigennen bir kórgen artyq" degendeı 2009 jyldyń 30 mamyrynda tańerteń áýelgi josparymyz boıynsha Shaǵyraı jáne Sybanbaı bı babalarymyzdyń jatqan jerin izdep taýyp, sýretke túsirip, quran oqyp qaıtý úshin Jalańash kóldi betke alyp jolǵa shyqtyq. Jer jaǵdaıyn jaqsy biletin Rahat О́mirhanulyn jolbasshy etip saılap aldyq. Eki saǵattaı jol júrip, Yrǵaıly ózeni qatarly jerlerdi basyp ótip, Janahmet aqsaqal aıtqan belgi boıynsha Shaǵyraı atanyń beıitin Jalańash kóliniń mańynan taptyq. Janahmet aqsaqal aıtqandaı kúmbezdiń tastary qaz qatar tizilip jatyr. Shaǵyraı babaǵa arnap quran baǵyshtadyq ta, Sybanbaı bıdiń kúmbezin izdeýge kettik.

Qabyrlar shoǵyrynyń shyǵys-ońtústik jaǵynda buryn Qyzaılar qonystanǵan kúl tókken jer-Shaǵyraıdyń qyzyl saıy, Taldybulaq degen qonystar bolǵan eken. Jalańash kólinen shyǵysqa qaraı 2-3 shaqyrymdaı jaǵalap júrgen soń, tal men jıde, qaraǵan men qamys teń ósken kól jaǵasynan Sybanbaı bıdiń kúmbezin áreń izdep taptyq. Janahmet aqsaqal aıtqandaı byltyr barǵan baýyrymyz Shaǵyraı babanyń basyna qoıatyn belgi tasty Sybanbaı bıdiń basyna qoıyp ketipti. Qalypty ádetimiz boıynsha árýaqqa arnap quran oqyp, duǵa tiledik. Kúmbezdiń jalpy kórinisin foto sýretke alyp, keskinge túsirip, ólshep-syzyp, qaǵazǵa túsirip aldyq.

Tús aýa Jalańash kóli men Alakóldiń qaq ortasynan týra teristikti betke alyp, Alakóldiń soltústik jaǵasymen jaǵalaı júrdik. Shamasy 25 km júrgende Alakóldiń sol jaq jaǵalaýynan shaǵyn kúmbez kórindi. Bul biz Aıagózdiń Aıqyz aýylynda kórgen kúmbezben uqsas pishindegi, jartylaı qulaǵan shaǵyn kúmbez eken. Tóńiregindegi aǵashtarǵa qyzyldy-jasyldy shúperekter men áıelderdiń jaýlyqtary baılanypty. Sýreti tómendegideı:

a

Ańyryp turyp qaldyq. Bul kimniń kúmbezi? Bul araǵa álde bireýlerdiń kelip zııarat etip júrgeni baıqalyp tur. Shamasy bir shaqyrymdaı jerde malshynyń úıi bar eken. Úıge bardyq. Úıde eshkim joq. Bileıik degenimiz bul kúmbezge kimderdiń kelip júrgeni edi. Alakól óńirine biz kelýden 2 jyl buryn ıaǵnı 2007 jyldary Taldyqorǵannan bir kisiler kelip júr eken degendi estigenbiz. Suraı-suraı ol kisini de taptyq. Sapardan qaıtqan jolymyzda Taldyqorǵanda ol kisimen de jolyqtyq. Ol Taldyqorǵan qalasy, Erkin aýyly, Qurmanǵazy kóshesi, 68 úıinde turatyn Kúlsara Berdibekqyzy Namazbaeva bolyp shyqty. Aman-saýlyq surasyp bolǵannan soń ekeý ara bolǵan suhbat tómendegishe órbidi:

– Men Jaqyp Júnisuly degen tarıhshymyn. Qyzaı tarıhyn zertteýmen aınalysamyn. Estýimshe siz eki ret Qyzaı Ana beıitine zııarat jasaýdy uıymdastyrypsyz. Sizder qaı óńirdegi beıitke bardyńyzdar?

– Biz Alakól men Jalańash kól arasynan Semeı jaqqa ótip, shamasy 25 km júrgende qoldyń sol jaǵyndaǵy ıaǵnı Alakóldiń shyǵys jaq jaǵalaýyndaǵy kúmbezge bardyq.

– Onda baılanǵan túrli-tústi shúperekterdi Sizder baıladyńyzdar ma?

– Iá, biz baıladyq. Men birinshi ret 2007 jyldyń kókteminde mıkroavtobýspen jora-joldastarymdy apardym(Áýlıe basyn aralap táýáp etýshiler toby-avtor). 2007 jyldyń kúzinde ekinshi retki zııaratymyzdy uıymdastyrdyq. Saparymyzǵa Qytaıdyń Qulja óńirinen kelgen, rýy Qyzaı eki qandasymyz qatysty. (Onyń biri Kúnesten týysshylap Sarqanǵa kelgen kelinshek. Kúneske qaıtyp barǵannan soń men «Qyzaı Ana» beıitiniń basyna baryp zııarat etip keldim dep sol óńirdegi eldi shýlatqan) Ol ekeýi bizge Sarqannan qosyldy.

– Biz Qytaıda jatyp «Qyzaı Ananyń» beıiti tabylypty degendi estidik. Ondaǵy el shýlap jatyr. Osy istiń naqty jaǵdaıyn uǵysaıyq dep jolǵa shyqtyq. Suraı-suraı Sizdi de taptyq. Sizder «Qyzaı Ana» kúmbezi dep baryp júrgen kúmbezge biz de baryp, zettep qaıttyq. Qaı negizde ol kúmbezdi «Qyzaı Ananyń» kúmbezi dep tanydyńyzdar?

– Qazaqstannyń «Dostyq» temir jol beketin belesizderme?

– Iá, bilemiz.

– Sonda Sara atty kóripkel qyz turady. Sol qyz bizge kórsetip berdi. Ol qyz aıan arqyly kóptegen adamdardyń jatqan jerlerin taýyp beripti. Biz sol qyzǵa júgindik.

– Saranyń telefonyn bilesiń be?

– Joq, bilmeımin. Dostyq aýylyna barsańdar eldiń bári biledi.

– Sizge kóp-kóp rahmet!

Áńgimemiz osymen bitti. Kúlsaraǵa rahmetimizdi aıttyq. Mine osymen joǵaryda aıtqan «Qyzaı Ana» kúmbeziniń syry sheshildi.

Biz Alakóldiń soltústik jaǵyn jaǵalaı jyljyp kelemiz. Alda taǵy bir kóne kúmbezdiń qaldyǵyn taptyq. О́te erte zaman kúmbezi ekendigi kózge uryp tur. Biz «Qyzaı Ananyń» kúmbezi osy bolýy múmkin degen oıda qaldyq. Basqa kúmbezderden ereksheligi bul kúmbez tórt buryshty. Uzyndyǵy – 7 m, eni – 6.4 m, bıiktigi – 1.4 m. Tup-týra beıittiń ústinen tal, qońyraýly sheńgel ósken. Sýreti:

a

Joǵarydaǵy kúmbezden soltústik batysqa qaraı 2-3 km júrgende taǵy úlken kúmbez kezikti. Aınalmasy – 36 m. Qabyrǵasynyń qazirgi qalyńdyǵy – 1.5 m. Biz kórgen kúmbezderdiń ishindegi eń úlkeni, tóbesi túspegen jalǵyz osy boldy.

p

Sonymen Alakóldiń jaǵasynan Semeı jaqqa baratyn úlken jolǵa shyqtyq. Tús aýa Shyǵys Qazaqstan oblysyna qarasty Jarbulaq aýylyna kelip jettik. Ol aradan surastyra júrip, Muqamethan Daıyrhanuly Qurmanbaev atty aýyl aqsaqalyn taptyq. «Jylqy kisineskenshe, adam sóıleskenshe» degendeı, ózimizdi tanystyryp, sharýamyzdy aıttyq. Muqamethan aǵa(rýy Qarakereı, onyń ishinde Mámbet eken) kórgen-bilgenin bizge búkpesiz baıandap berdi:

Jaqyp aǵa:

– Qyzaı Ananyń beıiti týraly ne bilesiz?

Muqamethan aǵa:

– Ol kóne tarıh qoı. Naqty eshteme aıta almaımyn. Bir kisilerdiń osy Alakóldiń biz jaq jaǵasyna kelip názir berip júrgenin estidim. Bul jer Qyzaılardyń baıyrǵy ata-mekeni ǵoı. Mundaǵy jer-sý attarynyń birazy kúni-búginge deıin Qyzaı kisileriniń atymen atalady. Qyzaı ananyń beıiti osy óńirde dep aıtylady. Biraq ony dáp basyp kórsete almaımyn. Kóktýma aýylynda bir aqsaqal biledi degendi estigem. Ol kisiniń aty-jónin bilmeımin(Muqamethan aǵanyń Janahmet aqsaqaldy meńzep turǵanyn birden túsindik. Biz ol kisini biletindigimizdi aıtpadyq).  

– Osy Siz turǵan aýylda Qyzaıdyń kúmbezderi barma?

– Bar. Tóńirektiń barlyǵynda bar. Kóbi jyl ótken saıyn tozyp barady. Ony biletin adamdardyń da qatary burynǵydan sıredi. Osy aýyl túbindegi mazarlyqta «Qyz beıit» dep atalatyn Qyzaıdyń kúmbezi tur. Qyzaıdyń kim degen qyzy ekenin eshkim bilmeıdi. Sol sııaqty kóne beıitter men kúmbezder kóp munda.

– Qyzaılar ne sebepti bul óńirden Ilege aýyp ketken eken?

– Ańyz áńgimede bylaı(Uzaq áńgime bolǵandyǵy sebepti

qysqartyldy:(

– Rahmet, Sizge!

Muqametqan aǵanyń ańyz áńgimesinen Qyzaılardyń 1760-1770 jyldary osy óńirdi meken ete bastaǵany ańǵaryldy. Muqametqan aǵaǵa kóp-kóp rahmet aıtyp, biz saparymyzdy ary qaraı jalǵastyrdyq. Endigi barar jerimiz Urjar. Keshki saǵat 7 shamasynda Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Urjar aýdanynyń ortalyǵy Urjar qalasyna jetip, sol jerge túnedik. Kytaıdan kóship kelip Urjarda mekendep qalǵan Sálı Sadýaqas degen aǵamyzdyń úıinde qonaqta boldyq. Ol kisi qytaı qazaqtaryna tanymal jazýshy. Qytaıdaǵy balalar ádebıetiniń basynda turǵan tulǵa dep qaraýǵa bolady. Ol kisiniń áıeli Jaqyp Júnisuly aǵadan Shyń Jań ýnıversıtetinde sabaq alǵan eken. Ustaz ben shákirttiń saǵynyshpen qaýyshýynyń kýágeri boldyq. О́tken-ketken tarıhtan syr shertildi. Arǵy bettiń de, bergi bettiń de biraz áńgimesi tilge tıek boldy.

2009 jyly mamyr aıynyń 31 juldyzy kúni táńerteń Sálı aǵamyzben qoshtasyp, Urjardan attanyp jolda Janaı, Eginsý, Tasaryq, Jańatilek, Aıbulaq, Tasbulaq, Altynbulaq, Tekebulaq, Aıtpaı, Taskesken, Qarakól, Shyńqoja syndy eldi-mekender men ózen-sýlardy basyp ótip, Aıagóz qalasyna taban tiredik. Sol arada tamaqtanyp aldyq. Tamaq ústinde aldaǵy jol josparymyzdy aqyldastyq:

Men(Raıys):

– Aıqyzdaǵy kúmbezge taǵy bir baryp qaıtsaq qaıtedi?

– Birneshe jyldyń aldynda sender baryp qaıttyńdar, onyń aldynda biz baryp qattyq. Ol jóninde sapar esteliginde jazdym. Olaı endi barýdyń esh qajeti joq. Endi Zaısanǵa(Jaısańǵa) qaraı attyń basyn buramyz. Alla sátin salsa «Esengeldi» bıdiń basyna baryp quran oqyp qaıtamyz.

– Jaraıdy.

Jol jospary osylaısha bekitildi. Aqsýat aýdany mańyndaǵy buryndary «Sosıalızm, «Kommýnızm» atalǵan kolhoz-sovhozdarda Qyzaılar turady jáne onda Hanbıke degen rýly el bar degen soń jolaı Maılın, Qarajal, Qaraǵash, Aqshı, Aıakóz ózeni, Qunanbaı bastaýy, Boranbaı saıy, Maılyshat, Shonanbaı qystaýy, Qyzylkesik, Boǵas ózeni, Kókjyra aýyly, Shal táji meshiti, Kindikti, Bazar ózeni, Kókpekti, Sátpaev, Ekpin, Aqqala syndy eldi-meken men ózenderden ótip Aıagózden 200 shaqyrymda ornalasqan Tarbaǵataı aýdanynyń ortalyǵy Aqsýatqa da kelip jettik.

El men jer tarıhyn biletin kim baryn surastyrdyq. Uzaq jyldar boıy Aqsýatta jaýapty qyzmetter atqarǵan, búgingi zeınetker Muratbek Oralov aǵa bizdi jyly shyraımen qarsy qarsy alyp, qolynan kelgen kómegin aıamaıtynyn aıtty. Ol kisininń aıtýynsha Aqjar degen aýylda 1962 jyly Qytaıdan kóship kelgen Qyzaı-Saburovtyń áýleti turǵan eken. Qazir Dálelhan Saburov, Gúlsharvan Saburova men Bedelhan Saburovtar Almatyda turady dedi (Men Gúlsharvan apaıdy tanıtynmyn). Aqsýat aýylynan keshirek attandyq ta, jolshybaı Oıshilik, Qarǵyba aýyly, Qarǵyba ózeni, Shybyndy qatarly eldi-mekenderdi basyp ótip, ymyrt jamyla Tarbaǵataı aýdanynyń Qarabulaq aýylyna jetip túnedik. Ertesi 1-Maýsym Qarabulaq aýylynan shyǵyp shyǵysqa qaraı 100 shaqyrym jol júrip, Aqjar aýylyn basyp ótip, "Júrgenge júrgen iliner" degen úmitpen ońtústik shyǵysqa qaraı taǵy 20 qansha shaqyrymdaı jol júrdik. Sońynda Shorǵa ózeni men Espe ózeniń aralyǵyna ornalasqan Mańyraq aýylyna jettik.

Mańyraq-taý aty, ári aýyldyń aty. Mańyraq taýy – Tarbaǵataı taýynyń bir silemi. Ol Zaısan(Jaısań) aýdanynda soltústik batystan ońtústik shyǵysqa shyǵysqa qaraı 65-70 km qashyqtyqqa sozylyp jatqan taý eken. Eni 15-25 km. Eń bıik jeri - Shórbas taýy(2035m). Al Mańyraq sózi kóne túrikshe-Iаńyraq, Mańyraq degen maǵana berse kerek deıdi ǵalymdar.

Asan qaıǵy atamyz:

– Mańyraq dese Mańyraq eken, qoıy mańyrap tur eken. Qyry kıik, oıy balyq eken. El basyna kún týsa, kedeıdiń jan saqtaıtyn jeri eken. Bul Mańyraqtyń óz bıligi ózinde bolmaıdy. Kúngeıin Sýyr taýy, teriskeıin Altaı taýy bıleıdi. Altaıdyń qysy jyly bolsa, Mańyraqtyń teriskeıi jurtqa jáıli bolady. Saýyrdyń qysy jyly bolsa, Mańyraqtyń kúngeıi jáıli bolady. Osy Mańyraq Qazaq tarıhynda talaı-talaı tarıhı oqıǵalarǵa kýá bolǵan. 18 ǵasyrda Qazaqtar men Jońǵarlar arasynda bolǵan sansyz soǵysty basynan ótkergen Úmbetáı jyraý:

Qandysý, Kergentas pen Shaǵan oba,

Saýyrdyń saı salasy, tolǵan oba.

Tas tigip, top kóbeıtken amalymen,

Jaý ornatqan "Kergentas" órleý jerge.

Qoı mańyraq, Qozy mańyraq,

Arasy tolǵan kóp qalmaq.

Qalmaqty qýyp qashyrdyń,

Qara Ertisten ótkizip,

Altaı taýyn asyrdyń,

Qabanbaı men Bógenbaı,

Arǵyn menen Naımanǵa,

Qonys etip qaldyrdyń.

Qyzaı eli Qozy Mańyraq, Qoı Mańyraq óńirinen Toqta-Barlyqqa qaraı kóshkende Qyzaı Ananyń kenje uly Derbisten týǵan Súıinbaı men Súıindikten urpaqtaryna qyzyl shyǵyp, kóshke ilespeı osy Qozy Mańyraq pen Qoı Mańyraqta qalǵan eken degen ańyz áńgime aıtylady el ishinde. Men estigen áńgimede bylaı aıtylady: Qyzaıdyń bir top jigiti jylqy barymtalap kelemiz dep Kúnesten shyǵyp, Tarbaǵataı aımaǵyna barady. Tarbaǵataı aımaǵyndaǵy bir úıge túsedi. Kileń saılanǵan jas jigitter qyz kórip júrmiz dep ózderiniń saparǵa shyqqan maqsatyn jasyrady. Úı ıesi bulardyń barymtashy ekenin birden sezedi. Sodan olardyń namysyna tıip eger qyz izdeseńder Qozy Mańyraq pen Qoı Mańyraqtaǵy ózderińniń jetim-jesirlerińdi taýyp alsańdarshy deıdi. Namystanǵan jigitter joǵaryda aıtylǵan jerge tóte attanyp ketedi. Barsa shynymen de jetim-jesir kóp eken. Oba indeti tarap kóp halyq qyrylyp qalypty. Ondaǵylar Torǵaı rýynyń sol mańdy mekendep qalǵan adamdary eken. Qyz-kelinshegi bar 15 adamdy áıeldikke alyp kelipti. Sonyń biri bul áńgimeni maǵan aıtqan kisiniń kórshisi bolypty. Sol 15 kelinshek ómir boıy bir-birimen jaqyn aralasyp ótipti. Jańaǵy apa 95 jasqa kelip 1975 jyly qaıtys bolypty. Torǵaı rýynan bir kisini kórip qalsa boldy tórkinim kelipti dep úıine shaqyryp qonaq qylyp jiberedi eken. 1975 jyldan 95-ti alsaq apamyz 1880 jyly dúnıge kelgen bolyp shyǵady. Ol kez apanyń 15 jas kezi dep eseptesek, barymta attanǵan jigitter 1895-1900 barǵan bolyp shyǵady. Demek 1900 jylǵa deıin sol óńirde Qyzaılar, onyń ishinde Torǵaılar meken etken. Keıin olardyń barlyǵy sol mańdaǵy Kereıge eline sińip ketken. Ata-babamyz Kereı bolyp ketipti. Biz ony aıtyp ata-babanyń arýaǵy aldynda qııanat jasaǵymyz kelmeıdi deıtin kerek (Qyzaı) kisiler kúni-búgin aramyzda júr. Tipti Sháýeshekte turatyn jergilikti Qyzaılardyń ózi Qyzaı eli ishinde qaısy el ekenin bilmeıdi. 1987-1988 jyldary men sonda turatyn talaı Qyzaımen tanysqanym bar.

Aýyldyń jáıin aýyl ákimi jaqsy biler degen oımen Mańyraq aýyldyq okrýginiń ákimi Baqytjan Tahyrov degen azamatpen tanystyq. Jas ákim bastapqyda qyzǵyndaý kórindi. Qytaıdan kelgen Jaqyp degen tarıhshy aǵań dep tanystyrǵan soń birdemeni búldirip ketip júrmesin dedi me, suraqtarymyzǵa júre jaýap berdi. El jaǵdaıyn, jer jaǵdaıyn biletin qazynaly qarttardyń biri taýda, biri baýda bolyp shyqty. Sonymen at basyn artqa buryp, Jaısańǵa qaraı tarttyq. Aqjar aýylyna qaıtyp kelip, odan Espe ózenin, Taıjúzgen eldi-mekenin, Qarabulaq aýylyna qaıtyp qaıta kelip, tús aýa Jaısań qalasyna jettik. Bul maýsym aıynyń 1 juldyzy edi.

Jaısań qalasy- Saýyr taýynan bastalyp kishkene taý arqyly Jaısań oıpatyna qulaı aǵatyn Jemeneı ózeniniń jazyqqa shyǵatyn joǵarǵy saǵasynda ornalasqan. Mundaǵy Jaısań sózi ejelgi túrki sózi bolyp, rý basynyń, aýqatty áýlet ókiliniń laýazymyn bildiredi eken. Qazirgi qazaq tilinde "qasqa men jaısań" nemese "jaqsy men jaısań" tirkesi túrinde saqtalyp keledi. 1941 jyly Jaısań aýdan ortalyǵy bolyp belgilenipti. Jaısań qalasy kezinde Sháýeshek qalasymen Semeı qalasyn tutastyratyn kerýen jolynyń negizgi bir túıini bolǵan eken.

Jatatyn orynnyń jáıin jasap bolǵannan soń, Jaısań aýdanynyń ákimi Ánýarbek Muqtarhanulymen tanystyq. Ǵylymı zertteý saparymen júrgenimizdi aıtyp, saparymyzdyń sátti jalǵasýyna qolaılylyq jaratyp berýin ótindik. Esengeldi bıdiń bizdiń Qyzaı elinen shyqqan ataqty bı ári batyr ekenin aıttyq. Al onyń kúmbezi Qazaqstan men QHR-nyń shekaralaryń ortasyndaǵy neıtraldyq aımaqta jatqanyn, sizden kómek bolmaǵan jaǵdaıda, biz ol araǵa jete almaımyz dedik.  Ánýarbek myrza iskerligin birden tanytty. Shekara qyzmetiniń basshysymen tildesip, bizdiń aldy Qytaıdan, arty Almatydan kelgenimizdi aıtyp, máselemizdi sheship berdi. Sonymen maýsym aıynyń 2 juldyzy Maıqapshaǵaı shekara ótkelindegi neıtraldyq aımaqta ornalasqan Esengeldiniń kúmbezine baratyn boldyq. Jaısańǵa kelgenshe Esengeldiniń kúmbezine jete alamyz ba, jete almaımyz ba degen basty ýaıymymyz bolyp edi. Is sátti bastaldy. Qýanyshymyzda shek bolǵan joq.

2009 jyly maýsym aıynyń 2 kúni erte turdyq. Maıqapshaǵaı shekara beketine ýádeli ýaqyttan erte jeteıik degen oı kúni-túni oıymyzdan shyǵar emes. Sol kúngi kún uzaryp kettime, bilmeımin, áıteýir saǵattyń on tórti(14.00) 14 aıdaı bolyp áreń jetti. Aýdan ákimi qosyp bergen jol basshymyz, tarıhshy Altybaevpen birge jolǵa shyǵyp, jol boıy Jemeneı ózeni, Saryjyra, Aınabulaq aýyly, Kendirlik ózeni, Kógadaı aýyly, Shalqar aýyly, Jińishkesý, Qaratal aýyly, Úlken Qaratal qatarly eldi-mekenderdi artqa tastap Maıqapshaǵaı keden beketine de kelip jettik.

Maıqapshaǵaıda bizdi Esengeldi kúmbezine bastap baratyn kedenniń kishi ofıseri kútip alyp, aty-jónin aıtyp tanystyq berdi. Ofıser bizdi Qazaqstan Respýblıkasy jaǵyndaǵy shekara syzyǵynyń (sym torynyń) ishki jaǵyna ótkizdi. Sym tordyń ishki jaǵyn jaǵalaı ońtústikke qaraı 2 shaqyrymdaı jol júrdik. Mashına júretin jol emes eken. Astymyzda jol talǵamaıtyn Mitsubishi Pajero . Sonyń ózinde de áýpirimdep júrip áreń jettik. Úlken jotanyń etegindegi tepseńde turǵan Esengeldi bıdiń kúmbezi birden kózge tústi. Kóligimizden túsip, arýaqqa quran oqyp, duǵa baǵyshtadyq, zııarat ettik. Kúmbezdiń ishi syrtyn, aınalasyn kórdik.  Ondaǵy beıittiń júzdegen shaǵyn tómpeshikteri óz aldyna bir-bir syrdy búgip jatyr. Esengeli kúmbeziniń qasynda olardyń bar-joǵy bilinbeıdi. Qúmbezdiń kórinisi tómendegideı:

a

Esengeldi bıdiń kúmbezi(aldyńǵy jaq kórinisi)

a

Esengeldi bıdiń kúmbezi(artqy jaq kórinisi)

Biz kórgen Esengeldi kúmbeziniń jalpy bolmysy mynadaı: Qazaqstan Respýblıkasynyń qazirgi Maıqapshaǵaı kedeninen ońtústikke qaraı 2 shaqyrym jerdegi tepseńge turǵyzylǵan. Sol mańda odan basqa kúmbez joq. Kúmbezdiń ońtústigi 500 metrdeı qashyqtyqtaǵy(mólshermen) úlken tumsyqqa tireledi. Shyǵysynda 200 metrdeı jerde Lasty ózeni aǵyp jatyr. Soltústiktigi tepseńnen túsken soń 2 shaqyrymdaı jerdegi Maıqapshaǵaı kedenine jalǵasady. Batys jaǵy eńisteý jazyq, kóz kórim jerde ońtústik jaqtaǵy taýdan túsken jolmen tutasady.

Kúmbez týraly birer sóz: Pishini bir qaraǵan adamǵa qazirgi qazaqtyń kerege, ýyq, shańyraqtan quram tapqan kıiz úıiniń formasyn kóz aldyǵa elestetedi. Kúmbezdiń syrtqy aınalmasy (perımetri) 30 m. Balshyq kesekten qalanǵan tamnyń qalyńdyǵy 1 m, bıiktigi 1.5 metrge jýyq. Batys jaq keregesin jel men jańbyr sháıip alasartqan. Dál ońtústik eteginde shaǵyn esigi bar. Ońtústik jáne soltústik janynda eki metrdeı bıiktikte jaqtaýsyz qarama-qarsy terezeniń orny bar. Ishinde shógińkirep jer betimen teńelgen bir qabirdiń soraby tur.

Esengeldi kúmbezi óziniń qazaq úı formasy arqyly basqa rý-taıpalaryń kúmbezderinen ıaǵnı tórt buryshty, tórt qulaqty nemese tas úıindisi t.b. kúmbezderinen paryqtalady. Bul kúmbez Alakól aınalysyndaǵy biz kórgen Qyzaı eliniń "Aqtaban- Shubyryndydan" burynǵy jáne keıingi turǵyzylǵan kúmbezderine júz paıyz uqsaıdy. XIX ǵasyrdyń sońynda jáne XX ǵasyrdyń basynda Ile óńirinde turǵyzylǵan kúmbezder dál osy úlgide bolǵan. Keminde meniń atalarymnyń basyna turǵyzylǵan kúmbezder solaı edi.

Jaqyp aǵa 2000 jyly «Qazaq tarıhyndaǵy áıgili adamdar» atty esse kitapty jazatyn keziminde Esengeldi batyr týraly izdenipti. 1883 jyly 12 tamyz ben 13 qyrkúıekte arasynda jasalǵan «Qytaı-Reseı shekara toqtamyn» oqyp otyryp, sol toqtamnyń ishinen Esengeldi kúmbezin baıqap qalady. О́ıtkeni osy jolǵy shekara syzyǵy dál osy kúmbezdiń ústin basyp ótken eken. Onda kúmbezdiń Esenkeldi kúmbezi ekeni anyq jazylǵan. Ol kezde baspa ornynyń talaby boıynsha qol jazbany 1 aı ishinde tapsyrýy kerek bolypty. Ýaqyt tyǵyl-taıaz bolǵandyǵy sebepti kúmbez ıesiniń naqty kim ekenin anyqtaýdyń sáti túspedi. Birden bul kúmbezdi Qyzaı Esengeldi bıdiń kúmbezi dep jazýǵa dálel tappadym dep jazady Jaqyp aǵa. Alda kóptep zertteýler júrgizýge týra kelip tur. Esengeldi kúmbezi týraly dálelimiz ekeý: Birinshisi kúmbezdiń Alakól mańyndaǵy Qyzaı kúmbezderine uqsas bolýy bolsa, ekinshisi qyzaılardyń 1770-1780 jyldary sol óńirdi biraz jyl meken etkendigi bolyp otyr. Kezegi kelgende bul jóninde de arnaıy maqala jazbaqpyz.

Qoryta aıtqanda, Almaty qalasynan bastalǵan toǵyz kúndik saparymyz sátti aıaqtaldy. Sapar barysynda «Qyzaı Ananyń kúmbezi nemese beıiti» delingen 3 kúmbezdi zerttep, hatqa túsirip qaıttyq. Biz bul úsh nusqanyń birde-bireýin quptamadyq. Sebebi Qyzaı Ana jerlendi delingen aımaqtan «Qyzaı taýy», «Botamoınaq», «Qyzyljar» degen sııaqty jer attaryn kezdestire almadyq. Qyzaı Ananyń kúmbezi delingen taǵy bir kúmbez-tas kúmez bolǵanymen ol mańnan joǵarydaǵy jer attaryn taba almadyq. Sózimiz kesimdi, ýájimiz tatymdy bolýy úshin biz «Qyzaı taýy», «Botamoınaq», «Qyzyljar» atty jerdi izdeýdi jalǵastyratyn bolyp kelistik.

Almaty, Almaty oblysy men Shyǵys Qazaqstan oblysy aýmaǵyndaǵy 10 qala, 15 aýdan, 81 aýyl-qystaq, 31 ózen-sý, 3 kól qatarly eldi-mekender men ózen-sýlardy basyp ótip, 3405 km joldy artqa tastap, 2009 jyldyń 4 maýsym kúni Almaty qalasyna aman-esen oraldyq.

Raıys Arıpjanuly, Jaqyp Júnisuly, Jańataı Habdykárimuly

 

"Qamshy" silteıdi
Ilmek sózder: Qyzaı ana

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir