"Bizdiń kóp halyq azamattyq jýrnalıstıka men ulttyq jýrnalıstıkanyń arasyn ajyrata almaıdy"

Bul azamatty kópten bilýshi edik. Negizinen jýrnalıst, sheneýnik, qala berdi kásipker retinde tanıtynbyz. Alaıda sońǵy kezderi óziniń negizgi dıplomdyq mamandyqtaryna oraı mádenıettanýshy-lıngvıst retinde de kóptegen ilkimdi sharýalardyń basy-qasynda júr. О́ziniń aıtýynsha, «Ana tili» gazeti, Baq.kz portalynda bas redaktordyń orynbasary, MDHO-da ǵylymı qyzmetker, Din isteri agenttiginde sarapshy, «Nur Otan» partııasynyń Ortalyq apparatynda BAQ mamany – spıchraıter qyzmetterin atqarǵandaǵy búkil jumys ótili búgingi mamandanyp jatqan baǵyttaryna negiz bolyp otyr eken. Sonymen, «United Citizens Fund» QQ tóraǵasy Abylaıhan Qalnazarovpen bolǵan az-kem suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.

– Abylaıhan Mamyraıhanuly, biz sizdi basqa iskerı qyryńyzdan tanýshy edik. Dese de, jýyrda Kazislam.kz portalyna bergen «Dinı taqyryppen aınalysatyn mamandar az» atty suhbatyńyzda dinı jýrnalıstıka teorııasy, onyń ishinde basqa baǵyttarymen birge dıasporalyq jýrnalıstıka máselelerimen aınalysyp jatqanyńyzdy habarlapsyz. Qordaıdaǵy tótenshe jaǵdaı kún tártibinde turǵan kezde áńgimemizdi osy turǵydan órbitsek qalaı?

– Iá, dinı jýrnalıstıka teorııasymen aınalysyp jatyrmyn. Onyń ishinde zaıyrly dinı jýrnalıstıkaǵa tereńirek den qoıyp otyrmyn. Osy tańǵa deıin oblys ákimdikteriniń ishki saıasaty, quzyrly mınıstrlikter tapsyrystarymen ondaǵan trenıng te berip, birneshe kitapshanyń shyǵýyna atsalysyp úlgerdim. Bul meniń sońǵy 10 jyldyń shıregindegi aqparattyq-ıdeologııalyq jumystar men qoǵamdyq ortada júrip jıǵan bilimim men tájirıbelerime negizdelgen. Saýalyńyzdyń arǵy jaǵynda Qordaıdaǵy jaǵdaıdaǵydaı taqyryptardy jarııalaý máselesin aıtsańyz deısiz ǵoı. Dinı jýrnalıstıka aıasynda ony da tarqatyp bere alamyz.

Teorııa boıynsha dıasporalyq jýrnalıstıka ártúrli ulttyq jáne etnıkalyq toptar men qaýymdastyqtardyń múddelerin bildiredi. Jýrnalıstıkanyń bul túriniń ereksheligi – dıasporanyń turaqtylyǵy, onyń ishki uıymdastyrylý faktorymen jáne ulttyq ıdeıa men din retinde kórinis tabýy múmkin «ózeksheniń» bolýy. Osylaısha, dıasporalyq jýrnalıstıka dinı jýrnalıstıkamen tyǵyz baılanysty jáne etnosaralyq qatynastardy, dinaralyq únqatysýdy jolǵa qoıýdyń quraly qyzmetin atqarmaq.

– Búginde búkil gazet-jýrnal, televıdenıe, áleýmettik jeliler «dúngender» týraly materıaldar men habarlar, jazbalarǵa tolyp ketti. Qaıda qarasań da ultaralyq qatynas taqyryby reıtıngterdi bermeı tur. Syn demeı-aq qoıalyq, beıtarap baqylaýshy-maman retinde nendeı olqylyq ketip jatyr dep oılaısyz?

– Ultaralyq taqyrypty jarııalaýdaǵy quqyqtyq-moraldyq prınsıpter, ádeptilik ustanymdary saqtalmaı jatyr degen bolar edim. Bul elimizdegi eki óris – qazaq tildi de, orys tildi de ortaǵa qatysty. Resmı organdar atalǵan jaǵdaıdy alǵashynda jol boıynda oryn alǵan turmystyq dúrdarazdyqqa telýge tyrysqanymen, osynyń aınalasyndaǵy aqparattyq shý boıaýy qanyq etnıkalyq qaqtyǵys sıpatyn berip jiberdi. Máselen, aqparattyq óriste kıkiljińniń neden órbigenin zerttep, zerdelemesten qazaqty birjaqty kústanalaý men syńarjaq salystyrýlar jaǵy basymdaý túsip jatqandaı. О́zińiz qarańyzshy: Búkil medııalyq mazmunnyń túpki máni qazaq pen dúngenniń boı salystyrýyna ulasyp ketken joq pa? Birin eńbekqor, dindar etip, ekinshisin basqa dep... Menińshe, tap osylaı eki jurtty obektıvti kórsetkishter boıynsha salystyryp, ulttyq qasıetterine qatysty qorytyndy jasaý durys emes. Tipten, óreskel qatelik. Oqıǵanyń shekara asyp ketken dabysy álemdik qaýymdastyq kózine aıýdyń qumyrsqany janshyp jatqanyndaı kórindi, bilem. Amal joq, endi!

Sondaı-aq kóp jarııashy emosııaǵa erik berip qoıǵan sııaqty. Bárimizdiń bir eldiń azamaty ekendigimiz esten «tars» shyǵyp ketti. «Jaýlyq tili» barynsha qoldanysqa tústi. Mundaı jaǵdaılardaǵy standartty qondyrmalar: «biz» jáne «olar» jiktelimi bar qýatymen iske qosyldy. О́te ókinishti!

– Sonda ultyn kórsetpeý kerek pe?

– Etnostyqty eskerý úshin negizdi sebepter qajet. Áıtpegen jaǵdaıda otqa maı quıýmen teń. Batysta «etnıkalyq qatystylyqty qajettiliksiz aıtpańyz» dep úıretedi eken. Ulttyq mádenıetter festıvalinen reportaj daıyndap, kelýshilerdi ózderiniń ulttyq taǵamdarymen qalaı dám tattyryp jatqany týraly habar berer bolsańyz, ol basqa áńgime. Munda «nasııaǵa» silteme berý oryndy. Biraq qylmystyq hronıka, kisi ólimi týraly jazatyn, ıakı jarııalaıtyn jaǵdaıda kúdikti taraptardyń etnostylyǵyn basa kórsetý, ony taqyrypqa shyǵaryp aıǵaılatyp berý – bolǵan oqıǵany tolyǵymen túsindirmeıdi, teris etnıkalyq stereotıpterdi qalyptastyrýǵa jol ashady. Dál qazirgi tańdaǵy realıılerde bul múmkin emes shyǵar. О́ıtkeni poıyz ketip qaldy. Qalaı desek te, teorııasynda osylaı bolýy kerek-ti.

– Taǵy qandaı «áttegen-aı» baıqadyńyz?

– Aqparat ǵylymynda «teńdestirilgen jarııalaýlar» degen túsinik bar. Iаǵnı etnıkalyq reńki bar shıelenisti jaǵdaılardy sıpattaǵanda, standartty erejeden basqa eki tarapqa da sóz berý, eki taraptyń da teń úleste usynylýy úshin de jaǵdaı jasaý qajet. Sońǵy sózdiń taraptardyń birinde bir taraptyń ustanymyn bekitetin túsiniktemesiz sońǵy dáıeksóz qalmaýyna nazar aýdarǵan jón. Berilýdiń basqa da bólshekteri mańyzdy: materıaldy sýretteıtin oqıǵa ornynan alynǵan foto mátin mazmunyna qaramastan, jaǵdaıdy baǵalaýǵa taraptardyń biriniń paıdasyna ıtermeleýi múmkin. Osyny eskerý kerek. Ras, materıaldy shuǵyl tapsyrý qajet bolǵan jaǵdaıda barlyq aspektilerdi eskerý ońaı emes. Biraq aqparat ókiline eki basy teń materıaldardy daıyndaý – basty mindet.

– Sózińiz aýzyńyzda. Biraq Masanshyny qozǵap, tarazy basyn teń ustaýǵy tyrysqan Asylhan Mamashtaıyn maıtalman jýrnalısterge de «Túngi oıran» habary úshin ábden eti qyzyp alǵan kópshilik renish aıtyp jatyr emes pe? Bul qalaı?

– Olaı bolýy da qalypty jaǵdaı. Kıkiljiń bolǵan jerde ashý da qatar júredi. Ondaıda el óz ultynyń ókili óz ortasynyń sózin sóılese deıdi. Kóbi sóıleıdi de. Alaıda ary-arasynda azamattyq jýrnalıstıka ókilderi de prınspke baryp, esh jaqqa bura tartpaýǵa tyrysady. Men de bul jaıtqa kýá bolyp, aǵamyzǵa birli-ekili kommentarıı qaldyrdym. Asekeńniń ózi de Feısbýkta (Uıaly telefonyn alyp, ekrannan oqı bastady): «Jýrnalıst kásibimen júrmin. Sondyqtan beıtarappyn. Bura tartpaýǵa tyrysamyn. Kózim jetpegen nárseni lep belgisin qoıyp jazbaımyn. Eki adam tóbelesse, ekeýine de senbeımin, ekeýine de sóz berem...» degen joq pa?

Iá, jurt óre túregeldi. Iá, «Jýrnalısttiń óz isine adaldyǵy qoǵamda ult múddesine qaıshy kelse, ol kórinip turǵan isti habarlaǵan jýrnalıstiń emes, osy qoǵamdy qurýǵa atsalysqan jalpaqshesheı, saıqal belsendilerdiń satqyndyǵy, uǵa bilse» dedi birqatar patrıottar.

Biraq: «Bizdiń kóp halyq azamattyq jýrnalıstıka men ulttyq jýrnalıstıkanyń arasyn ajyrata almaıdy. Ekeýi qanshalyqty jaqyn bolsa, týra sonshalyqty alys. Sol úshin de Asaǵań men Qakeńe ókpelep jatyr. Abaıdy qaıta oqýymyz kerek-aý shamasy...» degenderdiń de bolǵanyn umytpaý kerek. El ishi bolǵan soń, ondaı-ondaı bolmaı turmaıdy.

– Árıne, aıtýǵa ońaı. «Taıaqtyń eki ushy bolady» degendeı, ulttyq múddeni de joqqa shyǵara almaımyz. El bul týraly «Qurandy ǵana emes, qoǵamdy syılaı bilý kerektigin» áıgilegen oqıǵa desedi...

– Bolary boldy. Kim de bolmasyn umytylmas sabaq boldy. Sanaly uqty, oıly túısindi. Tıisti qorytyndylar jasaldy dep bilemin. Memleket, qoǵam bolyp jumylyp, endigári mundaı jaǵdaıdyń qaıtalanbaýyna barynsha kúsh salý kerek. Málim bolǵandaı, osyǵan jol bergen jergilikti atqarýshy bılik ókilderi, ishki ister organdary basshylary, tipten, oblys ákiminiń ózi ornynan ketti. Arnaıy memlekettik komıssııa jumys isteýde. Beıbit kúnde jaralanǵandardy aıtpaǵanda 10 adamnyń qazasy degen oıyn emes qoı. Qatty sheshensigim kelmeıdi. Qandasymyz bolmasa da dindesimiz, otandastarymyzben yntymaqta bolýymyz kerek-aq. Eldik múdde eń aldymen osy jerden kórinse kerek-ti. Qazir ol jerde qaýipsizdik qyzmetkerleri, sarapshylar, blogerler, jýrnalıster máseleniń aq-qarasyn anyqtaý úshin júr. Quptarlyq-aq is. Arnaıy jasaq ta saqshylyq etýde. Tap jaqyn aralyqta ol jaqta alańdatarlyq jaǵdaı bola qoımaıdy degen oıdamyn. Ornynda bar ońalar. Odan da shetel kórgen jańa býyn men ómir kórgen eski býynnyń basyn qosyp, myqty taldamashylardy, áleýmettanýshylardy, mádenıettanýshylardy jıyp, elimizdegi osy tektes problemalar tutanýy yqtımal óńirlerdi anyqtap, aldyn alý jumystaryn júrgizse nur ústine nur. Budan bólek, bir til, bir dildiń aınalasynda birtutas halyq bolyp uıysýǵa baǵdarlanǵan júıeli ıdeologııalyq-aqparattyq jumystar da júrgizilse qanekeı!

– Bul oqıǵany musylman men musylmannyń sharpysýy retinde kórsetip jatqandar da barshylyq...

– О́kinishke qaraı solaı da tápsirlenip jatyr. Bul taza «qosstandarttylyq». Bir kúshterge bul tıimdi bolsa kerek. Kezekti ret Islam jamaǵatynyń bet-beınesin qaralap, kúıe jaǵýǵa tyrysý. Ne de bolsa, bul dinnen shyqqan nárse emes. TMD aımaǵynda ksenofobııamen aınalysatyn VESOMO uıymy «qosstandarttylyq» týraly bylaı deıdi (Uıaly telefon ekranynan oqyp berdi): «Bir kisi ótip bara jatqan júrginshige pyshaqpen shabýyl jasady. Shabýyl jasaǵan adamnyń moınynda krest boldy. Iаǵnı, ol hrıstıan dinin ustaýshy. Siz «Hrıstıan dinin ustanýshy pyshaqpen shabýyl jasady...» degen taqyryptardy jıi kezdestiresiz be? Shynymen de, pyshaqpen shabýyldaıtyn bolsa, ol sonda qandaı hrıstıan dinin ustanýshy? Dindi shynaıy ustanatyndar olaı jasamaıdy. Oǵan qaramastan, «Musylman pyshaqpen bar mılısıonerge shabýyl jasady» degen saryndar ádettegi taqyryp. Biraq shynaıy musylmandar da osylaı áreket etpese kerek».

Munan neni baıqaımyz? Qosstandarttar birinshi jaǵdaıda dinı senim tek óz dininiń normalaryna saı keletinderge ǵana esepteledi. Eger dinı senimge sáıkes kelmese, ol joqqa shyǵarylady. Ekinshi jaǵdaıda, kerisinshe, naqty adam kórsetken is-áreket, onyń ishinde beıáleýmettik áreketter, dinmen baılanystyrylady jáne bir adam arqyly barlyq sol dindi ustanýshy adamdardy sıpattaıtyn bolady. Boldy!

– Sonymen, dinı nemese ultaralyq qatynastarǵa baılanysty tótenshe oqıǵalar taqyryptaryn qozǵaý boıynsha qandaı usynystar beresiz?

– Birden aıtaıyn, meni bir osynyń súıegin shaǵyp, maıyn jegen ǵulama kórýdiń qajeti joq. «El ishi – altyn kenish», bul máselelerge menen de zorlar bar shyǵar. Alaıda azdy-kópti túıgen, bilgenimizben bólisýge qashan da ázirmin. Onda da «sen búıte qal, óıte qal» degen dıktat máninde emes, konsýltatıvtik, usynystyq turǵyda ǵana usynymdar bere alamyn. Jarııashyl jurtshylyq qalasa, qabyldasyn, qalamasa, qabyldamasyn. Bul meniń jeke kózqarasym men pikirime, sonymen qatar, Din isteri komıteti aıasynda biz shyǵarýǵa atsalysqan «Din salasyndaǵy máselelerdi BAQ-ta jarııalaý boıynsha ádistemelik usynystar» kitapshasyna negizdelgen dúnıeler...

– Qulaǵymyz sizde!

– Menińshe, BAQ ókilderi jad etetin birinshi jaıt mynaý bolý kerek: Dinı, etnostyq sıpatty tótenshe oqıǵalardy jarııalaıtyn jýrnalıster tek áńgimeleýshi ǵana emes, eriksiz osy oqıǵalardyń qatysýshysyna aınalady. Osyny umytpaýy kerek-dúr. Qalpaǵyndaı kıe bersin! Bul oraıda, bizdiń azamattardy dinı-etnıkalyq arazdyq ıdeologııasyna negizdelgen qaqtyǵystarǵa qarsy turý ımmýnıtetin qoǵam sanasynda qalyptastyrylýyna erekshe kóńil bólý qajet-aq. Sebebi, kitapta atap ótilgendeı, osyndaı áleýmettik shıelenister meılinshe qaýipti jáne halyqtyń tarıhı jadysynda kópke deıin izi qalatyn moraldik jaraqattar qaldyrady. 

Ekinshiden, jarııashylar qoldanystaǵy BAQ jáne Terrorızmmen kúres zańnamalaryn qatań saqtaýy tıis.

Úshinshiden, BAQ habarlamalarynyń jalpyǵa, onyń ishinde shıelenisken jaǵdaılardy qasaqana jasaıtyndar úshin  qoljetimdi ekenin árqashan este saqtaǵan jón. Olar sizdiń habarlamalaryńyzǵa qatysty aqylǵa qonymsyz minez-qulyq tanytýy múmkin.

Tórtinshiden, arnaıy qyzmetterdiń qupııa aqparattaryna qol jetkizýge árekettenbeý.

Besinshiden, adamdardy qutqarýdyń qoǵamnyń aqparat alý quqyǵynan mańyzdy ekenin eskerý. Keıbir aqparattardyń qaýipsizdikti saqtaý maqsatynda jabyq ekendigin tikeleı habarlaý.

Altynshydan, negizgi mindet – qoǵamda úreı týdyrý emes, ony aqparattandyrý bolyp tabylatyndyǵyn este saqtaý.

Jetinshiden, qatigezdik pen zorlyq-zombylyqty kórsetken kezde asa sensasııalyq sıpat pen shynaıylyqtan bas tartý. О́z aýdıtorııasynyń ulttyq-rýhanı jáne dinı sezimderine qurmetpen qaraý.

Segizinshiden, «utymdy» foto nemese beınetúsirilimderdi ázirleý maqsatynda shıelenisti jaǵdaıǵa tap bolǵan tulǵalarǵa qandaı da bir is-áreket jasaýlaryna usynys jasamaý.

Toǵyzynshydan, shıelenisti jaǵdaılarda basty tulǵaǵa aınalýǵa árekettenbeý. О́zine deldal rólin alýǵa umtylmaý.

Eń bastysy, Qazaqstan Respýblıkasy jýrnalısiniń etıkalyq kodeksinde «Kásibı paryz» retinde atalǵan konfessııaaralyq, etnosaralyq kelisimdi saqtaý, ulttyq aqparattyq qaýipsizdik pen qoǵamdyq adamgershilik ahýal múddesi úshin qyzmet jasaý syndy tujyrymdardy basshylyqqa alý...

– Qosh, sizge konflıktolog bolý da qıyn emes eken. О́z basyńyz «momynmyn» dep esepteısiz be, «ázildep jatyr» deı kórmeńiz, daý-janjal jaǵynan qalaısyz? (kúldim) Munyń bárin tartysty topqa kóp túsip, basy daýdan qaıtpaǵan tájirıbeli adam ǵana jiti bilse kerek!?

– Birde esek pen qasqyr shóptiń túsine bola aıtysyp, ań patshasy Arystanǵa kelip tórelik surapty. Esek shóptiń túsin «sary» dese, qasqyr «jasyl» depti-mis. Sodan ne kerek, sot bolyp, árqaısysy óz dəlelderin alǵa tartady. Alaıda Arystan buqarasyn tań qaldyryp, qasqyrdy bir aıǵa zyndanǵa tastaýǵa úkim shyǵarady. Al esekti bolsa keń dalaǵa bosatyp jiberedi. Bul qııanatqa Qasqyr shydamaı: «Shóptiń túsi jasyl emes pe edi?» dep dat aıtsa, Arystan: «Árıne, seniki durys» deıdi. Túkti de túsinbegen Qasqyr: «Endeshe ne úshin maǵan qarsy úkim shyǵaryp, zyndanǵa japtyńyz?» dese, Arystan: «Bóri basyńmen esekpen esek bolyp, talasqa túskeniń úshin» dep jaýap bergen eken.

Morali sol, «Atanyń óspes uly, ónbes daýdy daýlaıdy» degen sóz bar. Egis dalasyn jaıqaltatyn kúndi kúrkiretip, kókti tilgileıtin batyr naızaǵaı emes, momyn jańbyr. О́z basym jasymnan múmkindiginshe qıǵash isten alshaq júrgendi unatamyn. Osyǵan mıymnyń jetkendigi bolsa kerek (kúledi). Laıym, jaýdan, daýdan altyn basymyz aman bolsyn!

– Oraıy kelip turǵanda jáne bir suraq: Maqtan tutarlyqtaı óz qolyńyzben atqarǵan nemese júzege asýyna atsalysqan jobańyzty ataı alasyz ba?

– Shúkir, bar. Aıtalyq, sóz basynda «suhbat beripsiz» dep atap ótken Kazislam.kz portaly maqtan tutarlyq jobamnyń biri. Men ony qurýshylardyń qatarynan boldym. Azan shaqyryp, qulaǵyna aıqaılaǵan atymyz – E-islam.kz edi. Kezinde Din isteri agenttiginde júrgen kezde kýratorlyq etip, qarjy bóldirip, saıtyn qalyptap, ujymyn jınap berip ketken edik. Sodan beri uzatqan qyzynyń qutty orynǵa qonyp, úbirli-shúbirli bolyp ketýin tilep, syrtynan baqylap júretin áke sekildi jankúıermiz. Búgin aıtsań, ertegi sııaqty. Biraq, Ǵalym Shoıkınniń basshylyǵymen sol kezdegi ıdeologııaǵa jaýapty talapshyl basshylardyń maquldaýynan ótkizý, qurylymyn túzý ońaı bolmady.

Aıta keteıin, portal áý bastaǵy konsepsııadan aınymaı, ıslamdyq qundylyqtardy zaıyrlylyq turǵysynan berýge kúsh salyp keledi. Iаǵnı, zaıyrly dinı jýrnalıstıka, etnıkalyq mazmun taldamasy úlgilerin izdeseńiz sonan tabasyz. Ol búgingi tańda Qazaqstan úshin dástúrli sanalatyn ıslam ustanymdary negizinde pozıtıvtik, progressıvtik ıdeıalardy nasıhattaıtyn aqparattyq, rýhanı-aǵartýshylyq, mádenı-tanymdyq jáne ınteraktıvtik birden-bir ǵalamtor-resýrsy.

– Aıtpaqshy, esimińizdiń sondaı ulyq hanmen attas bolýy nemen baılanysty? Kezdeısoqtyq pa, álde arnaıylap, yrymdap qoıylǵan ba? Bir jaǵynan hansha tórelik aıtyp otyrýyńyz esim-soıyńyzdan ba deımin... (kúldim)

– Atymdy 95 jasap dúnıeden ótken Kúlaıhan ájem qoıǵan. Men týylmastan 16 jyl buryn ol kisi tús kóripti, túsinde ǵajap is kóripti, aq sáldeli, aq saqaldy, aq shapandy, uzyn boıly bir qarııa kelip: «Endigi balanyń atyn Abylaıhan qoı» depti. Ol kezde eki kelini ǵana bar. «Bulardyń qaısysy...» deı bergende oıanyp ketedi. Sodan al kep kútsin. Biraq meniń ákemniń qaryndastary birinen soń biri dúnıege kele beredi. 3 qyz týylady. «Oıpyrmaı, munysy nesi» dep júrgende ákem de erjetip, úılenip, odan ápkem dúnıege kelip, odan keıin ǵana baryp men jaryq dúnıe esigin ashypppyn. Mine, osylaısha árýaqty hanymyzdyń esimi maǵan berilipti. О́zgeler esiminen buryn týylatyn bolsa, menen buryn esimim tilge oralyp, meni 16 jyl óstip kútip jatqan-dy. Keıinnen «munda qandaı da bir mıstıka bar ma» dep izdenip kórgende, tarıhtaǵy Abylaıhannyń Buqara-Samarqannan kele jatyp Arys ózeni boıynda qaıtys bolǵanyn taptym. Al men týylǵan Qoǵam aýyly, ósip, erjetken Sháýildir aýyly Arys ózeniniń jaǵasynda ornalasqan. Biraq óz basym munda qandaı da bir parallel júrgizerlikteı negiz joq dep oılaımyn (kúledi).

– Áńgimeńizge rahmet!