«Temekisiz Qazaqstan» baǵdarlamasy ult densaýlyǵynyń kepili

Halyqaralyq ortalyqtardyń málimetinshe jyl saıyn temekiden álem boıynsha 7 mıllıon adam ólimge dýshar bolady eken. Al olardyń 900 myńy shylym tartpaıtyn, tek temeki tútinimen demalǵandarynyń saldarynan baqılyq bolady. Bul derekterdi elimizdiń Qazaq onkologııa ınstıtýtynyń mamandary da rastap otyr. Atalmysh ınstıtýttyń bas dırektory Dılıara Qaıdarovanyń aıtýynsha, qaterli isik dertine ákeletin birden-bir sebep temekige táýeldilik eken. Onyń sózinshe, qazir Qazaqstanda ókpe qaterli isigi aldyńǵy sapta tur.

– Máselen biz ókpe qaterli isigin erte anyqtaýǵa kóp kóńil bólip otyrmyz. Sebebi elimizde ǵana emes, búkil álemde de osy ókpe obyrynan bolatyn ólim-jitim birinshi orynda tur. Árıne, buǵan halyqtyń temekini kóp tutynýy, ekologııalyq faktorlar jáne aýyldyq jerlerde kógildir gazdyń bolmaýy sebep bolyp otyr, – dedi Qazaq ulttyq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Dılıara QAIDAROVA.

Qazir bul máselege Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy da qatty nazar aýdara bastady. Sebebi álem boıynsha 7 mıllıon adamnyń temeki indetinen kóz jumýy bul óte úlken tragedııa ekeni daýsyz.

– Álemde 1 mıllıardtan astam shylymqorlardyń 80%-ǵa jýyǵy temeki shegýmen baılanysty aýrýshańdyq pen ólim-jitimniń eń aýyr aýyrtpashylyǵy tıesili tabys deńgeıi tómen jáne ortasha elderde ómir súredi. Álemde ólim-jitimniń basqa kez kelgen sebepterine qaraǵanda, júrek-qantamyr aýrýlarynan kóp adam qaza tabady, al temeki shegý men temeki tútinin qaıta jutýdyń áserinen júrek aýrýlarynan bolatyn ólim-jitim dereginiń shamamen 12%-y tıesili. Temeki shegý joǵary qan qysymynan keıingi júrek-qantamyr aýrýlarynyń ekinshi sebebi bolyp tabylady.

2018 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy men onyń seriktesteri temeki shegýmen baılanysty densaýlyqqa tónetin qaýip-qater men temeki tutyný deńgeıin tómendetý boıynsha tıimdi saıası sharalarǵa nazar aýdartý maqsatynda Dúnıejúzilik temekisiz kúndi «Temeki jáne júrek aýrýlary» uranymen  ótkizedi. Osǵan oraı Qazaqstanda da «Biz temekisiz Qazaqstandy qoldaımyz» atty sharalar uıymdastyrylyp jatyr. Bul óte qoldaıtyn is, – deıdi elimizdiń bas onkologı Dılıara Qaıdarova.

Jalpy, maqsaty men mindetine júginsek, «Biz temekisiz Qazaqstandy qoldaımyz» ulttyq baǵdarlamasynyń mindeti:

– shylymqorlyqpen kúres boıynsha qarqyndy naýqan;

– halyq arasynda salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý úshin aqparattyq óristi qurý;

– temekiden bas tartýǵa kómek kórsetý;

– temeki tútininen azat ortany qamtamasyz etý;

– densaýlyqty saqtaý men nyǵaıtýǵa qoǵamdyq jaǵymdy pikirdi qalyptastyrý;

– buqaralyq aqparat quraldaryna baǵdarlamalardy jarııalaý;

– balalar men jasóspirimder arasynda temeki shegýdiń aldyn alý;

– halyqtyń nysanaly toptaryn skrınıngtik tekserip-qaraý sheńberinde shylymqorlardy anyqtaý men ári qaraı profılaktıkalyq Densaýlyq mektepterinde temeki buıymdaryn tutynýdan bas tartýǵa qoldaý kórsetý.

Qazaqstannyń mundaı ulttyq baǵdarlamyn qolǵa alyp otyrǵanyna qatysty áleýmettanýshy maman Aımara Tileýkına bylaı deıdi:

– Respýblıkalyq deńgeıde mundaı ulttyq baǵdarlamalardyń qolǵa alynýyn óz basym qoldaımyn. Aldaǵy ýaqytta bul baǵdarlamalardy óńirlerde, alys aýyldy-aımaqtarda oryndalýyn qadaǵalaý kerek. Aýdandyq, aýyldyq Densaýlyq saqtaý basqarmalary, MSAK uıymdary, salalyq qyzmetter, oblystar men Astana, Almaty qalalarynyń Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyqtary, oblystar men Astana, Almaty qalalarynyń QDSK departamentteriniń qyzmetkerleri birlese otyryp jumys jasasa, bul óz nátıjesin beretin baǵdarlama. Mundaı baǵdarlamalaryn ult densaýlyǵy úshin qajet. Osyndaı baǵdarlamalardyń nátıjesinde 2018 jyldan beri elimizdegi shylymqorlardyń sany 30 paıyzǵa azaıǵany belgili bolyp otyr. Sondyqtan atalmysh baǵdarlamalar ómirsheń bolýy kerek, –  dedi áleýmettanýshy.

Mamannyń paıymynsha, ásirese balalarǵa mektep jasynan  «О́kpe», «Júrek» degenimiz ne, adam qandaı aýamen demalýy kerek ekendigi týraly aqparatty molynan  berý kerek.

– Balalarmen «ókpe aýrýlary» degenimiz ne, nege temeki shegý jaman ádet jáne adamdy aýrýǵa shaldyqtyrýy múmkin ekendigi týraly áńgimelesý asa mańyzdy. Júrek – óte mańyzdy múshe. Bizdiń júregimiz qandy búkil denege sorǵy sekildi aıdaý úshin kúndiz-túni jumys isteıdi. Adam ómir súrip, ósip jáne damýy úshin júrek qandy bastan aıaqqa deıin aıdaýǵa kómektesedi. Júrek saý jáne myqty bolýy kerek. Adam tynys almaı ómir súre ala ma? Durys tynys alý úshin ókpe saý, taza jáne myqty bolýy kerek» degen jaıttardy únemi aıtyp otyrý kerek. Mine, biz qazir qolǵa alyp otyrǵan «Temekisiz Qazaqstan» ulttyq baǵdarlamasynda osy jaıttardyń arnaıy bólimderi qamtylǵan. Sondyqtan óz basym osy baǵdarlamalardy saýatty oryndaý kerek dep esepteımin, – deıdi áleýmettanýshy maman Aımara Tileýkına.

Jalpy, qazirde elimizde temekimen kúres jobasyna baılanysty qoǵamdyq oryndarda temeki shegýge, temeki tuqylyn kóshege tastaýǵa zańmen tyıym salynǵan,

Temeki ónimderin tutynýdyń aldyn alý jáne shekteý jónindegi sharalar QR "Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly" 2009 jylǵy 18 qyrkúıektegi № 193-IV Kodeksinde belgilengen.

Bul zań, halyqtyń densaýlyǵyn saqtaý maqsatynda, temeki ónimderine shekteý men qoldanysyn azaıtýǵa baǵyttalǵan.

Bul rette zańger Aıdyn Jákeshbaev:

–  «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodekstiń 159-babynyń 5-bóligine sáıkes temeki ónimderine tyıym salynǵan oryndardy da naqtylap qoıdyq. Mysaly, bilim berý uıymdarynda, sondaı-aq kámeletke tolmaǵan adamdardyń demalýyna arnalǵan uıymdarda; densaýlyq saqtaý uıymdarynda; qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda; kınoteatrlarda, teatrlarda, sırkterde, konsert, kórý jáne kórme zaldarynda, sport arenalarynda jáne kópshiliktiń demalýyna arnalǵan basqa da jabyq ǵımarattarda, sonyń ishinde túngi klýbtarda, dıskotekalarda; murajaılarda, kitaphanalarda jáne lektorıılerde; poezdar men teńiz jáne ózen kóligi kemelerinde belgilenbegen jerlerde, budan basqa taǵy birqatar oryndarda temeki shegýge bolmaıdy. Biz mundaı sharalardy halyqaralyq tájirıbege súıene otyryp aldyq. Qoǵamdyq oryndarda temeki shekkenderge 3 AEK (aılyq eseptik kórsetkish) túrindegi ákimshilik jaza qarastyrylǵan. Bir jyl ishinde zańbuzýshylyq qaıtalanǵan jaǵdaıda 6 AEK aıyppul salynady. Munyń ózi qoǵamda temekige belgili bir shekteý qoıa alatyndyǵymyzdy bildirip otyr. Sondyqtan mundaı sharalardy qoldaý kerek, – dedi.

Jalpy, derekterge júginsek, Qazaqstan halqy qazirde temeki ónimderin satyp alýǵa jyl saıyn 1 mlrd dollardan astam qarjy jumsasa, tek qana temeki shegýden halqymyzdyń aǵzasyna túsken aýyrtpalyqty emdeýge jyl saıyn 5 mlrd dollar kóleminde qarjy ketedi.

Bul rette zańger Aıdyn Jakeshbaev:

– Elimizge enetin temeki ónimderiniń 90 paıyzy syrttan keletindikten, bul jerde tek paıdany sheteldik kompanııalar ǵana kórip otyr. Paıdasyn eseleı túsýdi kózdeıtin sol kompanııalardyń Qazaqstanǵa shylym satýdan kóretin jyl saıynǵy paıdasy 200 mln dollardy quraıdy. Sondyqtan onkolog mamandar usynǵan málimetterge súıensek, búginde 20-25 jastaǵy azamattar temekiniń qurbanyna aınalýda.

Osyǵan oraı onkologtar:

– Temeki ónimderin dúkenderde satýǵa qatań tyıym salý kerek. Bul rette, tek arnaıy lısenzııasy bar temeki satatyn shaǵyn dúńgirshekter ashqanymyz jón. Ásirese qalalyq jerlerde bul júıeni myqtap qolǵa alýǵa múmkindik mol. Al aýyldyq okýrgterde dúkender onsyz da sanaýly ǵana. Aýyldyq jerlerge bul ádisti dúken ishinen arnaıy lısenzııasy bar buryshtama ashý arqyly júzege asyrýǵa bolady. Temeki ónimderin satýshy kompanııalarǵa salynatyn salyq bes esege kóbeıtilgeni abzal. О́ıtkeni jyl saıyn Qazaqstannyń temeki naryǵyna 30 mıllıard dana shylym túsedi. Al sheteldik kompanııalardyń tólep jatqan salyqtary mardymsyz, tapqan paıdalary shashetekten. Sondyqtan osyǵan oraı temekiniń ár danasyna salyq salynǵany jón. Sonda elge túsetin kiris eselene túsedi. – degen usynystardy da alǵa tartty.

Tizbeleı bersek, temekige táýeldilikti tómendetý haqynda aıtylar usynystar jetip-artylady. Bir basymdyq berip aıta keterligi, búginde deni saý urpaq órbitkisi keletin elder temekimen kúresti birtindep sheship-aq keledi.

– Sondyqtan bizge de temekimen kúres ult densaýlyǵynyń kepili ekenin uǵynatyn kezeń áldeqashan jetti. Osy oraıda memlekettik, ulttyq baǵdarlamaldardy qoldaý azamattyq paryzymyz, – deıdi bizben pikirlesken mamandar.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy