Qazaqstandaǵy saıası turaqtylyq týraly álem elderi ne deıdi?

Ortalyq Azııanyń búgingi tańda jalpy dúnıejúzilik saıasat sheńberinde alyp otyrǵan mańyzy kúnnen kúnge artyp kele jatyr. Men bul rette ásirese, bizdiń elimizdiń erekshe rólin atap ótkim keledi. Salıqaly syrtqy saıasatymyzben, beıbit te berekeli bolmysymyzben búkil jıhandaǵy elderdiń nazaryna iliktik. Ortalyq Azııa aımaǵynyń salmaǵyn tek bizdiń Eýropadaǵy áriptesterimiz ǵana emes, sonymen qatar basqa jaǵrafııalyq keńistiktegi elder de jaqsy sezinedi.

Qazaqstan egemendigin alǵan kúnnen bastap óz erkimen ıadrolyq qarýdan bas tartqan eń birinshi el bolyp tarıhqa endi. О́tken ǵasyrdyń 90-shy jyldary búkil álemdik qoǵamdastyq úshin asa kúrdeli kezeń edi. Dúnıe júzindegi sýperderjavalardyń biri ydyrap, álem kartasynda onnan astam jańa memleketter paıda boldy. Eýropany qosa alǵanda, is júzinde tórtkúl dúnıeniń barlyq óńirinde áskerı-saıası janjaldar sany arta tústi; qarsy turýshylyq tek Batys pen Shyǵystyń arasynda ǵana emes, sondaı-aq Soltústik pen Ońtústiktiń arasynda da jıilep ketti. Bul jahandaný úderisteri barynsha kúsheıip, barlyq elderdi bir-birine ekonomıkalyq jáne saıası turǵydan táýeldi ete túsken kezeń edi. Jahandaný memleketaralyq shekaralardyń birtindep «óshirilýi», kapıtaldyń, eńbek jáne ıntellektýaldyq resýrstardyń, aqparattardyń erkin qozǵalysy, elder arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastardyń serpindi damýy sııaqty faktorlarmen ǵana shektelip qalmaıtynyn kórsetti.

1997 jyly Almaty deklarasııasynda Ortalyq Azııa elderiniń jáne Semeı qalasynyń ıadrolyq qarýdan taza aımaq ekendigi týraly alǵash ret kelisimge qol qoıyldy. Munyń ózi Ortalyq Azııa elderi úshin óńirlik jáne halyqaralyq turlaýlylyq pen qaýipsizdikke qol jetkizý jónindegi umtylysta tarıhı mańyzy bar shara dep bilemiz. Bizdińshe, halyqaralyq qaýymdastyq, sonyń ishinde ıadrolyq qarýǵa ıe elder ıadrolyq qarýdan erkin dep tabylǵan álemniń ár túrli túkpirinde halyqaralyq aımaqtardy qurý prosesin qýattap, qoldaýlary tıis. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń barlyq músheleriniń BUU jarǵysynyń qaǵıdattary men halyqaralyq quqyq normalarynyń jalpyǵa birdeı tanymal maqsattaryn buljytpaı oryndaýy búgingi tańdaǵy memlekettik qaýipsizdiktiń kepili bolýy tıis.

Eýropa Odaǵynyń qabyldaǵan jańa strategııasy bar. Ol biz mekendep jatqan aımaqtyń álemdik yqpaldastyqtaǵy jańasha mańyzyn, ózindik ornyn tıisinshe eskerip otyr. Bul tek energetıkalyq shıkizat kózderi ǵana emes, sonymen qatar tranzıttik, transporttyq áleýet, lańkestikpen kúres, qazirgi jańa qaýip-qaterlerdiń aldyn alý sııaqty basqa da halyqaralyq kókeıkesti máselelerdi qamtıdy. Sondyqtan Ortalyq Azııaǵa osy kúni dúnıejúziniń yqylasy aıyryqsha bolyp tur.

Qazaq eliniń ishki jáne syrtqy saıasattary beıbit qalypqa negizdelgen. Biz kórshilerimizdiń saıasatyna óz múddemizdi tyqpalamaımyz jáne ózimizdi basqa bireýdiń jetegine ertip áketýine jol bermeımiz. Qazybek bıshe aıtqanda, «qazaq - beıbit súıgish, jaı jatqan el, jeriniń shetine jaý tabany tımesin dep naızasynyń ushyna úki taqqan el». Sonaý Abylaı zamanynan bastaý tartqan, babalar júrgizgen sarabdal saıasattan nár alǵan ustanymymyz bir sát bolsa da týra joldan taıǵan emes. Biz bul jetistikke pikirtalastar men kelisimder arqyly taban tiredik.

Ras, Batysta demokratııa qaýipsizdiktiń, memleket órkendeýiniń basty kepili ekenin jıi aıtady. Demokratııa, sóz joq, kez kelgen el úshin ıgilik bolyp tabylady. Ý.Cherchıl aıtqandaı, «adamzat odan ozyq eshteńe oılap tapqan joq». Búginde siz aıtyp otyrǵan Batystyń akademııalyq ortalary demokratııany álemniń kez kelgen buryshynda bir sátte ornatýdyń múmkin emestigin moıyndaıdy. Onyń damýynyń naqty, tipti óz zańdylyǵy bar dese de bolady. Alǵashqy kezeńde – turaqtylyq, sodan keıin ál-aýqat, sosyn baryp demokratııa tamyr jaıady. Saıası turaqtylyq pen ekonomıkalyq ál-aýqat tarıh aýqymyndaǵy aýyspaly qubylystar – bir keler, bir keter. Demokratııa bolsa bir mezette ózgertýge baǵynbaıtyn qoǵamdyq mentalıtetke jatatyn uǵym. Halyq sanasynan tereńdep tamyryn jaıyp úlgirgen demokratııany bir mezette joq etý de múmkin emes.

Qazir álemde Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyqtyń bar ekenin sheteldik saıasatkerlerdiń ár kezderi aıtylǵan pikirlerinen bilemiz. Osydan onshaqty jyl buryn AQSh-ta elshi bolǵan dıplomat – elshi Erlan Ydyrysov Almatyǵa kelgen bir saparynda Amerıka Qurama Shtattarynda Qazaqstan jan-jaqty zertteletinin aıtyp qaldy. Vıskonsın ýnıversıtetinniń Shyǵys Azııany zertteý ortalyǵynda qazaq tili sabaǵy ótetinin, onda qazaq tilindegi materıaldar oqý barysynda keńinen qoldanatynyn de elshimen kezdesý kezinde bilgen edik. Arızona Ýnıversıtetinde Qazaqstandy zertteý kýrsy turaqty túrde ótkizilep, ataqty jazýshylarymyz ben tarıhshylarymyzdyń eńbekteri, salt-dástúrimiz, mádenıetimiz amerıkalyq stýdentter nazaryna usynylady eken. «Qazaqstandy zertteý salasyna úlken úles qosqan amerıkalyq ǵalymdardyń ishinde M.Olkotty erekshe atap óter edim. Ol belgili «Qazaqtar» degen kitaptyń avtory. Bul eńbekte qazaqtardyń tarıhy, ózindik ereksheligi, bolmysy týraly bilim júıelenip, batys oqyrmandaryna qyzyqty da tartymdy tilde jazylǵan. Jalpy elshilik eki eldiń zertteýshileri arasyndaǵy tikeleı baılanystardy nyǵaıtýǵa úlken mán beredi. Osy oraıda Qazaqstan tarapynan Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýty, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti men Carnegie Endowment, Strategııalyq jáne halyqaralyq zertteýler ortalyǵy sekildi ǵylymı-zertteý oryndaryn atap ótýge bolady» degen edi elshi jýrnalıstermen kezdesken kezde.

Árıne, ótken tarıh qymbat. Tarıh bizge ótkenimizden sabaq alý úshin kerek. Qazaq eli táýelsizdikpen birge qoǵamdyq formasııanyń ótpeli kezeńin bastan keshti. KSRO quramyndaǵy sosıalıstik júıeden az ǵana ýaqyt ishinde naryq zańyna ilesýge týra keldi. Qazir álemde alpaýyt elderdiń ózi bizdiń eldi naryqtyń zańdylyǵyna evolıýsııalyq damý jolymen túsken el dep tanı bastady. Bul bizden úlken jaýapkershilikti talap etedi. Sebebi bizdiń geosaıası jaǵdaıymyz, QHR nemese RF tárizdi álemdik derjavalarmen kórshiles ornalasýymyz biz tańdap alǵan kópvektorly saıasat es jıyp alýymyzǵa, qosymsha tynys alýymyzǵa múmkindik bergenin búgin baıqap júrmiz. Sebebi biz ózgeshe elmiz. Bizdiń geosaıası jaǵdaıymyz da alys-jaqyn kórshilerimizge uqsamaıdy. Biz Reseı nemese Qytaıdan kelgen daýyldan qazaq jerin qalqan etip qorǵanyp otyrǵan ózbek nemese túrikmen emespiz. Álemdik kartadaǵy ornymyz – bizdiń taǵdyrymyz. Qazirgi júrgizip otyrǵan saıasatymyz – Abylaı zamanynan bastalǵan salqynqandy saıasattyń jalǵasy. 1992 jyly bizdiń Prezıdentpen kezdesken Izraıldiń basshysy Shımon Perestiń «Men sizdiń ornyńyzda bola qalsam, tańerteń oń kózimdi ashqanymda – Qytaıdy, sol kózimdi ashqanymda – Reseıdi kórer edim. Sonda men: «Iá, Qudaı, bul maǵan ne qylǵanyń?» – dep zar salar edim» degen ázilinde astarly aqıqat bar.

Ekonomıkalyq máseleleriniń kúrdeliligi men mańyzdylyǵy syrtqy saıası baılanystardy az ǵana ýaqyt ishinde júıelendirýimizdi talap etti. Birinshi kezekte memlekettik-ulttyq múddelerdi qorǵaý, tikeleı shet­eldik ınvestısııalardy tartý, halyqaralyq jáne ekijaqty yntymaqtastyqty nyǵaıtý, sheteldik áriptesterge Qazaqstan jónindegi obektıvti aqparatty jetkizýge basymdyq berildi.

Elimiz tarıhı ólshem boıynsha óte qysqa merzimde, halyqaralyq qatynastardyń jaýapty sýbektisi retindegi bedelin bekitti.

2000 jyldardyń bergi ýaqyt Qazaqstannyń halyqaralyq uıymdarǵa tóraǵalyq etken jyldarymen este qaldy: 2010 jyly biz EQYU-na tóraǵa boldyq. Qazaqstandy Reseımen baılanystyryp turǵan kúsh sanǵasyrlyq tarıh jáne odaqtyq kelisimsharttar. Biraq, ókinishke qaraı, Reseıdiń Batyspen ara-qatynasy máz emes. «Osyndaı jaǵdaıda Tóraǵalyqqa beıtaraptyq prınsıpin ustaný Qazaqstanǵa qanshalyqty syn tezine salǵanyn bul kúnde tek sanaýly adamdar ǵana biledi. Sol jyldary Qazaqstannyń EQYU-daǵy Turaqty ókili bolǵan Qaırat Abdrahmanov Almatyǵa kelgen saparynda uıym Tóraǵasy Uıymnyń barlyq músheleri úshin sheshim qabyldamaıtynyn, konsensýsqa qol jetkizýge baǵyttalǵan órkenıetti pikir talastar qamtamasyz etip, konsensýsty sheshimder negizinde jumys isteıtinin aıtqan bolatyn. Máskeý de, Batys ta muny jaqsy biledi. Jáne jahandyq yntymaqtastyqty jańa sapaǵa kóterý qajettigin de túsinedi. Osy tusta Máskeýmen aradaǵy ara-qatynasymyzdyń túzýligi Eýroatlantıkadaǵy asa qajetti senimdi qalypqa keltirýge septigin tıgizipti.

Al Ýgandanyń astanasy Kampala qalasynda bolǵan Islam Konferen­sııa­sy Uıymyna múshe elder Syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń 35-sessııasynda Qazaq­stan 2011 jyly musylman áleminiń osy bedeldi uıymyna tóraǵalyq etý týraly sheshim qabyldandy. Islam konferensııasy uıymyna erterekte múshe elder Qazaq elin «qaı álemniń belsendi múshesi» dep qabyldaıdy eken degen suraq kese-kóldeneń turatyny daýsyz. Musylman álemi bul jańalyqty zor shattyqpen qabyl aldy. Senegalda ótken IKU-nyń 11-shi sammıtinde de, musylman elderiniń syrtqy saıası vedomstvolardyń basshylary bas qosqan Ýgandadaǵy IKU-nyń 35-sessııasynda da arnaıy qaýlylar qabyldanyp, Eýropanyń kúre tamyryna aınalǵan EKYU-ǵa alǵash musylman eli bolyp Qazaqstan tóraǵalyq etýin jahandaný zamanynda ortaq jetistik dep baǵalap úlgirdi.  Islam konferensııasy Uıymyna múshe elder Qazaqstanǵa  Eýropa jáne Azııa óńirlik birlestikterine kiretin Eýrazııalyq memleket retinde qaraıtyny daýsyz. IKU múshe memleketteri IKU reformasy turǵysynda Qazaqstan áleýmettik-mádenı, ekonomıkalyq jáne saıasat salasynda eýropalyq jáne musylman órkenıetterin jaqyndastyrý boıynsha jańa ıdeıalar engizedi dep úmittenedi.

Qazaqstan halyqtarynyń jartysynan astamy musylman, onyń ishinde sýnnıtter bolsa da, eldiń ishki syrtqy saıasatynda beıtaraptyq saıasat ustanýy, eshbir dindi ımenip, ózine bura tartpaýy Islam konferensııasy uıymyny tarapynan joǵary baǵalandy.

2015 jyldan beri EAEO múshesimiz. 2000 jyldary Máskeýde Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń usynysymen paıda bolǵan ıdeıa osydan 5 jyl buryn iske asty. Bul jobanyń ekonomıkalyq sıpatyna senbegender keshe de kóp boldy, búgin de jetedi. Biraq EEK komıssııanyń árbir keńesin múddeler tartysynyń alańy ekenin ony jıyn jumysyna qatysqandar ǵana biledi.

Reseı tarapynan ortaq valıýta týraly pikirler beleń alyp bara jatqan tusta Qazaqstan tarapy onyń tasyrlanyp ketýine múmkindik bermedi. Reseıdiń Ortalyq Azııadaǵy saıası ustanymdarynda Qazaqstanǵa saı kelmeı­tin máseleler bar. Reseı Ortalyq Azııadaǵy yqpalyn kúsheıtkisi keledi. Biraq olar óz yqpalyn arttyrý jolynda eski mehanızmderdi isten shyǵaryp jatyr. Burynǵydaı saıası qysym jasaý, talap qoıý sııaqty ádistermen emes, zamanaýı tetikterge kóbirek júgine bastady. Mysaly, Reseıde Ortalyq Azııa elderindegi saıası jaǵdaılardy kirpik qaqpaı baqylap, bılik basyndaǵylardy qajetti aqparattarmen qamtamasyz etip otyrǵan bir emes, birneshe táýelsiz saıası zertteý ınstıtýt bar. Qazir Reseı saıasattanýshylary túrli salalyq taqyryptarǵa mamandana bastady. Bul Reseıden shyǵyp jatqan merzimdi basylymdardyń deńgeıine de áser ete bastady. Reseı jýrnalısteri túrli saraptamalyq materıal daıyndaý barysynda jekelegen óz taqyrybyn kásibı túrde meńgergen saıasattanýshylardyń kómegine júgine alady. Sondyqtan aldaǵy kúnderde kórshi elderimiz júrgizip otyrǵan saıasatty qalt jibermeı baqylap otyratyn saıasattanýshylar tobyn qalyptastyrýymyz qajet. Basqasha aıtqanda saıasattanýshylarymyz jekelegen salalarǵa oıysyp, ártaraptandyrylýy tıis.

Sol kezde ǵana qazaq múddesiniń qaltarysta qalyp ketýine eshkim jol bermeıdi.

Raýan ILIIаSOV

Saıasattanýshy