«Radıofobııa atom tehnologııasynyń damýyna tejeý saldy»

Jer qoınaýyndaǵy munaı-gaz qory túgesilgen kezde, atom reaktorlarynyń dáýirleý kezeńi bastalady, demek adamzat sol kezde ǵana atom energetıkasyna moıynsunyp, qyzmetine táýeldi bolady. Jer betindegi janjal, soǵys órti munaı tóńireginde órbıdi. AQSh úkimetinde qazir tutastaı atom energetıkasyna kóshý týraly jasyryn pikirtalas júrip jatyr. «Olar ne deıdi?» deısiz ǵoı. Adamzat atom energetıkasyna kóshse, janar-jaǵarmaı ornyna sýtegine kóshse, saıasattyń túıinderi tarqatylar edi. Akademık Qaırat Qajyrjanovpen suhbatymyz oqy taqyrypta jalǵasty.

– Azııa qurlyǵynyń eki búıirinde jatqan japon men qazaq halqynyń HH ǵasyrda bastan keshken baqytsyzdyqtary bir-birine uqsastyǵymen erekshelenedi.  Atom bombasy men ıadrolyq qarýdyń ashy zardaby eki halyqty bir-birimen jaqyndastyryp tur. Ulttyq qasiretterine beı-jaı qaraı almaıtyn japon úkimetiniń óz ultyna baǵyttalǵan kómeginiń qaıyry qazaqqa jetip jatyr. Biz, osy Semeı polıgonyna baılanysty járdemaqy, ótemaqy máselelerinde japon úkimetiniń japon ultyna baǵyttalǵan kómeginiń bizdiń elge jetip jatqan jańǵyryǵymen ǵana shektelip otyrǵan joqpyz ba deýshiler bar? Mundaı pikirdegiler atom qasiretin eki túrli baǵalaýdan shyqqan tárizdi.

 – Kelisemin. Kózqaras eki túrli. Biraq materıaldyq-qarjylyq turǵyda ǵana. Biraq myna bir jaıtty esten shyǵarmaýyńyzdy qalar edim. 1945 jyly Hırosıma men Nagasakıdyń turǵyndary atom bombasynyń astynda qaldy. Atom qarýynan taraıtyn zııandy sáýleniń dozasyn (jarylys kezinde jan-jaqqa taraıtyn ózge de sáýlelerdiń áserin de) áldeqaıda joǵary mólsherde qabyldady.

Ras, Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy jaqsy dep aıta almaımyz. Polıgon aımaǵynda ornalasqan turǵyndar jarty ǵasyr boıy radıasııanyń dozasyn qabyldaýǵa májbúr boldy. Biraq muny Hırosıma nemese Nagasakıdegi radıasııa mólsherimen salystyrýǵa bolmaıdy.

Árıne, ǵalymdar, ult zııalylary arasynda bul turǵyda bir-birine kereǵar pikirler barshylyq. Birinshi kezekte, eki eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyndaǵy, sonan soń ıadrolyq jarylystardan zardap shekken adamdardyń sany jónindegi aıyrmashylyqtardy umytpaıyq. Mysaly, Japonııada jarylys saldarynan zııan shekken adamdardyń sany 300 000 bolsa, qazaq elindegi bul kórsetkish 1,2 mıllıonǵa jeteqabyl.

Polıgon qasiretinen zardap shekken azamattarymyzǵa degen el úkimetiniń kózqarasy, kómegi japon úkimetiniń japon ultyna baǵyttalǵan kómeginiń bizdiń elge jetip jatqan jańǵyryǵymen ǵana shektelip jatqan joq. Semeı polıgony aımaǵynda turatyn azamattar memleket tarapynan birqatar jeńildikterge ıe. Biraq olarǵa berilip jatqan járdemaqynyń mólsherin japondyqtar alyp jatqan kómek mólsherimen salystyrýǵa múldem kelmeıdi. Sondyqtan Ulttyq ıadrolyq ortalyq mamandary polıgon aýmaǵynyń qazirgi jaǵdaıyn qaıta zertteýdi qolǵa aldy.

– Shyǵys Qazaqstan oblysy aımaǵynda ornalasqan Semeı polıgonynyń zardaby qaıta anyqtalmaq. Eger, ol qaýly kúıinde bekitilse, Semeı polıgonynyń ekologııalyq-quqyqtyq mártebesine ózgerister ene me, álde ol ekologııalyq jaǵynan asa qaýipti dep tanylǵan ózge aımaqtarmen teńestirile me?

– Esterińizde bolsa, qazaq úkimetiniń 1992 jyly 18 jeltoqsandaǵy «Semeı ıadrolyq synaq polıgonynan zardap shekken azamattardy áleýmettik qorǵaý týraly» qaýlysynda erekshe qaýipti aımaqtar qataryna engizilgen aýdandar búgingi jaǵdaıyna emes, sol synaq kezinde qandaı deńgeıde radıasııa alǵanyna hám turǵylyqty aýdanynyń qaýipti aımaqqa qanshalyqty jaqyndyǵyna qarap aıqyndalǵan. Iаǵnı, sol arqyly eń joǵary seısmıkalyq yqpal etý beldeýi degen usynys talqylaýǵa usynyldy. Úkimettiń sheshimimen jurtshylyqqa túsýi múmkin aýyrtpalyq keshenine baǵa berildi, bul bizdiń kózqarasymyz boıynsha óte durys.

– Atom elektr stansasy jaıly ıdeıanyń bizdiń eldi kezip júrgenine talaı ýaqyt boldy. Stansııanyń qurylysy, salynýy tıis reaktor túri, tipti áriptes máselesi jóninde úkimet túıindi sheshimge kele almaı jatqan tárizdi.

– Chernobyl apatynan soń adamzat AES-tiń múmkindigine kúdikpen qaraı bastady. Radıofobııa atom tehnologııasynyń damýyna tejeý saldy. Adamzat atom elektr stansııasy eli ekonomıkasyn birshama alǵa ilgeriletetinin, birqatar saladaǵy táýeldilikten qutqaratynyn áli túsine qoıǵan joq. Erte me, kesh pe, atom tehnologııasynyń kómegin aýyl sharýashylyǵy da, medısına da qajetsinedi. Adam ishinde zııandy zat – synap bolsa da «gradýsnıkti» qajetine jaratyp otyr ǵoı. AES jaıly da osyny aıtýǵa bolady. Qazaqstan úshin taǵy bir qolaıly faktor, bizde ýrandy shıkizat kúıinen otyndyq tabletka deńgeıine jetkize alatyn arnaıy óndiris orny – Úlbi metallýrgııa zaýytynyń bolýy. Otyndyq tabletkalardyń sapasy kóp jaǵdaıda otynnyń reaktordaǵy jumys qabiletin anyqtaıdy. Sondyqtan onyń sapasyna jan-jaqty qatal talap qoıylady. Demek, óndiristik jaǵdaıda tapsyrys berýshiniń talaptaryn tolyq qanaǵattandyratyn tabletkalar alý ońaı jumys emes. Sebebi, olardyń sapasy kóptegen faktorlarǵa, birinshi kezekte ýran dıoksıdi untaǵynyń sapasyna baılanysty. Sonymen qatar, zaýyttarda qoldanylatyn tehnologııalar otyn tabletkalarynyń tyǵyzdyǵy, túıirleriniń kólemi, keýektiligi, serpindiligi, janyp ketetin jáne legırlenetin qospalarynyń mólsheri sekildi ólshemderge sáıkestikti qamtamasyz etýi tıis. Bul barlyq atalǵan operasııalar tek qana jumysy men tájirıbesi jaqsy jolǵa qoıylǵan «Úlbi metallýrgııa zaýyty» AQ ýran óndirisinde qoldanylatyn jabdyqtarda oryndalýy múmkin. Sebebi, munda 30 jyldan astam ýaqyt boıy atom stansalaryna arnalǵan otyn komponentteri, atap aıtqanda, ýran totyǵynyń untaqtary men otyn tabletkalary jasalyp shyǵaryldy.

Bizge atomdyq energetıkany damytýdy qolǵa alatyn kez jetti.

 – KazSat, Saıan –Shýshenskidegi GES, Komsomolskidegi sý asty qaıyǵy, Kýrstegi sátsizdikterdi eske túsirińizshi. Tipti Chernobyldaǵy apatty joıýǵa búkil Keńes odaǵynan 2 mln adam jumyldyryldy. «Jaman aıtpaı jaqsy joq». AES sondaı sátsizdikke ushyrasa, qazaq geneofonyna qaýip tónbeı me?

– Bizge ondaı qaýip tónbeıdi! Chernobyldegi apattyń oryn alǵanyna shırek ǵasyr ótti. Álemniń ǵylymı-tehnıkalyq qaýymdastyǵy atom apatyna jol bermeýdiń ǵylymı-tehnıkalyq tetikterin oılap tapty.

– Chernobyldegi apatqa ıadrolyq otyn men grafıt qosyndylarynyń ushqyndary sebep bolǵany ǵylymı turǵyda dáleldendi. Bizde qoldanýdy josparlap otyrǵan raektorlardyń (legkovodıanoı) Chernobyl AES qoldanysta bolǵan reaktorlardan aıyrmashylyǵy bar ma?

– Bizde qoldanýdy josparlap otyrǵan reaktorlardyń qurylymynda Chernobyldegi apatqa sebep bolǵan grafıt joq. Ol jeńil sýly býmen (legkovodıanoı) almastyrylǵan.

– Bizde qoldanady dep otyrǵan atom reaktorlary týraly tolyǵyraq málimet bere ketińizshi. Ol álemdik tájirıbede qoldanysta boldy ma?

– Reaktorlar otqa tózimdi bolat qondyrǵylarmen jabdyqtalǵan. Onyń mehanızmderi kez kelgen zııandy qaldyqtardyń syrtqa taralyp ketýine jol bermeıdi. Sondaı-aq tabıǵı nemese tehnogendi apat kezinde reaktorlar jumysyn avtomatty jaǵdaıda toqtatady.

Mundaı reaktorlardy atom energetıkasy salasyndaǵy «noý-hoý» deýge bolmas. Ǵalamshardyń ony qoldana bastaǵanyna jarty ǵasyrdan asyp ketti. Ǵalymdar ázirge ornyn almastyra alatyn balama taba alǵan joq. Sondyqtan «legkovodıanoı reaktorlardyń» áleýeti jyl ótken saıyn jetildirilip keledi. Qazir álemdegi energobloktardyń 80 paıyzy legkovodıanoı reaktorlarmen jabdyqtalǵan.

– Endi áńgimemizdi ıadrolyq otyn sıkliniń órkendeýi – álemdik atom energetıkasynyń damý qarqynyna baılanysty órbitsek pe deımin. Boljam boıynsha álemdik atom energetıkasynyń órkendeýine qazir ońtaıly kezeń týyp otyr. Salanyń jetekshi sarapshylary atomdyq energetıka «ıadrolyq renessans dáýirine aıaq basty» degendi aıtyp úlgirdi. Siz bul pikirge qosylasyz ba?

– Birinshiden, Jer turǵyndarynyń sanynyń ósýine jáne álemdik ekonomıkanyń damýyna baılanysty energııaǵa degen suranys arta túsýde. Energııa kózine degen álemdik suranystyń qazirgi ósý qarqyny saqtalǵan jaǵdaıda 2030 jylǵa deıingi kezeńde elektr energııasyna degen suranys 50 paıyzdan da artady degen boljam jasalýda.

Sondyqtan, qazirdiń ózinde kóptegen ǵalymdar men mamandar adamzatty aldaǵy ýaqytta bolýy múmkin energetıkalyq daǵdarystan, sózdiń týra maǵynasynda alǵanda, energetıkalyq qýat kózine degen ashtyqtan qutqarýdyń jolyn qarastyrýda. О́ıtkeni, otynnyń organıkalyq túriniń ekonomıkalyq ta, ekologııalyq ta turǵydan asa tıimdi emestigi jyldar ótken saıyn aıqyndala túsýde. Mysaly, 2005 jyly munaıdyń álemdik baǵasy 40 paıyzǵa ósti. Sonymen qatar, organıkalyq otyndy jaǵýdan paıda bolatyn túrli gazdar qorshaǵan ortaǵa úlken áser etip, ǵalamdyq deńgeıde parnıktik áserge jáne atmosferada otteginiń azaıýyna ákeletindigi belgili boldy.

Osy jaǵdaılarda ıadrolyq energetıka otynnyń organıkalyq túrinen alynatyn energııa kózine shyn máninde balama bola alady, dep esepteıdi ıadrolyq energetıkany jaqtaýshylar. Munyń basty sebebi – atom energııasyn óndirýdiń arzandyǵy. Áralýan qýat kózderinen alynǵan energııanyń baǵalaryna jasalǵan taldaý atom stansasynda óndirilgen energııanyń ózindik quny kómir nemese gaz stansalarynda óndirilgen energııadan tómen ekendigin kórsetedi. Atom energııasy, sondaı-aq ekologııalyq taza energııa kózi bolyp tabylady.

– Demek, «aldaǵy tańdaý atom energııasyna túsken kezde geosaıası aspektidegi eń mańyzdy faktor bolyp tabylady. Eger munaıdyń jer júzindegi negizgi qorlary, sol sııaqty edáýir gaz qorlary saıası turaqsyz elderde bolsa, ýran qorynyń basym bóligi saıası turǵydan salystyrmaly túrde senimdi elderde shoǵyrlanǵan» deýge bolady ǵoı.

– Atom energetıkasynyń damýyna áserin tıgizetin taǵy bir óte mańyzdy faktor – ıadrolyq reaktorlardyń qaýipsizdigi. AES-tardy paıdalaný tájirıbesindegi osyǵan deıingi barlyq keleńsiz jáıtterdi esepke alǵan mamandar búgingi tańda AES qaýipsizdigi atom energetıkasyn órkendetýdiń basty sharty bolyp tabylatyndyǵyn atap kórsete kele, qazirgi zamandyq ıadrolyq bloktardyń qaýipsizdigi joǵary ekendigin aıtyp jatyr. Olardyń aıtýynsha, jańadan jasalynǵan reaktorlar «passıvtik» qaýipsizdiktiń ozyq júıelerimen jaraqtalǵandyqtan apatty jaǵdaı oryn aldy degenniń ózinde operatorǵa eshqandaı shara qoldanýdyń qajeti joq. Reaktorlardyń qaýipsiz óshirý júıesi avtomatty túrde iske qosylatyndaı etilip jobalanǵandyqtan, barlyq qaýipsizdik sharalary ózdiginen áreket etedi, ıaǵnı reaktor jumysy birden toqtaıdy.

Joǵaryda keltirilgen faktiler sońǵy kezderi kóptegen elderdiń atom energetıkasyn damytýǵa qulshynys bildirýine yqpalyn tıgizýde. Sala mamandarynyń boljamy boıynsha, aldaǵy 30-40 jyldyń ishinde álemde jańa AES-ter óndiretin 600 GVt qýat kózderi paıda bolady. Jańa AES salý týraly jospar qurǵan elderdiń qatarynda Qytaı, Úndistan, AQSh jáne Reseı bar. Mysaly, sońǵy 20 jylda birde-bir ıadrolyq blok salmaǵan Amerıka Qurama Shtattary 2050 jylǵa deıin jańa 300 ıadrolyq blok salý josparyn jarııa etti. Reseı óziniń energetıka júıesinde atom energııasynyń úlesin 16-dan 25 paıyzǵa deıin ósirmekshi.

Alaıda, atom energetıkasyn tabysty damytý úshin atom stansalaryn jumysqa jaramdy qaýipsiz ıadrolyq otynmen qamtamasyz etý qajet. Qazirgi zamanǵy ıadrolyq otynnyń shıkizaty – ýran. Sondyqtan IаOS alǵashqy kezeńi, ıaǵnı tabıǵı ýrandy óndirý máselesi burynǵysynsha óte mańyzdy. Bul faktor Qazaqstannyń atom energetıkasyn damytýda sheshýshi ról oınaıdy.

Ýrannyń álemdik qory atom energetıkasynyń jumysyn kóptegen jyldar boıy qamtamasyz etýge jetkilikti. Ýrannyń álemdik qorynyń 80 paıyzǵa jýyǵy toǵyz eldiń úlesinde. Olar – Avstralııa, Qazaqstan, Kanada, OAR, Namıbııa, Nıgerııa, Reseı, Brazılııa, AQSh. Ýran óndirýde ázirge Kanada alda keledi, ekinshi orynda – Avstralııa, al úshinshi orynda Qazaqstan tur. Ýran shıkizatyn óndirý ártúrli tásildermen, ádettegideı karerlik jáne shahtalyq tásildermen, sol sııaqty ozyq jerasty uńǵymalyq eritý tásilimen júrgizilýi múmkin. Qazaqstandaǵy ýran kenderin óndirý úshin óte qolaıly ornalasýy jáne olardy alýda qazirgi zamandyq eń ozyq tásil – tuıyq sıklge negizdelgen jerasty skvajınalyq eritý tásiliniń qoldanylýy (muny tipti qaldyqsyz teh­nologııa qataryna jatqyzýǵa bolady) bolashaqta Qazaqstandy óndiris kólemi jóninen birinshi orynǵa shyǵarady dep boljam jasaýǵa naqty múmkindik beredi.

– Áńgimeńizge rahmet!

 Suhbattasqan Raýan ILIIаSOV